Классный час на тему Чыргаланды сумузундан чораан чангыс эки турачывыс — Бады Соян Сорукту оглу

Класс шагы «Чыргаланды сумузундан чораан чаңгыс эки турачывыс- Бады Соян Сорукту оглу».
Сорулгазы: уругларга Чыргаланды сумузундан чораан чаңгыс эки турачывыс- Бады Соян Сорукту оглунун дугайында таныштырар;
уругларнын ниити билиин сайзырадыр;
уругларны тоогуну сонуургап, чангыс чер - чуртуунга чоргаарланып чоруурунга кижизидер.
Чорудуу:
Тыванын эки турачы аъттыг шериг эскадронунун дайынчыларын аразынга Соян Бады Сорукту оглу интернационалчы хүлээлгезин күүседири-биле аъттанганы.
Ада-чурттуң Улуг дайынынын кадыг-дошкун чылдарының үезинде «Бүгү-ле күштү фронтуже!» деп кыйгынын адаа-биле Тываның арат-чону акы-дунмашкы Совет Эвилелинге, маадырлыг Кызыл Шеригге материалдыг дузаламчыдан аңгыда, ок-боозун холга туткаш, немец-фашистиг эжелекчилерни узуткаарынга киржир күзелин дайынның баштайгы хүннеринде-ле илереткен. Улуг тɵрээн чуртувустун ѳске-даа улустары-биле кады немец-фашистиг эжелекчилерни чылча шаварынга Тыванын эки турачы аъттыг шериг эскадронунун дайынчыларын аразынга Соян Бады Сорукту оглу интернационалчы хүлээлгезин күүседири-биле аъттанган . Тɵɵгүзүнден ап кѳѳрге, ол 1918 чылда тɵрүттүнген. Ачазы кончуг ус-шевер, дарган кижи чораан. Оглу бичии турда-ла, аарааш чок апарган. Авазы чангыс оглун чааскаан азырап ѳстүрген.
Михаил Сундуйнун «Эки турачы аъттыг эскадрон» деп сактыышкын номундан билип алганывыс- биле, ол АРШ-ге албан эрттирген, пулеметчу мергежилди алган. Кызылдын комбинадынга тудугжулап ажылдап тургаш, Ада-чурттун Улуг дайынынга эки туразы-биле киржир күзелин илереткен. 1943 чылдын сентябрь 1-де фронтуже аъттангаш, дɵртку эскадроннун, 4-ку пулемет взводунуң, сески гвардейжи дивизиянын дайынчызы болган. Ровнодан Дубно чедир тулчуушкуннарга маадырлыг чоруктарны кылган. Сурмичиге маадырлыы-биле ѳлген 19 гвардейжилернин бирээзи. Соян Бадынын маадырлыг чоруун Совет чазак бедии- биле үнелээн, ону Алдар орденинин 3-ку чергези-биле шаңнаан. Михаил Сундуй Белектенович кады чораан дайынчы эш-ɵѳрүнүн чырык адынга тураскаадып тыва чонга, тɵѳгүге уттундурбас сактыышкыннарны арттырган.
Сактыышкыннар.
Василий Пивоваровтун «Добровольцы» деп номунда 1944 чылдын февраль 12-де Дубно хоорайнын чанында Сурмичи деп суур чанынга Тыва эки турачылар ɵлүм чок маадырлыг чорукту кылганнар.
Улуг лейтенант Сат Бурзеккейнин командылааны тыва эки турачылардан 19 эки турачылар ол тулчуушкунга амы- тынындан чангыс-даа базым аткаарлавайн маадырлыы-биле чарылганнар. Тыва дайынчылар 150 хире немец солдаттарны болгаш офицерлерни узуткаан. Ол 19 маадырлыг дайынчылар- биле кады Бады Соян Сорукту оглу, Шуурмактан Самбуу Оюн суглар совет чоннун аас-кежии дээш маадырлыы-биле чок болганнар. Бады Соянны ѳлгенинин соонда Алдар орденинин 3- ку чергези-биле шаннаан.
«Книга памяти» деп номда Бады Оюн Сорукту оглу дээн. Күрүненин «Алдан-Маадыр» аттыг музейинде витриналар иштинде ында бар-ла бүгү эки турачылырнын чуруктарындан ындыг аттыг кижи бар бе дээш дилеп эгелээн бис. Бады Соян Сорукту оглу деп аттыг эки турачыны Каа-Хем кожуун деп каан болган. Чыргаландыдан барган эки турачы-биле атташ кижи бар болган-дыр дээш база катап эгезинден тончузунге чедир шуггеш, оске ындыг аттыг эки турачыны тыппаан бис. Ынчангаш ол чурукту дилеп чара тырттырып алгаш, дедир хулээттивис. Ол чуруктун хоолгазын музейде азып алган бис.
Оюн биле Соян деп фамилиянин кайызы шын, тɵрелдери кымнарыл деп айтырыгларга харыыларны тывары-биле сумувустун ѳгбелериниң бажыннарын кезип эгелеп, кырганнар-биле ужуражып чугаалаштывыс.
