Выступление М?кт?пт? милли т?рбияне? ?сеш юлллары
Казан ш‰k‰ре Идел буе районы
136нчы рус-татар урта гомуми белем бир_ м‰кт‰бе
М€КТ€ПТ€
МИЛЛИ Т€РБИЯНЕR
^СЕШ ЮЛЛАРЫ
Татар теле k‰м
‰д‰бият укытучысыРаимова Э.Р.
Казан-2014
М‰кт‰п, балаларны _з милл‰тенеS в‰киле итеп т‰рбиял‰п, татар G‰мгыятенд‰ милли _заS формалаштыру, _стер_ ягыннан ‰йд‰п баручыга ‰йл‰нерг‰ тиеш.
Д.Заkидуллина
Х‰зерге м‰кт‰пнеS вазифасы безнеS кил‰ч‰к буыныбызны аSлы, укымышлы бер татар ясап чыгарудыр.
Г.Исхакый
Милли _заS тел бел_д‰н киSр‰к, м™kимр‰к,ул кешенеS милл‰т в‰киле k‰м ш‰хес буларак т‰рбиял‰н_е диг‰н с_з. Милл‰т в‰киле буларак _збилгел‰н_ ш‰хест‰ _зен‰ ышыныч уята, милли м‰д‰ниятне бел_ башка м‰д‰ниятл‰рг‰ юл ача.
Д.Заkидуллина
АSны т‰рбиял‰_ н‰тиG‰сенд‰ ген‰ м‰д‰ният т‰, гыйлем д‰ _с‰ ала, кешел‰рнеS холык-табигатьл‰ре д‰ г_з‰лл‰н‰, тормыш-к™нк_реше д‰ яхшыра. Р.Ф‰хреддин
М‰кт‰пт‰ милли т‰рбиянеS _сеш юллары
Милли т‰рбияне _стер_ м‰сь‰л‰се яSа проблема т_гел. Ул бигр‰к т‰ XX й™з башында _сеш ала. Милли т‰рбия телне _стер_, саклау, милли _заS формалаштыру бел‰н тыгыз б‰йл‰нг‰н. Баланы милл‰т в‰киле k‰м ш‰хес буларак т‰рбиял‰_ ™чен тел бел_, тел ™йр‰н_ ген‰ Gитми, милли м‰д‰ниятне бел_, _збилгел‰н_ (самоопределение), милл‰теS бел‰н горурлану, шул халыкка хезм‰т ит_ омтылышы м™kим. Бу проблема остенд‰ заманында безнеS зыялыларыбыз Г.Ибраkимов, Ф.€мирхан, Г.Исхакыйлар да, Р.Ф‰хретдин, Н.Думавилар да эшл‰г‰н, _зл‰ренеS тормыш максатларын т‰рбияле, милли буын _стер_д‰ к_рг‰нн‰р.
М‰кт‰пт‰ милли т‰рбия бернич‰ юн‰лешт‰ бара:
Тел ™йр‰т_.
ХалыкныS ‰д‰биятын, ‰д‰бият аша м‰д‰ниятен ™йр‰т_, гореф-гад‰т, тарихына карата кызыксыну уяту.
Кызыксыну уятып кына калмыйча, класстан тыш чаралар ярд‰менд‰ шул мохит, шул тир‰лект‰ яш‰_ ихтыяGы тудыру.
Х‰зерге чор балаларын милли _заSлы ит_ ™чен, аларныS ата-аналары бел‰н k‰м гаил‰ аша эш ит_.
Классик язучыбыз Г.Ибраkимов балаларга татар телен-‰д‰биятын укытуныS т™п максаты т™сенд‰ аларны милли рухта, культурада т‰рбиял‰_, _з халкыныS улы (яис‰ кызы) ясауны аерып чыгара. Монда н‰къ мен‰ милли _заS булдыру к_зд‰ тотыла, ш‰хес _стер_ карала.
