Та?ырыбы:Асан ?ай?ы: Еділ бол да, Жайы? бол
Сабақтың тақырыбы Асан қайғы «Еділ бол да, Жайық бол»
Сабақтың жалпы мақсаты Жырау өмірінен мәлімет алады, «Еділ бол да, Жайық бол» толғауымен танысып, толғау туралы түсініктерін кеңейтеді.
Әдіс-тәсілдер «Миға шабуыл», СТО әдісі, топтық жұмыс ,жеке жұмыс
Күтілетін нәтижесі Шығармашылық ізденіс, сөз өнерін арттырады,поэзияны түсініп, сырына үңіледі.
Оқушылар бірін-бірі сыйлайды, тыңдайды.
№ Уа-қыт Мұғалімнің іс-әрекеті Оқушының іс-әрекеті Дерек көздер
1 1 мин Сыныпта ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыру Сыныптағы оқушылар бір-біріне сәттілік тілейді. 2 2 мин Топқа бөлу
1 топ: Жыршылар
2 топ: Жыраулар
3 топ: Би-шешендер Оқушылар үш түске боялған асық арқылы топқа бөлінеді Боялған асықтар.
Атаулар.
3 3 мин Үй тапсырмасын сұрау
1. Жыраудың жыршыдан қандай айырмашылығы бар?
2. Қандай жырауларды білесіңдер?
3. Жыраулық дәстүрдің бір белгісі - толғау. Толғау қандай сипаттағы шығарма? Сұраққа дұрыс жауап берген оқушы топ басшысы болып тағайындалады Кеспе қағаздар
5 5 мин Жаңа сабақ
І. Білу
«Миға шабуыл »
1. Асан қайғы деген кім?
2. Өмір сүрген кезеңі.
3. Асан қайғының қандай толғауларын білесіңдер?
4. Асан қайғының арманы не еді?
5. «Жиһангез жырау» деп аталу себебі неде? Жеке жұмыс
Оқушылар сұрақтарға жауап береді. слайд
6 10 мин ІІ. Мағынаны тану
1-топ. Мәнерлеп оқу
2- топ. Тақырыбын ашу.
3-топ. Идеясын табу
Толғауды мәнерлеп оқып, тақырыбы мен идеясын ашады Кластер
Түсті маркерлер
7 5 мин ІІІ.Талдау
1 топ. Өлең құрлысына талдау
2 топ. Тақырыбын ашу. Идеясын табу
3 топ. Асан қайғы толғауларындағы афоризм сөздер 3 топтың лидерлері 3 түрлі проблемалық сұрақтарға плакатқа жауап жазады сурет
9 5 мин V.Жинақтау
1.Өлеңдегі негізгі ойды бір сөйлеммен жазыңыздар.
2. Өлеңнен келешекте қажет болатын қандай маңызды қорытынды шығаруға болады?
3. Толғау бойынша өз пікірлеріңізі айтыңыз.
Әр топ берліген тапсырманы топтастырады Дәптермен жұмыс
10 5 мин VІІ. Рефлексия
1. Эссе: Толғаудың маңызы неде?
2. Синкуейн. Жырау сөзіне бес жолды өлең
3. «Ұйқасын тап»
Адамдықты толғап өткен бұрыннан,
Жырау деген – қасиетті ... .
Жерұйықты іздеп, дүниені шарлаған,
Асан қайғы – неткен ғажап ... .
Әр топ өзіне берілген тапсырмамен қорытындылайды Плакат
Стикер
11 2 мин Бағалау
Критериалды бағалау
Әр топ лидерлері өздерінің топ мүшелерін бағалайды. Қорытынды бағаны айтады Бағалау критерийлері жазылған плакаттар
12 1 мин Үйге тапсырма
“Еділ бол да,
Жайық бол”
(жаттау)
“Тұжырым” кестесін толтыру.
Бағалау парақшасы
Оқушының аты-жөні Үй тапсыр
масы Білу Мағынаны тану Талдау Жинақтау Рефлексия Бағалау
Әр тарау бойынша 3 балл
14-15 ұпай –бағасы «5»
10-13 ұпай – бағасы «4»
6-9 ұпай –бағасы «3»
1. Жыраудың жыршыдан қандай айырмашылығы бар?
2. Қандай жырауларды білесіңдер?
3. Жыраулық дәстүрдің бір белгісі - толғау. Толғау қандай сипаттағы шығарма?
1 топ. Өлең құрлысына талдау
2 топ. Толғаудың тақырыбы мен идеясын ашу
3 топ. Толғаудағы афоризм сөздер
1. Эссе: Толғаудың маңызы неде?
2. Синквейн. Жырау сөзіне бес жолды өлең
3. «Ұйқасын тап»
Адамдықты толғап өткен бұрыннан,
Жырау деген – қасиетті ... .
