Телне Яшь ?зенч?леге буенча тикшер?.
Телне Яшь _зенч‰леге буенча тикшер_.
Хасанова Альбина
Кеше, табигать баласы булса да, _зе ген‰ яши алмый. Ул _зе кебекл‰р бел‰н G‰мгыять (коллектив) т™зи. F‰мгыятьт‰ яш‰_ ™чен ис‰ т™п шартларныS берсе – кешел‰рнеS _зара аралашуы, ягъни тел ярд‰менд‰ фикер белдер_, х‰б‰рне кабул ит_ k‰м башка кешег‰ т‰эсир ит_. Галимн‰р к_рс‰т_енч‰, бала ана карынында _с_ барышында ук д™ньяда, G‰мгыятьт‰ _зе ишел‰р бел‰н аралашып к™н ит‰рг‰ ‰зерл‰н‰. Дим‰к, аралашуныS нигезе сабыйчактан ук салына ик‰н. Л.С.Выготский с™йл‰_ с‰л‰тен‰ ия булу – кешенеS табигате бел‰н социаль факторга, беренче чиратта с™йл‰ш_г‰ мохтаGлыгы k‰м аралашу юлларын башка кешел‰рд‰ сынап карарга омтылу бел‰н б‰йле булуын иск‰рт‰. БаланыS с™йл‰ме формалашканда, аSында эзлеклелек барлыкка кил‰, тел системалыкка ия булганга ул д™рес т™зелешк‰ иреш‰. Дим‰к, бала с™йл‰ме – чагыштырмача м™ст‰кыйль к_ренеш, аерым максатларга ия, мотивлашкан k‰м т™зелешенд‰ иерархия булуы бел‰н характерлана.
Бала д™ньяны тел ярд‰менд‰ берб™тен итеп кабул ит‰рг‰ ™йр‰н‰. АSарда с™йл‰мнеS эчке “моделе”, эчке с™йл‰м системасы формалаша k‰м ул фонетик, лексик, грамматик, структуралардан файдалана башлый. АныS аерым когнитив с‰л‰те формалашканчы, ул билгеле бер тел формаларын k‰м структураларын кулланмый. Дим‰к, бала ™чен тел ул - баштан ук авазлар тезм‰сен‰ салынган м‰гън‰. ИS кечкен‰ вакыттан бала авазларны таный k‰м аера. Беренче авазларны аеру с™йл‰м агышында берд‰м интонацион k‰м фонематик эчт‰лек бел‰н б‰йле була. Келер исемле галим k‰м психолог тарафыннан куелган эксперемент н‰тиG‰сенд‰ 9-12 айлык маймыл бел‰н бала ™чен авазлар тезм‰сен‰ гади реакция барлыкка кил_ен ачыклаган. К.Бюлер бу яшьне балаларга карата “шимпанзаноид” вакыт дип атый. С™йл‰мнеS формалашуы рефлексларга бай k‰м инде 9-12 айларда балада беренче т™г‰лл‰нг‰н авазлар берл‰шм‰се - с_з формалаша. БаланыS с_злек составы бик тиз _с‰ : бер яшьк‰ Gитк‰нд‰ бала инде тугыз с_з белс‰, ике яшьт‰ аныS саны ™ч й™зг‰ тулган була, ‰ ™ч яшьт‰ - меS с_зне тутыра. СоSыннан бала аерым с_зл‰рд‰н G™мл‰л‰р т™зерг‰ ™йр‰н‰ башлый. Тел _з составында ике якны к_зд‰ тота – физик k‰м семантик, вербаль k‰м м‰гън‰ берлеген. Бала телне бер-бер артлы килг‰н с_зл‰р тезм‰се буларак т_гел, ‰ берб™тен итеп, д™ньяны ни д‰р‰G‰д‰ танып бел_ен‰ карап кабул ит‰. М™kим фактор булып, баланыS _зенеS барлыгын ачыклау , _з - _зен тану процессы тора.