Заман галимн‰ре д‰, аерып ‰йтк‰нд‰, академик М.М‰хм_тов та шуны ку‰тли: Сакланып, яш‰п калуныS ‰k‰миятле юлы - k‰р татар кешесенеS _зенеS татар ик‰нен аSлавы, ягъни милли _заSлы булуы, “ – дип яза. Туган тел аралашу k‰м тир‰-юньне танып бел_ чарасыннан – милли-м‰д‰ни традициял‰рне аSга сеSдер_, саклау k‰м кил‰ч‰к буыннарга тапшыру чарасына ‰верелг‰нд‰ ген‰, тел ™йр‰н_ н‰тиG‰ле, файдалы. Тел к_п буыннарныS иGтимагый k‰м рухи т‰Gриб‰сен терк‰п торучы милли мирасны тапшырырлык, м‰кт‰п т‰мамлаганда балалар татар китабы укырлык, татар с‰нгатен б‰ял‰рлек итеп ойр‰телерг‰ тиеш.
К_ренекле язучы, милл‰тп‰рв‰р ватандашыбыз Г.Исхакый да м‰кт‰пт‰ балаларга милли т‰рбия бир_ ™чен _зл‰штер_ ген‰ Gитм‰ве, аныS бел‰н ян‰ш‰ милли м‰д‰ниятк‰ алып кер_, аSа якынайту кир‰клеген ‰йт‰. Шуларны ист‰ тотканда, без д™рес юлда кебек, эш юн‰лешл‰ребез д‰ д™рес билгел‰нг‰н. Тик максатыбызга иреш_ м‰сь‰л‰се ген‰ шиклер‰к. “Рус м‰кт‰бенд‰ге татар балалары ™чен язылган программа-д‰реслекл‰рд‰ ‰д‰бият тел шомартуга иллюстратив материал кебек т‰къдим ител‰. Татар м‰д‰ниятен‰ якынайту эше тел белм‰г‰н (яис‰ начар белг‰н) балага татарча 1-2 битлек текст укыту аша алып барыла алмый, ‰лб‰тт‰. Эд‰би ‰с‰рг‰ салынган кыймм‰тл‰р укучыныS _з к_Sеле аша уздырылганда, тулы текст бел‰н танышканда гына т‰эсирле, - дип яза КДУ профессоры Д.Заkидуллина. Ул милли ‰д‰биятны т‰рGем‰ ‰с‰рл‰ре аша ™йр‰н_ юлын да т‰къдим ит‰. Л‰кин бу очракта аныS бел‰н б‰х‰сл‰ш‰се кил‰: ‰д‰биятны русча укырга м™мкин ик‰н – тел ™йр‰неп тору ихтыяGы кими т_гелме? € мен‰ Д.ЗаkидуллинаныS икенче фикере, ягъни заман укучысыныS тормыш т‰Gриб‰се, ‰хлакый к_заллаулар бел‰н м‰кт‰пт‰ ™йр‰нел‰ торган ‰с‰рл‰рнеS эчт‰леге арасында упкын тир‰н‰я диг‰н фикере бел‰н мин тулысынча килеш‰м. Fитм‰с‰, классик ‰с‰рл‰р д‰реслекл‰рг‰ адаптациял‰шм‰г‰н х‰лд‰ кертел‰ k‰м укучыда татарча ‰с‰рне укып аSлау м™мкин т_гел диг‰н фикер тудыра. Алыйк _зебезнеS 10 класс д‰реслеген. 7-8 гасырлык ‰д‰биятны х‰зерге телг‰ т‰рGем‰ итеп ™йр‰терг‰ кир‰к бит. € безнеS укучылар, аларныS ата-аналары гына т_гел, кайбер укытучылар да бу эшк‰ авырыксына, артык нагрузка, авыр дип карый, н‰тиG‰д‰ ул ‰д‰бияттан читл‰т_ с‰б‰бе булып тора, ягъни доступность, доходчивость – кабул ит_ с‰л‰те, аSлау тел‰ге кими. ШуSа тагын тел ™йр‰н_ д‰реслекл‰ренеS гаG‰п ф‰ннил‰штерел_ен ™ст‰с‰к, без рус м‰с‰ленд‰ге Кысла, Чуртан k‰м Аккош х‰ленд‰ калабыз. Галимн‰р тел k‰м т‰рбия ™стенд‰ эшли – _з юллары, укытучылар бар к™чл‰рен куялар, т™рле м™мкинлекл‰рд‰н файдаланырга тырышалар – гадилекк‰, аSлаешлылыкка, хезм‰тт‰шлекк‰ омтылалар – _з юлларын эзлил‰р, ‰ м‰гариф k‰м ф‰н министрлыгы шартлатып _з программасын k‰м уку планын т‰къдим ит‰, _т‰лерлек шартлары булу-булмауны тикшереп тормый, _з тал‰пл‰рен куя k‰м укытучыда эчке протест тудыра. Н‰тиG‰д‰, эш ™лешч‰ ген‰ башкарыла.