Жерұйықты іздеп, дүниені шарлаған,
Асан қайғы – неткен ғажап ... .
1.Өлеңдегі негізгі ойды бір сөйлеммен жазыңыздар.
2. Өлеңнен келешекте қажет болатын қандай маңызды қорытынды шығаруға болады?
3. Толғау бойынша өз пікірлеріңізі айтыңыз
1. Эссе: Толғаудың маңызы неде?
2. Синквейн. Жырау сөзіне бес жолды өлең
3. «Ұйқасын тап»
Адамдықты толғап өткен бұрыннан,
Жырау деген – қасиетті ... .
Жерұйықты іздеп, дүниені шарлаған,
Асан қайғы – неткен ғажап ... .
1 топ. Өлең құрлысына талдау
2 топ. Толғаудың тақырыбы мен идеясын ашу
3 топ. Толғаудағы афоризм сөздер
1.Өлеңдегі негізгі ойды бір сөйлеммен жазыңыздар.
2. Өлеңнен келешекте қажет болатын қандай маңызды қорытынды шығаруға болады?
3. Толғау бойынша өз пікірлеріңізі айтыңыз
1. Эссе: Толғаудың маңызы неде?
2. Синквейн. Жырау сөзіне бес жолды өлең
3. «Ұйқасын тап»
Адамдықты толғап өткен бұрыннан,
Жырау деген – қасиетті ... .
Жерұйықты іздеп, дүниені шарлаған,
Асан қайғы – неткен ғажап ... .
1 топ. Өлең құрлысына талдау
2 топ. Толғаудың тақырыбы мен идеясын ашу
3 топ. Толғаудағы афоризм сөздер
1.Өлеңдегі негізгі ойды бір сөйлеммен жазыңыздар.
2. Өлеңнен келешекте қажет болатын қандай маңызды қорытынды шығаруға болады?
3. Толғау бойынша өз пікірлеріңізі айтыңыз
Еділ бол да, Жайық бол – ешкімменен ұрыспа,– Жолдасыңа жау тисе – жаныңды аяп тұрыспа», (Асан қайғы) т.б сынды өмірде елдібірлікке, халықты ынтымаққа шақырар көптеген мысалдар, мақал-мәтелдер толып жатыр ғой. Оның мәнісі – әр пенде өзін-өзі іштей бірлікке тәрбиелеп, ынтымаққа баулуы тиіс деп сенемін. Сонда ғана, бүгінде де, болашақта да ел бірлігін, татулығы мен ынтымағын сақтап, еліміздің бірлігін келесі ұрпаққа аманат етер жеткіншектеріміз өсіп, ұлтымыздың болашағына деген нық сенім пайда болады.«Бегі мен халқының ынтымағы жоқ жерде, дұшпанының алдауына сенген, арбауына көнген жерде, інісі мен ағасы дауласқан, бегі менен қарашасы жауласқан жерде ел елдігінен айырылады».
ыныбы: 9«а»
Тақырыбы: «Дала данышпаны» Асан қайғының өмірі мен шығармашылығы Мақсаты: А)білімділік: Жыраулар поэзиясынан алған білімдерін тексеріп, «Дала данышпаны» атанған Асан қайғының өмірі мен шығармашылығын түсіндіру, талдау, зерттеу; Ә)тәрбиелік: Асан қайғының толғауларында көтерілген ерлік, батырлық, бірлік тақырыптарында айтқан нақыл сөздері арқылы адамгершілік, патриоттық тәрбие беру; Б)дамытушылық: Алдын-ала оқыту әдістемесі негізінде ізденіспен, шығармашылықпен жұмыстандыруға баулу, ой-өрісін кеңейту, ақпараттық технологияны тиімді пайдалануға дағдыландыру. Сабақ түрі: жаңа материалды оқып-үйрену сабағы Сабақтың әдісі: топтық жұмыс, сұрақ-жауап, талдау, ізденіс, алдын-ала оқыту, зерттеу, ойтолғау. Көрнекіліктер: жырау портреті, қосымша материалдар, слайдтар, кестелер Пәнаралық байланыс: тарих, география, қазақ тілі. Сабақ барысы : І Ұйымдастыру: Оқушылардың сабаққа деген зейінін ояту ІІ Үй жұмысын тексеру: ХV-ХVІІІ ғасырлардағы әдебиет. Жыраулар поэзиясы 1) ХV-ХVІІІ ғасырлардағы тарихи жағдай 2) Жырау мен жыршы ұқсастығы мен айырмашылығы 3) Қазақ қоғамындағы атқарған қызметі 4) Жыраулар көтерген келелі мәселе 5) Толғауларының көркемдік ерекшелігі ІІІ. Жаңа сабақ «Дала данышпаны» Асан қайғының өмірі мен шығармашылығы «Жырау — өз жанынан шығарып айтатын және эпикалық дастандар мен толғауларды орындайтын халық поэзиясының өкілі. Жыраулар өз заманындағы нағыз халық жанашырлары бола алды.
