Исследовательская работа Салым-чаянныг ог-буле 
Хор-Тайга ортумак школазы   Салым - чаяанныг 
            ог-буле.
                                                                                                Кылган оореникчи:  Монгуш Орлана М.  8 «б» кл                                                                                                Удурткан башкызы: Ооржак А.В
Ажылдын  допчузу.
1.Эге  сос____________________________________________________3 ар.
2. Чорудуу _________________________________________________3-5 ар.
3.Туннел кезээ _______________________________________________ 6 ар.
4. Ажыглаан  литература ________________________________________7 ар.
                                               Салым - чаяанныг  ог –буле.
Эге  сос.   Бо   салым - чаяанныг  ог-буледен  алгаш  талантылыг,   онзагай  кижилерни  коруп  болур.  Олар  чугле  талантылыг  салым - чаяанныг  эвес,   а  хой ажы-толдуг  маадыр  ада-иеден  торуттунген  ажы-тол…
Чорудуу :   Мээн  кырган  авам  Ондар Кунчуваа  Курутайевна  1940 чылда  Сут-Хол  кожууннун    Алдыы- Ишкиннин   бажында  Узун-Мээс  деп  черге   анчы,   малчын   Ооржак  Курутай деп  кижинин  7  дугаар  уруу  болуп  торуттунген.
1950 чылда  Ишкин –Аксынга  школага  кирген. Ооренип  чораан  уезинде  колхозтун  огород бригадазынга  ажылдап,  1958 чылда  колхозтун инек  фермазынга  саанчылап  турган.  1959 чылда  мээн  кырган – ачам  Ондар Дамчат-оол  Сакааланович-биле  ог-буле  туткан. 1956 чылда  суурга  хлебопекарня  эргелекчизи  болуп  ажылдааш  ай, квартал,  чыл,  планнарын  ажыр кууседип  ортектиг  белектер-биле  шаннадып  чораан. Ажылдап  келген  чылдарында  суурнун хой-ниити  ажылынга  киржип  женсовет  даргазынга  ажылдаан. Кодээ совет  депутадынга  сонгуттуруп  чораан. 1986-88 чылдарда Сут-Холдун  амыдырал-хандырылга  черинин  эргелекчизинге  ажылдап  чораан. 1988-92 чылда партиянын  дадывыр   хавырар казначейи  турган. 1970 чылдан  эгелеп  СЭКП  кежигуну. 1971-75 чылдарда  садыг  шугумунга  аждылдаан. 2009 чылда  ог-буле  туткандан  бээр  50  чыл  оюн,   алдын   кудазын  эрттиргеннер.  Амгы  уеде  11  ажы-толуннун  ажы-толун азыражып  кижизидип,  чагыг  сумезин  берип  олурар  кырган-  ава.  Хундулуг  дыштанылгада    олурза-даа    кожуун,   суму  чергелиг   моорейлерге  киржип чоруур.   Кырган-авам  маадыр-ие  деп   алдын   медальдын   эдилекчизи. Ырлаарынга  ынак ,  шулуктер  чогаадырынга ынак хоглуг  кижи.  Кырган-ачам  Ондар  Дамчат-оол   Сакааланович  электриктеп,  бугу  назынында  трактористеп,  тараа  тарып  келген.   Шупту  11 уругларны  8  уруг, 3  оолду  кижизидип  остургеннер. Ажы-  толуннун  хой  кезии  культура  шугумунда   ажылдап  чоруур.  Кырган-авам,  кырган-ачамнын   уруглары  ырлаар,  танцылаар, ангы-ангы,  уран-чуул  хогжумнеринге  ойнаарлар.
 Улуг  уруу  Монгуш  Розалия  Дамчат-ооловна  1980-82 чылдарда  кодээ клубка  уран- чуул  удуртукчузу  болуп  ажылдаан. Гармошка, гитарага  ойнаар.  Оонун  эзи  Монгуш  Николай  Натпитович –биле хой  чылдар   иштинде мал ажыл- агыйында  ажылдап  чоруурлар, 6 ажы-толдуг,  8  уйнуктарлыг.
Ондар Константин  Дамчат-оолович  амгы уеде   Чыраа-Бажы  сумузунда  чурттап, эмнелге  эргелекчилеп    ажылдап,  чоруур ол база  уран  талантылыг,  гитарага  болгаш  баянга  илдик  чок  ойнаар, амы худа  шулуктер  чогаадырынга  ынак.   Оонун   ишти  Марина Чимит-ооловна  
биле  1 оолдун,  ийи  уйнуктарынын  энерелдиг  ада- иези  болуп чурттап  чоруурлар.