Класстан тыш эшл‰р юн‰лешен‰ килс‰к, _тк‰релг‰н чараларыбыз да милли т‰рбия _сешен‰ омтылып башкарыла. Бу максаттан k‰рберебез вакытлы матбугатны, радио-телевидение тапшыруларын, килг‰н киноспектакльл‰рне карау k‰м ‰Sг‰м‰ оештыру кебек чараларны куллана. Т™рле яшьт‰ге укучылар бел‰н _тк‰релг‰н k‰м ел саен _тк‰рел‰ торган “К™з ™м‰се”, “С™мбе뉔, “€биемнеS сандыгы”, “Н‰_р_з”, “Аулак ™й”, “Озын толым” k.б. чаралар н‰къ мен‰ милли гореф-гад‰тл‰ребезг‰ нигезл‰неп, алардагы н‰фислекне, к_нел сафлыгын, ‰д‰п –т‰рбия д‰р‰G‰сен аSлату, кире кайтару максаты бел‰н эшл‰н‰. Бу чаралар читк‰ сибелг‰н татарлар арасында да популярлашты. Л‰кин игътибар итик: аларны кемдер оештыра, кемдер тырыша, ‰ халык, яис‰ укучы массасында ихтыяG аз. Укучы нинди китап укый, нинди фильм карый – “Гарри Поттер”, “Человек-паук”, детектив. Нинди газета – журнал ала? “Спид-Инфо”, “Здоровье”, “Уртак т_ш‰к” k.б. Болар милли т‰рбия турында с™йл‰мил‰р. Китап, газета-журнал k‰р гаил‰,™йг‰ _теп т‰ керми. Безне н‰рс‰г‰ ™ндил‰р – яSа технология, компьтер технологиясен‰. Мин, ш‰хс‰н, к_Sел технологиясе, ш‰хес _стер_ технологиясе яклы. €.Р‰химов та укытуны ш‰хсил‰штер_ технологиясен _стер‰.
Ш‰хес булган кешед‰ милли _заS т‰рбиял‰_ д‰ н‰тиG‰лер‰к. ИS яратканым – д‰ресл‰рд‰ язучы ш‰хесенеS _сешк‰ иреш_ен‰ басым ясау. М‰шk_р милл‰тт‰шл‰р (аерым папкам бар) турында аерым класс с‰гатьл‰ре, класстан тыш уку, Gай килг‰н саен с™йл‰_-укучы к_Sеленд‰ милли аSлы, ш‰хес булырга омтылыш уяту, _рн‰к бир_ максаты бел‰н эшл‰г‰н эшем. Музей, андагы экспонатлар бел‰н таныштыруны да экскурсоводларга тапшырмыйм, _зем башкарам. Ел саен укучыларымны китап кибетен‰ алып барам, татар китабы б_леге бел‰н таныштырам. Гаил‰л‰р, аерым ата-аналар бел‰н эшлим. Класс Gит‰кчел‰рен урыслашып беттегез бит инде, шуны татарча, ямс‰ татарчалы-русчалы алып барып булмыймыни дип ачуланам, тантаналы линейкаларныS сценариен‰ татарча текстлар керттер‰м – г‰рч‰ бу эшл‰р милл‰те ягыннан татар тарафыннан башкарылса да, шунда татарча ™леш керттер_ ™чен д‰ к™р‰шерг‰ кир‰к k‰м без к™р‰шерг‰ тиеш т‰ - мин _з бурычымны шулай аSлыйм. Ч™нки х‰зерге заманныS татар м‰кт‰бе д‰ эле милли с‰нгатьне – м‰д‰ниятне б‰яли бел_ д‰р‰ж‰сен‰ Gитк‰н укучылар чыгара алмый, ‰ инде рус м‰кт‰бенд‰ милли _заS т‰рбиял‰_д‰ кыенлыклар тагын да к_бр‰к k‰м максатка ирешелми. МоныS бер с‰б‰бе – татар тарихын, халкыSныS _тк‰нен танып бел_, ‰хлак, динн‰р тарихы тиешле д‰р‰G‰д‰ укытылмый, без куркабыз, ‰ динсез, денсез кешед‰н беркайчан да зыялы ш‰хес _сми.