«Жыршы – жыр айтушы, таратушы. Жыршылар домбыраның не қобыздың сүйемелдеуімен мақаммен, әнмен айтады. Сондай-ақ эпикалық шығармаларды да орындайды» деген жауап бар. Жыршы жыраулармен бірге өмір сүрген және оған дейін де болған. Әдебиет тарихында жыршылар орны ерекше. Себебі бүкіл жыраулар поэзиясы болсын, эпостық жырлар болсын — халық ауыз әдебиетінің барлық үлгісі осы жыршылар арқылы жеткен. Жыршылар кейде өз жанынан белгілі бір тарихи оқиғаларды дастан етіп жырлағандықтан, жыраулар деп те аталып жүрген
«Асан Ата – ХV ғасырда қазақ ұлысын біріктіру мәселесін қолына алған даланың ойшыл данасы» (Әлкей Марғұлан). Кіріспе сөз: Таза, мінсіз асыл тас, Су түбінде жатады, Таза, мінсіз асыл сөз, Ой түбінде жатады,- деп, сөз қадірін терең бағалап, асыл сөз туралы философиялық ой толғаса, бірде: Еділ бол да, Жайық бол, Ешкімменен ұрыспа!- деп халқын елдікті, бірлікті, татулықты дәріптесе, енді бірде: Кең пейілге таласпа! Артык үшін айтысып, Достарыңмен санаспа!- деп достықты қаділеуге үйрете жырлаған ұлтымыздың ұлы тұлғасы Асан қайғы Сәбитұлының өмірі мен шығармашылығын зерттеп, талдаймыз. Біз Асан қайғы туралы бүгін бірінші рет естіп отырғанымыз жоқ, 5-сыныптан және осы класс бойынша ауыз әдебиетінің саласынан оқып таныстық. Ендеше Асан қайғы туралы білетінімізді топтастырайық.
«Асан қайғы- кейінгі ұрпақ әулие танып, аты аңызға айналған «көшпелілер философы»» (Ш.Уәлиханов) Халық аңыздарында Асан жайында «бұл қария қашан да ханға жағынбай, жарамсақтанбай тура сөйлеуші еді» делінген. «Асан қайғының шығармалары- өз тұсының айнасы, ол өз дәуіріндегі қазақ халқының мұңын, тілегін көрсетеді» Б.Кенжебаев. 6. Қорытынды Қыдырып желмаямен дүние жүзін, Асанның жұрт біледі айтқан сөзін. Жатқызбай ойындағы қалың арман, Атанып Асан Қайғы содан қалған,- деп ақындар жырлап өтсе, «Бұл дәуірдегі әлеумет тіршілігінің ең шешуші мәселесін әдебиет жүзіне түсіріп, алғашқы рет қалың ел қамын ойлап, күңіренген қария – Асан»,- деп ұлы жазушы М.Әуезов баға берген. Асан ата- тек қана қазақ халқы емес, бүкіл түркі халқының қастерлеп жүрген ұлы тұлғасы. Қазақ үшін Асан ата – халықтың қамқоршысы, батагөйі, данышпаны, елдің бірлігін, қамын, тыныштығын ойлағанccқайраткер. 7.Бағалау: Сабаққа қатысқан оқушыларды бағалау. 8. Үйге тапсырма: Асан қайғының өмірі мен шығармашылығын оқу, өлеңдерін жаттап, талдау
Афоризм - қысқа сөзбен түйінделген тиянақты, бейнелі ой.
«Еділ бол да, Жайық бол ешкімменен ұрыспа» деп елді бірлік-ынтымаққа шақырады. Жырда ғибрат, өнеге аларлық парасатты ой түйіндері мол. Ол өз тұсындағыларға да келешек ұрпаққа да биік адамгершілікті уағыздайды.