 Ушку  уруу  Монгуш  Светлана Дамчат-ооловна  1989  чылдан  кодээ клубка  директорлап  уран-чуул   удуртукчузу  болуп  хой  чыл  ажылдаан. Ырлаарынга  болгаш  танцылаарынга, баян  ойнаарынга  ынак.Мээн авам 5  ажы-толдун энерелдиг авазы, 3 уйнуктарынын  чоленгиижи, чоргааралы. Оон  уруглары   Вячеслав гитаралаар, ырлаар,  Арина Михайловна  Хор –Тайга ортумак  школазын   дооскаш  2004 чылда   Кызылдын        уран-чуул   училищезинин  хореография салбырынга  ооренип  киргеш  2008  чылда  дооскан.  Ам бо хуннерде  Чадаананын  №2  школазында  база «Мерген- Херел Монгуш» аттыг  культура  бажынында  уругларны  чараш  танцылаарынга  ээлгир  шимченгир болурунга   ооредип  турар. Чадаанага  «Даа-Кожууннун дангыназы-2009» деп  моорейге  киришкеш «Вице-мисс»-деп атка  толептиг  болган. Кожуун , Республика  чергелиг  моорейлерге  шанналдыг  черлерни  ээлеп  чоруур. Аржаан  дунмазын  база танцылаарынга  оореткеш  «Самородок- 2011» деп  моорейге  Сут-Хол кожуунга  I-ги  черни алганнар. Ак-Довурак, Кызылга  тергиин  номерлернин  аразынче  кирген.
Бичии уруу   Монгуш  Орлана   амгы уеде  8 «б» класста  ооренип  турар мен.
Мен  бичиимден  турап-ла  ырлаарынга  болгаш  танцыларынга  ынак, «Мини –мисс-2005»-тин  тиилекчизи  болгаш кожуунга киржир  аас-кежиктиг  болуп анаа  номинацияга  толептиг болган  мен.  Эрттирип турар  «Дангына-2012»,
«Дангына-2013»моорйлерге  киришкеш  «Мисс-национальный  костюм» болгаш «Мисс-талант» деп  номинацияларга  толептиг болдум.
 Чадаанада  чурттап  ажылдап  чоруур  уруглары  Монгуш  Чейнеш, Шунней  Дюдана  Дамчат-ооловналар  №2,№1 школаларда  база «Белочка»,  «Малышок»  уруглар  садында   ыры-хогжум  башкылары  болуп  ажылдап  чоруурлар.  Кожуун,   Республикачергелиг  моорейлерге  киржип  шаннал  макталды  ап  чоруурлар. 
Ондар Чизе  Дамча-оолович  чажындан  тура  ачазынга  дузалажып  трактор мунуп, хову-  шолге  ажылдап, амгы уеде   хой  малды  остуруп,  мунчу  малчыннарнын    санынче  кирген. Надежда Нам-ооловна биле уре-тунелиг ажылдап чурттап  4 ажы-толдуг, 2 уйнуктарлыг . Олар  хой-хой  шаннал  макталдарнын   эдилекчилери. 
Ооржак Аржаана  Дачат-ооловна  база-ла  амгы  уеде  «Дыртык  монгуш»  аттыг  культура  бажынында  уре –туннелдиг  ажылдап  чоруур.
Оон оонун  ээзи Каадыр-оол  Серенович –биле  демнежип хогжум  херекселдери-биле  ырыларнын   аялгаларын  бижип турарлар. 
Амгы  уеде Тыванын  А.Б.Чыргал-оол аттыг   уран- чуул колледжинде  3 уйнуктары  танцы талазында ооренип турарлар  Ондар Чайланды Чизеевна, Ооржак Чай-Суу Каадыр-ооловна, Ондар  Чинчи  Каадыр-ооловна. 
   Арткан  уруглары  хогжум  херекселинге  ойнавас-даа  болза олар  ырлаарынга болгаш  танцылаарынга  холчок  ынактар.   Сумуга   талантылыг  ог-буле  моорейинге  шупту  ог-буле  киришкеш  уран  талантызы-биле  оскелерден  ылгалып,  ангы-ангы  хогжум  херекселдери биле  ойнап, уруглары шупту  танцылаар,  ырлаар,   оглу  Чизе  Ондар сыгрткан. 
Салым- чаяаныы  биле  болган  моорейге  тиилекчилер болганнар.
Туннел  кезээ:  Салым-чаянныг, хой  ажы-толдуг  ог-буленин  уруглары  
шщупту 11кижи. Уругларынын   уруглары  -37 уйнуктарлыг.  Уйнуктарынын  уруглары- 45. Ынчангаштын  салым –чаянныг  ог-буленин  ажы-толу ниити 93 ангы-ангы талантылыг ажы-тол ам-даа немежип турар.