БезнеS олуг педагогларыбыз, галим, остазларыбыз дин эшлеклел‰ре, яис‰ дин т‰гълиматл‰рен х™рм‰т ит_чел‰р булган.
Г.ИсхакыйныS XX гасыр башында м‰гариф ™лк‰сенд‰ ‰д‰биятны милли рухта укыту принцибы миллилекне динн‰н аерым карамаган. Бу методик принцип б™тен ‰д‰биятныS k‰м конкрет бер ‰с‰рнеS б™тен асылын k‰м _зенч‰лекл‰рен ачуны максат итеп куя.
Д™ньяга k‰рт™рле ‰хлаксызлык, бозыклык, начар гад‰тл‰р динне кире кагу, бетер аркасында _теп керг‰н.
Гаил‰д‰н, ана с™тенн‰н башланган имансызлыкны ‰д‰бият-тел, м‰кт‰п т‰рбиясе бел‰н ген‰ GиS_ м™мкин т_гел. Кул кушырып утыру да г™наk. Шунлыктан, безнеS изге бурычыбыз – булдыра алганча, т™рле юн‰лешт‰, т™рле чаралар бел‰н укыту-белдер_, к_рс‰т_, т™шендер_, _рн‰к бир_, ышандыру, аSына сеSдер_, х‰тта куркыту, гыйбр‰т аша да балалар т‰рбиясенеS _сешен‰ иреш_, ‰хлаклы, зыялы, с‰л‰тле буын т‰рбиял‰_.
Каршылыклар, кыенлыклар м‰сь‰л‰сен‰ килг‰нд‰, шул ук Г.Исхакый с_зл‰рен китер‰се кил‰: “Аурупадан кил‰ торган зур м‰д‰ни агу б™тен тамырларыбызга барып житк‰нд‰, аныS ‰д‰бияты, театры, ф‰лс‰ф‰се, музыка, ф‰не рухыбызга туктамыйнча т™ртелеп торганда, аныS в‰хши-пычрагы, ‰хлаксызлыгы, сатлыклыгы, аныS техникасы, тижар‰те, экономиясе, с‰яс‰те Д‰GGал адымнары бел‰н ™стебезг‰ килг‰н䉔, ди ул k‰м саклану чарасын берл‰ш_д‰, берб™тен булып яш‰_д‰ к_р‰. Бу яктан да без берд‰м дип мактана алмыйбыз.
Шушы урында к_ренекле язучы Ф‰нзаман БатталныS бер м‰кал‰сен иск‰ аласы кил‰. “Даллес бабай васыяте” дип атала ул. АмериканыS _з‰к разведка идар‰се Gит‰кчесе Аллен Даллес Б™тенд™нья сугышы вакытында ук болай дип яза: “Бу сугыш бет‰р.... Без алтыннарыбызны, матди байлыкларыбыз кодр‰тен бу милл‰тне (Русия халкын) ахмакландыру, рухи гарипл‰ндер_, аздыру максатына юн‰лтербез... ХалыкныS изге саналган рухи тамырларын йолкырбыз, шул тамырларны оятсызлык, ертлачлык, ерткычлык, алдау, каб‰хатлек сыйфатлары, эчкечелек, наркоманлык бел‰н алыштырырбыз”. 1945 елда ул “АмериканыS сугыш бетк‰ч СССРга каршы тормышка ашырылачак доктринасы” диг‰н хезм‰т яза. АныS шул планыныS бернич‰ пунктын китер‰м:
“Оешкан Gинаятьчелек k‰м наркомафия ™чен шартлар тудыру.