ІІІ. Білімді тексеру: «Жіңішке, жалпақ сұрақтар» стратегиясы. Жіңішке сұрақтар Жалпақ сұрақтар 1. Ежелгі дәуір әдебиетіне қай ғасырлар жатады ? 2.Оғыз тайпасының ұлы данышпаны кім болған ? 3. «Оғыз-нама» дастаны алғаш қалай тарады? 4. А.Йасауидің шығармасы қалай аталады ? 1. Күлтегін кім? 2. «Тоныкөктің» өлеңі туралы не білеміз? 3. «Оғыз-нама» дастаны туралы айт? 4. «Диуани хикмет» шығармасы туралы мәлімде. ІҮ. Жаңа сабаққа дайындық: (Балалар, біз өткен сабақта жыраулар поэзиясымен таныс болдық. Біз жыраулар поэзиясының кімнен бастау алатынын білдік. Яғни, ол – Асан қайғы. Асан қайғымен біз 5-сыныпта «Асанқайғының Жерұйықты іздеуі» деген тақырыбын өткенде таныс болғанбыз. Енді біз Асан қайғымен тереңірек танысатын боламыз.) 1 Асан қайғы деген кім? 2. Оның Асан қайғы аталуына не себеп болды? 3. Асан қайғының қандай толғауларын білесіңдер? 4. Асан қайғының арманы не еді? 1. «ББҮ» кестесі. Білемін Білгім келеді Үйрендім Ү. Жаңа сабақ: Ә. Мағынаны тану: (Постермен жұмыс.) 12 мин.. 1. «Джигсо І» стратегиясы. 1-топ. Бірінші, екінші абзац.(Өмірі, қызметі.) 2-топ. Үшінші абзац. (Асан қайғының шұрайлы қоныс іздеуі.) 4-топ. Бесінші абзац. «Еділ бол да, Жайық бол» өлеңінің мазмұны. _________________________________________________________________ (Еділ бол да, Жайық бол, Ешкімменен ұрыспа, - деген ақыл айтады. Асан қайғы адамдар бір – бірін бағалай білулері керек деп ойлайды. Ердің құны болса да, Алдыңа келіп қалған соң, Қол қусырып барған соң, Аса кеш те қоя бер, Бұрынғыны қуыспа, - деп, кешірімді болуға, жаман адамнан алыс жүріп, жақсы адаммен дос болуға, «әркімменен ұрыспауға», әсірес дау-дамай, ұрыс-жанжалдан бойларын аулақ ұстауға шақырады. Адамдардың қадірлі болуы тікелей мінезіне байланысты, өз-өзін тежеп, сабырлы болса, адам өз құнын арттыратынын айтқан.) __________________________________________________________________ ҮІ. ЖСТТ: ІІІ. Ой – толғаныс. 19 мин. 1. «Екі жақты күнделік» статегиясы. (Бұл стратегияны орындау барысында «Дана үкілер» стратегиясы арқылы алған үзіндісін талдайды. ) Шығармадан үзінді Өз пікірім 1. (Қызыл түс.) Өлеңдегі негізгі ойды бір сөйлеммен жазыңыздар. 2. (Сары түс.) Иллюстрациялық бейнелеу (сурет, сызба арқылы көрсету) 3. (Көк түс.) Өлеңнен келешекте қажет болатын қандай маңызды қорытынды шығаруға болады? 4. (Жасыл түс.) Талқылауға болатын, ерекше көңіл бөлуге болатын пікір табыңыздар. 2.Толғауды талдау (Мұғалім сөзі.) ХҮ-ХІХ ғғ. ақын-жыраулар шығармаларындағы «кеңістік» ұғымына енетін «жер бедері», «тау», «су» жүйелеріне қатысты жиі қолданылатын жалпы атаулар мыналар: шөл, көл, қара жер, қыр, қоныс, өзен, жайлау, дала, тас т.б. Ал жалқы есімдер қатарын Еділ, Жайық, Көкшетау, Оймауыт, Ойыл, Қиыл, Жем, Сағыз, Алатау, Ақжайлау, Сандықтас, Тарбағатай, Аягөз, Сарыарқа, Арқа, Алакөл т.б. Жайық атауы шығармаларда өте жиі қолданылады. Тура мағынасында, Жайық – арнасы еш уақытта төмен түспейтін су молшылығының образы. Ал қосымша мағынасында, Жайық – ғашықтар елі, Қыз Жібектің елі секілді мағыналарға ие болатын атау. Асан қайғы толғауында Жайық төмендегі тұжырымға ие болады: Еділ бол да, Жайық бол, Ешкімменен ұрыспа (кеңпейілділік) 3. Мәтінмен жұмыс: (Жұмыс дәптермен жұмыс. Осы сәтте Асан қайғының «Желмая» күйі орындалады.) Толғаудағы жалқы есімдер: Еділ, Жайық Сөз тіркестері: ердің құны, мінезі жаман адам, тәуір көрер кісі, өлетұғын тай, көшетұғын сай Болымсыз етістіктер: ұрыспа, тұрыспа, куыспа, жуыспа, суыспа. Фразеологизм: желке терісі құрысу – араздасу Көркем тіл түрлері: ашу – дұшпан (метафора) ҮІІ. Бекіту: Топтастыру. 