Илеткел Амгы уеде уруглар номчулгазы

МБОУ «СОШ №2» с. Мугур-Аксы Монгун-Тайгинского кожуунаДоклад
Темазы: «Амгы уеде уруглар номчулгазы»

Илеткекчи: Салчак Ч.К. библиотекарь
2011
Амгы уеде уруглар номчулгазы Амгы уеде уруглар номчулгазынын берге байдалда келгени улуг улусту дувуредип турар апарган. Шаандагы уеде телевизор, компьютер деп оскээр чардыгар чуулдернин чогу-биле, кижилер чугле номчулгаже хаара тутунган турган. А амгы уеде ном туткаш хостуг уезин эрттирип орар уруглар эвээш, а шуут-ла чок-ла деп болур. Оон чылдагаанын чугле компьтер, интернет, кино дээш оон-даа хойну адап турар бис. Ол дээрге амгы бистин амыдыралывысче шургуп кирип келген сайзыралдын техниказы-дыр. Ынчалза-даа ада-иенин кужу-биле бо бугунун багай салдарын эдип ап болур бис. Ону мынча деп дорту-биле чугаалап турар бис: «Уе ынчап барган-дыр, ажы-тол ном тутпас, номчуттунмас, онаалганы молдук-калдык кылыр». Чажыт эвези-биле, бис информациялыг вектин салдары деп дорту-биле чугаалап турар бис.
Ада-ие уругларынга компьютерге орар шакты кызыгаарлап , номчуттунар уени ангылаар, чугле номчуп орар эвес, а оон утказын хадыр билип, сайгарып. Медереп билири чугула.
Медерелдиг номчулга дээрге-ле, номчулганын аргаларын медереп билири, ону экижидери. Медереп билири, ону сайзырадыры- уругнун озулдезинге кол чуул. Номчаан чуулун медереп азы утказын билиндирери уругнун келир уезинге улуг идигни бээр.

Ада-ие, башкы уруглар-биле харылзажырынын хемчээлин билген турар ужурлуг. Башкы ада-ие уругларга чоок болурундан ангыда, олар кол сорулгазын билген турар- уругну ооредири, кижизидери. Башкы-даа, ада-ие-даа эн хой кушту ооредилгеже ундурерге-даа, туннели чамдыкта ындыг-ла бедик эвес болур. Ол чуге ындыгыл? Чуге дизе уругнун бот-башкарылгазы сайзыраваан, боду ажылдап шыдавас.
Школачыга номчуур чуул берип каарга, оон номчуур кузели бар бе?
Ону канчап билип алырыл деп айтырыг- башкынын, ада-иенин кол сагыш салыр чуулу. Школага башкы чангыс ном-биле уруглар-биле ажылдаар. Чуге-дизе класска шупту ол-ла созуглелди катай сайгарар. Ол созуглелди шупту номчуурун кузээр бе?
Ону канчап билип алырыл деп айтырыг- башкынын, ада-иенин кол сагыш салыр чуулу. Школага башкы чангыс ном-биле уруглар-биле ажылдаар. Чуге дизе класска шупту ол-ла созуглелди сайгарар. Ол созуглелди шупту номчуурун кузээр бе? Ону кузээр, кузевес-даа болза шупту номчуур апаар, ол школа программазы-дыр, ону хажыдар эргевис чок. Баштай уругнун медерелин оттуруп сайзырадырынга ада-иенин, башкынын дузазы кол рольду ойнаар. Баштай чуу-даа чувеге уругнун сонуургалын бедидер, ону сайзырадырда, чуну канчаарыл?
1.Уругну кайгадыптар, сонуургадыптар, бодандырыптар айтырыглар дузалаар.
2. Уруг бодунун бичии-даа бол, ажыдыышкынын чедип алырын кузээр. Ол бугуге ооредирде ада-иенин манаашкыны, шыдамык чоруу херек.
3. Уругну чуу дээш кылыр ужурлуг чувел дээрзин медереп билиптер болза-ла, чедиишкиннер чайгаар келир.
Бодун боду тиилеп билири- кижи бурузунге улуг чедиишкин. Медереп билип ооренген кижи чазыглар кылбас ужурлуг.
Уруглар номчулгазынын дугайында шинчилекчилер дараазында чылдагааннарны илереткен:
Эн-не кол чуул- уругну номчулгаже хаара тудуп деткивейн турары;
Ыыткыр номчулганы кылбайн турары. Ыыткыр, дынналдыр номчууру эки салдарлыг болур;
Ада-ие боттары ном номчувайн турар;
Ада-ие уругларга «бо ном дыка солун, ажыктыг, ооредиглиг, номчуп кор даан оглум, уруум» деп сумелевейн турар;
Ада-ие уругларнын номчулгазын кыдыындан дуза чокка сайгарып билип алыр кылдыр чедип алыр;
Чугле ада-иени, ог-булени буруудадырындан ангыда, шын номчулгага хамаарыштыр оске чылдагааннарны база илереткен:
1.Школага башкы кижинин уругларны номчулгага ынак, ооредип турар чогаалынын солун, чараш чуулдерин чедир ооретпейн янзы-буру аргаларны ажыглавайн турары деп санап турар;
2. Школа программазында кирип турар чогаалдар уругларны сонуургатпас , амгы уенин четпес талалаларын сойгалаан чогаалдар чок деп туннээн;
Чугле бистин Тывада эвес, Россияда байдал баскыраан. Россия «эн номчуттунар чурт деп статузун чидирген деп эртемденнер санап турар. Оон чылдагаанын «Системный кризис читательской культуры» азы номчулга культуразынын системалыг кризизи» деп санап турар. Кризис чугле экономикага эвес, номчулгага база турар бооп турар.
Сергей Мироновтун ап турары-биле алырга: «Россиянын чурттакчы чонунун 22% доктаамал, ургулчу номчуттунуп турар, 35% ында-хаая азы шуут-ла ном тутпас. Бо сан-чургагай болза, библиотеканын салдарынын кудуку деннелде келгенин, оон чылдагаанынга уругларга тааржыр солун номнар ховартаан деп санап турар.
Социология институдунун директору Валерий Собкин деп академиктин уруглар аразында номчулганын дугайында мынчаар деннеп, шинчилээн: « 1975 чылда бир оореникчи 1 ай иштинде 4 номну номчаан, а амгы уеде 1 оореникчи – 0,9 бир номну чаа-ла тондур номчуп турар болган, ол болза 1 чыл иштинде чугле 10 хире ном номчуур болган, а 1975 чылдын оореникчизи 48 ном номчуп дооскан турган».
Улуг орус педагог Сухомлинский: «Номчулга дээрге улуг сонгалар-дыр, номчулганын дузазы-биле кижи, бугу делегейни боду эргип, коруп, билип алыр. Ном дээрге – мээн делегейим, мээн амыдыралым, мээн кузелдерим, ном-сагыш сеткилдин эми – дир, октаргайнын чажытарынын билип алыр дулгуурум – дыр, но мээн шынчы болгаш идегелдиг оннуум-дыр» - деп бижээн.