Секс-мафияне k‰м порнобизнесны G‰елдер_
Балаларга балага узудан саклану юлларын ™йр‰т_ k‰м балага уздырмый торган ‰йберл‰р Gитештер_не арттыру.
Бер _к вакытта порнография k‰м эротика материаллары тарату”
Бу аныS Россияд‰ Gенси революцияне тормышка ашыру планыннан.
Аллен Даллес шушы планныS нинди н‰тиG‰л‰рг‰ китер‰сен д‰ пунктлап к_заллаган:
Шуннан соS никахсыз k‰м никахка кад‰рле Gенси м™н‰с‰б‰тл‰р артачак, ф‰хешлек к™ч‰яч‰к, аерылышулар к_б‰яч‰к k‰м бу х‰лл‰р:
тулы канлы булмаган гаил‰л‰р артуга;
уйнаштан туган балалар _рч_г‰;
психик чирл‰р к™ч‰юг‰;
венерик авырулар артуга;
бала т™шерул‰рнеS гад‰ти х‰л булып тоела башлавына;
яшьл‰рнеS социаль кануннар бел‰н санлашмавына;
хатын кызларныS бала тудыру с‰л‰те ким_г‰, баласызлыкка;
илнеS _зен саклау с‰л‰те юкка чыгуга;
милл‰тнеS зыялылык потенциалы бет_г‰ китер‰ч‰к, - ди. СоSгы н‰тиG‰д‰: Бу милл‰т _л_г‰ дучар булачак”. ^зебезг‰ сорау куйсак: Даллес доктринасыныS кайсы пункты _т‰лм‰г‰н? Зур пауза ясаганннан соS, ™метсез шайтан диярг‰ ген‰ кала. Кешене ™мет яш‰т‰. Яхшыга ™метл‰неп, ‰крен-‰крен булса да, без д‰ _з максатыбызга иреш_ юлында булыйк, берд‰м, к™чле, с‰лам‰т булыйк.
М‰кт‰пт‰ милли т‰рбия бир_ юн‰лешл‰ре
1. Укучыларны кешелек G‰мгыятенеS мораль нигезл‰ре булган гомумкешелек кыймм‰тл‰ре:
а) тормыш k‰м с‰лам‰тлек;
б) милли кыймм‰тл‰р;
в) белем k‰м б‰йсезлек кыймм‰те;
г) талант k‰м с‰л‰т кыймм‰те;
д) халыкара k‰м милл‰тара б‰йл‰нешл‰р кыймм‰те;
е) гаил‰ кыймм‰те.
Укучыларнда гомумкешелек сыйфатларын формалаштыру.
Милл‰т буларак яш‰_неS т™п шарты булган милли _заS формалаштыру.
УкучыларныS _з милл‰тен‰ хас уSай сыйфатларга ия булуы (милли мSга ия булу, ™лк‰нн‰рне х™рм‰тл‰_, башка халыклар бел‰н аралашып, тату яш‰_, ярд‰мчел, динг‰ тугры булу k.б.).
М‰кт‰пт‰ милли т‰рбия _сеше юллары
М‰кт‰пт‰ милли т‰рбия бир_ формалары
Халык, дин тарихын, гореф-гад‰тлрне ойр‰н_
Гаил‰ аша аналар бел‰н эш
Предметара б‰йл‰нешл‰р
Тел, ‰д‰бият ™йр‰н_
Китап, газета-Sурнал укуга кызыксыну т‰рбиял‰_
Класстан тыш чаралар
Д€РЕС
Рус теле k‰м ‰д‰биятын чагыштырып ойр‰т_, татар, Татарстан тарихы, милли-региональ компонентны куллану, милли музыка k‰м с‰нгать бел‰н таныштыру
Китапхан‰л‰р, китап кибете эшч‰нлегенн‰н файдалану
Музей, м‰чет бел‰н б‰йл‰неш
Балалар иGат _з‰ге, м‰д‰ният йорты, т_г‰р‰кл‰р эшч‰нлеге, экскурсиял‰р _тк‰р_
Ата –аналар Gыелышы, шунда чыгыш ясау, берг‰л‰п чаралар _тк‰р_
15