3 минуттық эссе: Толғаудың маңызы неде? Рефлексия. «Ұйқасын тап» (Егер уақыт болса, орындаймыз.) Адамдықты толғап өткен бұрыннан, Жырау деген – қасиетті ... . Жерұйықты іздеп, дүниені шарлаған, Асан қайғы – неткен ғажап ... . Бағалау: ҮІІІ. Үйге тапсырма: 1. «Еділ бол да, Жайық бол» толғауын жаттау. 2. «Тұжырым» кестесін толтыру. Құрметті тәлімгер сайтының қолданушысы Асан қайғы - ашық сабақ тегін жүтеп көре аласыз. Тәлімгер.орг сайтындағы Асан қайғы атты материал танысу үшін берілген. Тәлімгер сайтында сіз кез-келген тақырыпта ашық сабақ, презентация рефератмақалаларды және сабақ жоспарларын таба аласыз. Асан қайғы Әдебиеттен ашық сабақтар материалын жүктеу сілтемесі астында жазылған. Егер сізде ашық сабақтар, рефераттар бар болса сайтта жариялауға боладыӘбілхайыр ханнан бөлінуге қарсы болмағанмен Асан атамекеннен ұзап кетуді қош көрмейді. («Қырында киік жайлаған») Жәнібек көшін тоқтатпақ болып көптеген толғаулар шығарады. («Жем бойында», «Еділ бол да, Жайық бол», «Жиделі Байсынға сапар»)
Асан қайғы көптеген нақыл-термелер, философиялық толғаулар шығарып елге танылған. («Құйрығы жоқ, жалы жоқ…», «Таза мінсіз асыл тас…»). Асанның біраз шығармаларының бізге үзінділері ғана жеткен. Өйткені автордың айтпағы адам тағдыры, ел қамы, оның болашағы.Сондықтан шағын ғана айтылғандарымен шектелмеуге тиіс.
Сондай-ақ, Асан қайғының «Тақырлауға қонған қаз, тырна», «Әділдіктің белгісі», «Көлде жүрген қоңыр қаз», «Ердің құны сөз емес» тәрізді шағын нақыл өлеңдері де асылдың сынығындай үзік нұсқалар деуге болады. Ел арасында Асан мен Ежен хан, Асанның қайғы атануы, оның жер туралы айтқандары туралы аңыздар өте көп.
Пәні: әдебиет (9 «А» класы)
Сабақтың тақырыбы: Асан қайғы «Еділ бол да, Жайық бол»
Мақсаты: жырау өмірінен мәлімет бере отырып, «Еділ бол да, Жайық бол» толғауымен таныстыру.
Міндеттері:
1. Жыраудың өмірі, шығармашылығынан жалпы мәлімет бере отырып, толғаудың тақырыбы мен идеясын, көркемдігін ашу, толғау туралы түсініктерін кеңейту.
2. Сөз еркіндігіне баулу, шығармашылық ізденіске бағыттау, сөз өнеріне қызығушылығын арттыру,поэзияны түсінуге, сырына үңілуге шақыру.
3.Оқушыларды адалдыққа, сыйластыққа тәрбиелеу.
Сабақ түрі: жаңа материалды оқып-үйену сабағы
Сабақтың әдісі: сөздік әдіс, сұрақ-жауап, талдау, топпен жұмыс.
Технологиясы: СТО
Көрнекіліктер: жырау портреті, қосымша материалдар, слайдтар, кестелер
Пәнаралық байланыс: тарих, география, қазақ тілі.
Сабақ барысы :
І Ұйымдастыру
ІІ Үй жұмысын тексеру
Жырау деген кім?
Қандай жырауларды білесіңдер?
Жыраудың жыршыдан қандай айырмашылығы бар?
Ежелгі дәуір әдебиетіндегі данагөй кеңесшілерді ата, олардың жыраулармен ұқсастығы бар ма?
Жыраулардың шығармаларын не деп атаймыз?
Толғау қандай сипаттағы шығарма?
Жыраулардың өз толғауларында көтерген негізгі тақырыбы қандай?
Жыраулар поэзиясының құндылығы неде?
Жыраулар поэзиясы қай кезден бастап өріс алды?
ІІІ Жаңа сабақ
Қызығушылықты ояту 1. Асан қайғы деген кім? 2. Оның Асан қайғы аталуына не себеп болды? 3. Асан қайғының қандай толғауларын білесіңдер?
Топтастыру
Асан қайғы
2. «ББҮ» кестесі
Білемін Білгім келеді Үйрендім
Мағынаны тану
1. Асан қайғының өмірі мен шығармашылығы
Асан Қайғы (Хасан Сәбитұлы)
Өмір сүрген кезеңі: ХІҮ- ХҮ ғғ. (шамамен 1330 – 1450 жж.)
