Илеткел: Аскывыс кежии — ажы-толувусте

«Ие созун ижип болбас,
Ада созун ажырып болбас.»

«Аксывыс кежии- ажы толувусте»
Кижи бойдустун толу дээри черле уткалыг. Оон ундезини- кижинин торуттунери ай, хун-биле харылзаалыг болур. Чаш толдун кижизиг болурунун дугайында билиишкиннери улуг уткалыг.
Торутунген уезинден тура-ла уруг ог-булезинин салдарынга озер, болгаш оон баштайгы бодалдары, билиглери тыптыр.
«Кижи болуру чажындан» деп чугаалажырынын утказы ханы.
Ада-ие чаш толунун чырык ортемчей кырынга толептиг кижи болуп, ур чылда узун назылаарын, амыдырал чуртталгазынга таваржы берги дег бак, чуулдерден ойлап-чайлап чоруурун, оларны шын орукче, чер-чуртунга ээ болуп, арат чонунга, ха-дунма, доргул-торелдеринге шынчы, ак сеткилдиг болуп чурттазын дээш угаап-баштаар ужурлуг.
Уругларны кижизидеринге авазынын улегери онза ужур дузалыг. Бичии уругнун бир дугаар-ла домейлежиксээр кижизи авазы болур. Силернин канчаар кеттинеринерни, оске улус биле оске улустун дугайын канчаар чугаалажырынарны, канчаар ооруурунерни, мунгараарынарны, оннуктеринер-биле канчаар каттырарынарны, солун, ном, кино коорунерни- бо-ла бугуну силернин ажы-толунер эскерип каар болгаш бугу таварылгаларда силерни оттунер. Ол авазын эн-не чараш, эн-не сайзырангай кижи деп коор. Уругнун авазынга ынакшылы чыл тудум быжыгып, авазы эн-не эргим кижи бооп артар болза, ол-даа чаагай.
Уругларнын кижизидилгезинге кончуг улуг роль адага база хамааржыр.
Ада кижи бодунун ажы-толун авазынга шын хамаарылгалыг кылдыр кижизидер ужурлуг. Ада кижи ажы-толунун кижизидилгезиден хоорулбайн, толун эки билир оон сонуургалдарынын хогжулдезин башкарып турар болза эки болур.
Арагалаашкын алгыш-кырыш, ог-буленин уй-балай чоруктары бо-ла бугу уругларга кончуг бак салдарлыг.
Ындыг ог-булерге уругларнын сагыш-сеткили солуудаар, а чамдыкта уруглар боттарынын адаларын шуут-ла оттунуп эгелээр.
Сарыг ортемчейге кижи кылдыр торуттунери эн-не ховар дээн аас кежик-тир. Делегейде ону деннээр алдындан-даа унелиг эртине чок. Чугле чидиг бажын ору кылдыр кадап каан иненин кырынче тарааны чажыптарга, душ болуп бирээ артары-биле деннээн чуве-дир.
Ынчангаш кижи амытан чырык ортемчей кырынга чангыс катап чурттаар чуве болганда, кижи бурузу ону медереп, кижиге хамаарышкан бижиттинген-даа, бижиттинмээн-даа хоойлуларны хажытпазы кузенчиг.

Харыысалга – ада-иеде
Соолгу чылдарда ооредилге материалын угбайн турар база корум-чурум урээр, арага-дарыга хандыкшыыр оореникчилер ниити билиг школаларында ам-даа таваржып турары хомуданчыг. Ол ниитилелде чидиг айтырыгны айтырыгны болдуруп турар.
Тыва улус шаандан бээр уруг-дарыын оожум-топтуг, эвилен-ээлдек, ажыл-ишчи озер кылдыр чагып, кижизидип чораан. Кижи бурузу баштай кижизиттинер, а чоорту боду кижизидикчи болу бээрин бистин бурунгу ужук-бижик билбес огбелеривис безин угаап-бодап, уругларынын сайзыралы,кижизидилгезинче шынгыы сагыш салып чораанын чаагай чанчылдарывыстан, ыдыктыг сагылгаларывыстан ооренип, билип турар бис. Шаанда аныяктарнын улуг улустун сос-домаан дыннаары, оларнын чагыг-сумезин албан кууседири хоойлу-дурум-биле домей чораан. Ада-ие ажы-толунге ажыл-ишти дурген, шалыпкын, ынчалза-даа шынарлыг кылырын, арага-таакпыга хандыкшывазын, кадык, шыырак, сергек болурунче улуг кичээнгейни салып келген.
Бичии уругларга ада-иезинин хой-ле эки-бак талалары артар. Бир эвес тускай аарыглар чок болза уруг торуттунуп кээрде, колдуунда домей деннелдиг болур. Уругларны угаанныг болгаш кошкак, каржы болгаш кортук деп ылгаар харыысалга кижизидилге айтырыында дужуп чыдар. Уруг бурузунге чогуур уеде, чогуур деннелге херек состерни дамчыдып, сургап, чагыыр болза, эки чуулдер оларже дамчып, быжыг тура-соруктуг, угаан-медерелдиг кылдыр озер.
Кижинин мээзинде 1,4 миллиард клеткалар бар. Бо хой клеткаларнын идепкейлиг сайзыралы чугле 3 харга чедир бооп турар. Ынчангаш уругнун баштайгы уш чылында ада-ие кижизидилгенин быжыг «таваан» салыр ужурлуг. Бо уеде уруг аргалыг-ла болза, ада-иеже чоок турар болза эки. Чаш кижи ада-иезинин унун, ынакшылын, кичээнгейин, негелде-сургаашкыннарын чедир деннелге алыр ужурлуг. Бо бугунун туннелинде ол кадык-шыырак, делегейге бузурелдиг, бот башкарнып билир кижи кылдыр хевирлеттинер.
Ясли-садтарда, школаларда кижизидилге дээрге-ле, «бажыннын таваанын салдынганынын соонда туттунган ханалары»-дыр. Школага устунде адаттынган четпестерни башкыларнын эдери берге болуп турарын манаа демдеглекседим, чуге дизе кандыг-даа тудугжу «тавак чок» бажын тутпас болгай. Шын боданырынын, сагыш-сеткилдин, негелделернин хевирлеттинери уругнун уш харынын соонда –даа болза, эрте-чаштан алган дуржулгазын уруг утпас, амыдыралынга ажыглаар. Ынчангаш салгалывыс аас-кежиктиг, толептиг болзун дээш, торел багы аал чуду, тол багы ог чуду болбазын дээш, ада-ие бурузу кижизидикчи хундулуг хулээллгезин харыысалгалыг кууседирин амгы уе чидии – биле негеп турар.


15