«Хундуткелдин демдээ» орденинин эдилекчизи, сумуга АРАВЭ болгаш нам ажылынын үндезилекчизи, суму даргазы чораан, тыва АССР-нин алдарлыг малчыны Соян Чикей Намдаловинин сактыышкыны.
Бады Оюн Сорукту оглу дээнинде улуг-ла буруу чок. Чүге дээрге ол үеде Чыргаланды сумузунун чонунун хѳй кезии Оюннар турган. Бо-ла сумуга чурттап чораан кижини Бады Оюн деп адап чорааны чоп.

Чогум Бады Соян Сорукту дээри шын. Ол 1918 чылда тѳрүттүнген чүве. Бады Соян Сорукту оглунун авазынын адын Хуртең дээр. Кырган Соян уктуг кижи.Ол кырганнын чангыс оглу. Хоюг ак арынныг, чазадак, шевер, эрес шинчилиг эр. АРШ шериинге шериг хулээлгезин эрттирип чоруткаш, ол-ла хевээр аалынга кѳзүлбестээн кижи. Авазы дан-на ак-ак, кара кулактарлыг, дɵнгүр инектерлиг, хѳй ɵшкүлүг шору хѳреңгилиг кырган чүве. Хуртең кырганның чаңгыс оглу Бады дайынга ѳлүртүп каарга, ону кыштаг, чайлагже бистер кɵжүржүп, ѳглежип, дузалажып чурттап чордувус ийин.
«Калдак-Хамар» орук тудуунун киржикчизи, колхоз «Чодураанын» үндезилекчизи, Ленинчи юбилей медалынын эдилекчизи Дензин Ызыгуур Ужуновнанын сактыышкыны.
Бады Соян Сорукту оглунун авазын Хуртең дээр чораан. Кады тɵрээн ийи кыс дунмалыг. Бодундан биче дунмазын Чылбак дээр, хеймер кыс дунмазын Чапсый дээр. Хуртең кырган бо кезек чолдак сояннарнын аразынга чурттап чораан кижи. Кыштаа Доозуннугда булуң иштинде, а чайлаа Кызыл-Чыраада кезек ак хадыннарлыг, оон элээн ындында ийи дыттыг чайлаг чер. Оон чаңы арай бергезимээр кижи. Ынчангаш ол оон чанында оглерден арай озалааш тиктирип алыр. Ынчалза-даа ол кырган бичии уругларга аажок ынак. Эъттен, суттен кылган чемнери дыка амданныг кылыр, холу чемзиг чораан. Ынчангаш аалдын бичии уруглары ол ѳгге бо-ла баар, кырганның бызааларын хавырар, ыяштаар, суглаар чайгы үеде дузалакчылар үзүлбес.
Оглу дайын чораан соонда «Тулчуушкун аразында оңгудан бижип ор мен» деп чагаа бижээн дээр. Ол-ла хевээр сураг барган.
Хүртең кырганның Чапсый деп дунмазынын уруу, «Чодураа» колхозтун баштайгы херээжен тракторизи, сумунун хой- ниитичизи Хураган Суван Абрамовнанын сактыышкыны.
Бады Соян дээрге азыраан авамнын кады торээн угбазы боор Хуртен деп даай авамнын оглу болур. Ынчан мен бичии мен. Авам суг кыжын Доозуннугга ол даай- авам суг-биле ырак эвеске кыштап олурган. Кежээ мал-
маганы кирип кээрге, кажаалап кааш, «ол багай угбам та канчап олур ыйнаан, ажыг-шүжүүнге бергедеп турар кижи, чангыс оглу Бадыны немец-фашист-германнар ѳлүрүп каан» деп чугаалангаш угбазы сугже чоруптарын сактыр мен. Шынап-ла, ол даай- авам ажыг- шүжүгнү угбайн, аарааш чок апарган ийин. Ѳнчү- хѳреңгизи, мал-маганы Кыпсый деп дуңмазынга арткан.Кыпсый деп дуңмазының ѳѳнүң ээзи Иргит Тараачы Кивааевич-Хомду дайынының киржикчизи. Чыргаланды сумузун даргалап, эге школа ажыттынган соонда, аңаа ажыл- агый талазы-биле эргелекчилеп чораан-дээш, чугаазын уламчылаан.- Бады Сояннын дугайында хан торээн угбам Соян Шѳмбүккей мынча дээр чүве: «Бады Сояндан Чыргаланды сумузунга тулган дээн кижи үнүп болур турган. Эрес-дидим, кашпагай, шынчы, шиитпирлиг, шилгедек дурт сынныг. Дайынче чорааш, чонун аас-кежии дээш хары черге кара бажын салгаш, амы-тынындан чарлып каарга, ол кижиниң дугайында чангыс-даа сураг дыңналбас, солунга-даа үнмес элдеп боор чүве-дир аа» деп хомудап чораан деп сактып чугаалады.
Туннел.