Мекендеген жері: Арал өңірінің Сырдария жағасы
Қаратау мен Сырдың арасына көз сала отырып, Асанқайғы бабамыз: «Басы байтақ, аяғы тайпақ қоныс екен. Қаратауды жайласам, Сырдың бойын қыстасам, қоныс болуға сонда ғана дұрыс екен», – деген екен.
Қызметі: Асанның біраз өмірі Қазанда хандық құрған Алтын Орда
әміршілерінің бірі – Ұлұғ Мұхамед тұсында өтеді, кейін қазақ ханы Жәнібек Жәнібектің ақылшысы болған.
Толғаулары:
Асан толғауларының тақырыптық ерекшеліктері:
1) дидактикалық сарындағы толғаулар (насихат, өнеге сөз, гибрат айтылуы): «Еділ бол да, Жайық бол».2) Әз-Жәнібек ханға айтқан арнау толғаулары (арнау-толғауда ханға кеңес айта отырып, ел басқару ісіне де араласуы, сын айтуы): «Ай, хан, мен айтпасам, білмейсің»3) Өз заманындағы тарихи өзгерістердің мәні түсіндіретін толғаулары: «Қырында киік жайлаған»4) Болжалдық сарындағы толғаулар: «Қилы, қилы заман болмай ма».
Күйлері: «Ел айрылған», «Асан қайғы», «Желмаяның жүрісі», «Зар», т.б.
Арманы: Асан Қайғы елінің сулы-нулы, шөбі шүйгін, құтты қоныс тауып, «адамы жүзге келмей өлмейтін, қойы екі төлдейтін» мамыражай, еркін өмір сүруін аңсады. Бұл мұратын жырау «Жерұйық» деп атады. Алты атанға жүк артып, алты жыл жайлы қоныс қарап, қазақ жерін түгел шолып шығады, әр қоныс, мекенге байыпты сын, баға беріп отырады. Бұл бағалары әлі күнге дейін ел аузында ұмытылмай айтылып келеді. Жыраудың «Жерұйықты» (кейде «Жиделібайсын» делінеді) іздеуі атақты Томас Мор «Утопиясы» (1516 ж.) мен Томмазо Кампанелланың «Күн қаласы» шығармасындағы (1602 ж.) қиял-армандарымен ұштасып жатыр.
Кесенесі орналасқан жері: Қызылорда облысы Шиелі ауданында «Жеті әулие» қорымы.
Ғалымдар бағасы:
Кейінгі ұрпақ әулие танып, аты аңызға айналған «көшпелілер философы» (Ш.Уәлиханов) «Асан Ата – ХV ғасырда қазақ ұлысын біріктіру мәселесін қолына алған даланың ойшыл данасы» (Әлкей Марғұлан). «Тарихта болған адамдардың ішінде өмір сорабы, іс еңбегі халықтың нағыз ертегі болып, тек сол қалыпта ғана ой жадында сақтаған адамның бірі – осы Асан қайғы»(Мұхтар Әуезов).
Толғауды оқу, талдау
ХҮ-ХІХ ғғ. ақын-жыраулар шығармаларындағы «кеңістік» ұғымына енетін «жер бедері», «тау», «су» жүйелеріне қатысты жиі қолданылатын жалпы атаулар мыналар: шөл, көл, қара жер, қыр, қоныс, өзен, жайлау, дала, тас т.б. Ал жалқы есімдер қатарын Еділ, Жайық, Көкшетау, Оймауыт, Ойыл, Қиыл, Жем, Сағыз, Алатау, Ақжайлау, Сандықтас, Тарбағатай, Аягөз, Сарыарқа, Арқа, Алакөл т.б.
Жайық атауы шығармаларда өте жиі қолданылады. Тура мағынасында, Жайық – арнасы еш уақытта төмен түспейтін су молшылығының образы. Ал қосымша мағынасында, Жайық – ғашықтар елі, Қыз Жібектің елі секілді мағыналарға ие болатын атау. Асан қайғы толғауында Жайық төмендегі тұжырымға ие болады: Еділ бол да,
Жайық бол, Ешкімменен ұрыспа (кеңпейілділік)
4. Мәтінмен жұмыс
Толғаудағы жалқы есімдер: Еділ, Жайық
Сөз тіркестері: ердің құны, мінезі жаман адам, тәуір көрер кісі, өлетұғын тай, көшетұғын сай
Болымсыз етістіктер: ұрыспа, тұрыспа, куыспа, жуыспа, суыспа.
Фразеологизм: желке терісі құрысу – араздасу
Көркем тіл түрлері: ашу – дұшпан (метафора)
5. Пікір күнделігі
Шығармадан үзінді Өз пікірім Мақал-мәтел
6. Рефлексия
1. 5 минуттық эссе: Толғаудың маңызы неде?
2. Синкуейн (бес жолды өлең)
3. «Ұйқасын тап»
Адамдықты толғап өткен бұрыннан,
Жырау деген – қасиетті ... .
Жерұйықты іздеп, дүниені шарлаған,
Асан қайғы – неткен ғажап ... .
ІҮ Үйге тапсырма
1. «Еділ бол да, Жайық бол» толғауын жаттау.
2. Тұжырым кестесін толтыру
Ү Бағалау
Сабақтың тақырыбы: Асан қайғы «Көлде жүрген қоңыр қаз», «Еділ бол да, Жайық бол»
Мақсаты: Жырау өмірінен мәлімет бере отырып, «Көлде жүрген қоңыр қаз», «Еділ бол да, Жайық бол» толғауларымен таныстыру.
1. Жыраудың өмірі, шығармашылығынан жалпы мәлімет бере отырып, толғаудың тақырыбы мен идеясын, көркемдігін ашу, толғау туралы түсініктерін кеңейту.
2. Сөз еркіндігіне баулу, шығармашылық ізденіске бағыттау, сөз өнеріне қызығушылығын арттыру, поэзияны түсінуге, сырына үңілуге шақыру.
3. Оқушыларды адалдыққа, сыйластыққа тәрбиелеу.
Сабақ түрі: жаңа материалды оқып-үйрену сабағы.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, талдау, топпен жұмыс.
Көрнекіліктер: жырау портреті, қосымша материалдар, слайдтар, кестелер.
Пәнаралық байланыс: тарих, география, қазақ тілі.
Сабақ барысыІ. Ұйымдастыру.
Сәлемдесу.
Кезекшімен әңгімелесу.
Сабақ дайындығын пысықтау.
Жырау жырларының үзінділері бойынша жеребе тартқызып, топқа бөлу.
ІІ. Үй жұмысын тексеру.
Жырау деген кім? Жырау дегеніміз - өз жанынан жыр шығарып айтатын, суырып салма ақындық қасиет пен шешендік қасиеті қатар сақталып жататын дарынды ақын, дуалы шешен, дана, ойшыл адамдарҚандай жырауларды білесіңдер? Асан қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиембет, Марқасқа, Үмбетей, Ақтамберді, Бұқар және т.б
Жыраудың жыршыдан қандай айырмашылығы бар? Жырау деген атау "жыр" сөзінен шыққан. Жыршы деп көптеген эпостық жырларды жатқа білетін, дайын репертуары бар айтқыштарды таныған. Жыраулар өз шығармаларын ақыл-нақыл, өсиет түрінде суырыпсалып айтқан.
Жыраулардың шығармаларын не деп атаймыз? Толғаулар. Толғау дегеніміз – қазақ әдебиетінде ақындар шығармашылығында, әсіресе жыраулар поэзиясында жиі орын алған жанр.
Толғау қандай сипаттағы шығарма? Толғау өлеңде ақын өмір қоғам, адам тіршілігі, жақсылық, жамандық т.б жайлы ақыл-өсиет, насихаттық тұрғыда ой-қозғайды.
Жыраулардың өз толғауларында көтерген негізгі тақырыбы қандай? Жыраулар толғауларының негізгі тақырыптары - туған жерді, елді сүю, Отанды қорғау, елді бірлікке шақыру, адамгершілік қасиетті насихаттау.
ІІІ. Жаңа сабақ.
Кіріспе.
Асан қайғы деген кім? («ББҮ» кестесі таратылады)
Оның Асан қайғы аталуына не себеп болған? (Видеоролик көрсетіледі.)
Асан қайғының қандай толғауларын білесіңдер? (Оқушыларға Асанқайғының өмірі жайлы мәлімет таратылады)
Топтастыру. (Оқушыларға плакат беріледі)
Асан қайғы
«ББҮ» кестесіБілемінБілгім келедіҮйрендім
1. Асан қайғының өмірі мен шығармашылығы
Асан Қайғы (Хасан Сәбитұлы)
Өмір сүрген кезеңі: ХІҮ- ХҮ ғғ. (шамамен 1330 – 1450 жж.)
Мекендеген жері: Арал өңірінің Сырдария жағасы
Қаратау мен Сырдың арасына көз сала отырып, Асанқайғы бабамыз: «Басы байтақ, аяғы тайпақ қоныс екен. Қаратауды жайласам, Сырдың бойын қыстасам, қоныс болуға сонда ғана дұрыс екен», – деген екен.
Қызметі: Асанның біраз өмірі Қазанда хандық құрған Алтын Орда
әміршілерінің бірі – Ұлұғ Мұхамед тұсында өтеді, кейін қазақ ханы Жәнібектің ақылшысы болған.
Толғаулары:
Асан толғауларының тақырыптық ерекшеліктері:
1) дидактикалық сарындағы толғаулар (насихат, өнеге сөз, ғибрат айтылуы) «Еділ бол да, Жайық бол».
2) Әз-Жәнібек ханға айтқан арнау толғаулары (арнау-толғауда ханға кеңес айта отырып, ел басқару ісіне де араласуы, сын айтуы): «Ай, хан, мен айтпасам, білмейсің»
3) Өз заманындағы тарихи өзгерістердің мәнін түсіндіретін толғаулары: «Қырында киік жайлаған»
4) Болжалдық сарындағы толғаулар: «Қилы, қилы заман болмай ма».
Күйлері: «Ел айрылған», «Асан қайғы», «Желмаяның жүрісі», «Зар», т.б.
Арманы: Асан Қайғы елінің сулы-нулы, шөбі шүйгін, құтты қоныс тауып, «адамы жүзге келмей өлмейтін, қойы екі төлдейтін» мамыражай, еркін өмір сүруін аңсады. Бұл мұратын жырау «Жерұйық» деп атады. Алты атанға жүк артып, алты жыл жайлы қоныс қарап, қазақ жерін түгел шолып шығады, әр қоныс, мекенге байыпты сын, баға беріп отырады. Бұл бағалары әлі күнге дейін ел аузында ұмытылмай айтылып келеді.
Кесенесі орналасқан жері: Қызылорда облысы Шиелі ауданында «Жеті әулие» қорымы.
Ғалымдар бағасы:
Кейінгі ұрпақ әулие танып, аты аңызға айналған «көшпелілер философы» (Ш.Уәлиханов) «Асан Ата – ХV ғасырда қазақ ұлысын біріктіру мәселесін қолына алған даланың ойшыл данасы» (Әлкей Марғұлан). «Тарихта болған адамдардың ішінде өмір сорабы, іс еңбегі халықтың нағыз ертегі болып, тек сол қалыпта ғана ой жадында сақтаған адамның бірі – осы Асан қайғы» (Мұхтар Әуезов).
2. Толғауларды оқу, талдау.
ХҮ-ХІХ ғғ. ақын-жыраулар шығармаларындағы «кеңістік» ұғымына енетін «жер бедері», «тау», «су» жүйелеріне қатысты жиі қолданылатын жалпы атаулар мыналар: шөл, көл, қара жер, қыр, қоныс, өзен, жайлау, дала, тас т.б.
Ал жалқы есімдер қатары: Еділ, Жайық, Көкшетау, Оймауыт, Ойыл, Қиыл, Жем, Сағыз, Алатау, Ақжайлау, Сандықтас, Тарбағатай, Аягөз, Сарыарқа, Арқа, Алакөл т.б.
Жайық атауы шығармаларда өте жиі қолданылады. Тура мағынасында, Жайық – арнасы еш уақытта төмен түспейтін су молшылығының образы. Ал қосымша мағынасында, Жайық – ғашықтар елі, Қыз Жібектің елі секілді мағыналарға ие болатын атау.
Асан қайғы толғауында Жайық төмендегі тұжырымға ие болады: Еділ бол да,
Жайық бол,
Ешкімменен ұрыспа (кеңпейілділік)
4. Мәтінмен жұмыс.
Толғаудағы жалқы есімдер: Еділ, Жайық
Сөз тіркестері: ердің құны, мінезі жаман адам, тәуір көрер кісі, өлетұғын тай, көшетұғын сай т.б.
Етістіктер: ұрыспа, тұрыспа, қуыспа, жуыспа, суыспа.
Тұрақты тіркес: желке терісі құрысу – араздасуКөркем тіл түрлері: ашу – дұшпан (метафора)
5. Пікір күнделігі.
Шығармадан үзінді Өз пікірімЕділ бол да, Жайық бол,
Ешкімменен ұрыспа.
Жолдасыңа жау тисе,
Жаныңды аяп тұрыспа.
Тәуір көрген кісіңмен,
Жалған айтып суыспа.
Шығармадан үзінді Өз пікірімКөлде жүрген қоңыр қаз,
Қыр қадірін не білсің?
Көшіп-қонып жүрмеген,
Жер қадірін не білсін?
Ой түбінде жатқан сөз,
Шер толқытса шығады.
6. Қорытындылау.
1. Эссе: «Толғаулардың маңызы» (Жақсы оқитын оқушыға беріледі)
2. «Ұйқасын тап».
Адамдықты толғап өткен бұрыннан,
Жырау деген – қасиетті ... .
Жерұйықты іздеп, дүниені шарлаған,
Асан қайғы – неткен ғажап ... .
ІҮ. Үйге тапсырма.
1. «Еділ бол да, Жайық бол» толғауын жаттау.
Ү. Бағалау.