Икенче баскычта баланыS к_заллавы формалашуда – уен k‰м аныS психикасына т‰эсир ит_ к™чен к_з‰т_ бик т‰ кызыклы н‰тиG‰л‰рг‰ китер‰. Инде ачыклаганча, бала иS кечкен‰ вакыт аралыгында с™йл‰м телен _зл‰штер‰ : 18 айга ул бер составлы с_зл‰р, аннан ике , д_рт яшьк‰ б™тен синтаксик конструкциял‰рне _зл‰штереп бетер‰. Практик яктан без бала с™йл‰меS формалашуын уен вакытында к_з‰т‰ алабыз дидек. М‰с‰л‰н, ике яшьлек баланыS диалог оештыруында т_б‰нд‰ге с_зл‰р кулланыла : зылый (еылый), _келеп (_кереп), туб (туп), пивет (привет), Фахад (Фархад), Инур (Илнур), Луслан (Руслан), аписин (апильсин), винанад (виноград), тупатупс (чупа-чупс), абус (арбуз). Мондый с_зл‰рне куллану баланыS фонетик, морфологик, синтаксик кимчелекл‰рен ачыкларга ярд‰м ит‰. Фонетик якын килг‰нд‰ баланыS п ~ б, л ~р, еш кына [ р ] т™шеп калуы к_з‰тел‰. Морфологик яктан исем, фигыль с_з т™ркемн‰рен‰ керг‰н с_зл‰р ешрак кулланыла. Бала с™йл‰менд‰ рус телле с_зл‰р д‰ очрый, моны х‰зерге к™нд‰ балаларны чолгап алган м™kит бел‰н б‰йл‰п карарга м™мкин булыр иде. Ч™нки х‰зерге вакытта ‰ти-‰нил‰р балалар бел‰н к_бр‰к русча с™йл‰шерг‰ омтылалар. Д_рт яшьлек баланыS с™йл‰ме ис‰ k‰р яктан т™г‰лл‰шк‰н k‰м формалашкан була. М‰с‰л‰н : д_лт (д_рт), ас (аш), сылок (сырок), падалок (падарок), Линатка (Ринатка), уламга (урамга), каладым (карадым), k.б. Кулланылган с_зл‰рд‰ фонетик яктан л ~р, с~ш, ф~в авазларыныS т‰дг‰ллеге к_з‰тел‰, морфологик яктан барлык с_з т™ркемн‰рен‰ керг‰н с_зл‰р урын ала. Синтаксик яктан баланыS диалог формалаштыруы т™г‰л, д™рес G™мл‰л‰р т™з_д‰н гыйбар‰т. Л‰кин к_з‰телг‰н мисаллардан бала с™йл‰менд‰ге бу кимчелекл‰р вакытлы к_ренеш буларак ис‰пл‰н‰, алар бары тик баланыS _с_, _зг‰р_ен‰ беренче адым булып тора. Башкача ‰йтк‰нд‰, кечкен‰ ген‰ авазлар тезм‰се, предметларны атар ™чен т_гел, ‰ с™йл‰м оештырыр ™чен кулланыла. Д.Слобин язуынча, “ Тел ‰зер схема, призма оештырып бирми, ‰ бала сорауга Gавап _зе табарга тиеш була ”.
Бары тик м‰кт‰п яшенд‰ ген‰ баланыS беренче тапкыр стабиль, т™г‰л к_заллавы барлыкка кил‰, Пиаже фикеренч‰, м‰кт‰п баласы социальл‰шк‰н k‰м индивидуальл‰шк‰н кеше буларак кабул ител‰ башлый. Ул м‰кт‰п яшенд‰ге балаларныS бу вакытын ике чорга б_л‰ : беренчесе урыннан кузгалу – баланыS яSа д™ньяга иял‰ш_е булса, икенчесе – баланыS д™ньяны кабул ит_е. Бары 12 яшьк‰ ген‰ беренче класс баласы тулаем логикага k‰м уйлау процессына иял‰ш‰. Э.Шпрангер тикшерен_л‰р н‰тиG‰сенд‰ балаларда к_чеш яшен д‰ билгели. К_чеш яшь – баланыS м‰д‰ният бел‰н берг‰ фикерли башлау вакыты. БаланыS к_Sел д™ньясы барлыкка кил_не к_з‰тс‰к, ул баланыS м‰д‰ни яктан _с_ен‰ китер‰ торган чоры дип билгел‰н‰.
Л‰кин яшь _зенч‰леген тикшер_ моныS бел‰н ген‰ чикл‰н‰ алмый, ч™нки яшь т™шенч‰сен зур бер тармак – антропология ф‰не – кешенеS барлыкка кил_ен k‰м _сешен кешел‰р расаларын, т‰н т™зелешенеS нормаль вариациял‰рен ™йр‰н‰. Бу ф‰нг‰ Ф.Энгельс аеруча зур игътибар бир‰. АныS бу ™лк‰д‰ кешенеS морфологик k‰м физик т™зелешен ™йр‰н_г‰ багышланган “Диалектика природы” (1969) хезм‰те билгеле. Яшь ул – _зг‰реп торучан бер‰млек, кешелекнеS функциональ k‰м яш‰ешнеS т™п категориясе булып санала.
Ф‰нд‰ ике т™п яшьне аерып чыгару бар :
1)Абсолют яис‰ календарь, хронологик - шартлы k‰м 2) _сеш яше. Кеше индивидына карата :
1.Биологик яшь ;
2.Социаль яшь ;
3. Психологик яшьл‰рне аерып чыгарырга була.
Яшь _зенч‰леге – универсаль к_ренеш. F‰мгыятьнеS _с_-_зг‰р_ процессы, н‰сел, яшь когорталарыныS формалашуы бел‰н б‰йле була. Яшь _зенч‰леге _зара б‰йл‰нг‰н социаль- психологик система. Яшь _зенч‰лекл‰рен П.Сорокин, Т.Парсонс, С.Айзенштадт социаль принциптан чыгып ™йр‰н‰л‰р. Стратификация – яшь т™шенч‰сен G‰мгыяви планда ™йр‰н_не к_зд‰ тота. Ул абстракт категориял‰р бел‰н эш ит‰ k‰м м‰д‰ни аспектны _з‰кк‰ ала. Яшь _зенч‰лекл‰рен ™йр‰нг‰нд‰ т™п юн‰лешл‰р булып, физик антропология, кеше экологиясе, кеше Gайлашуы, _с_ k‰м _зг‰р_е процесслары тора.
Яшь _зенч‰леге системасын т_б‰нд‰геч‰ к_рс‰телерг‰ м™мкин :
Яшь буенча составы k‰м халык структурасы (социаль – демографик аспект )
Халык эшч‰нлегенд‰ яшь структурасы ( социаль – экономик аспект )
F‰мгыяви оешмаларда яшь структурасы ( социаль - с‰яси аспект ).
Яшь _зенч‰лекл‰ренеS аерым переодик чорларын да к_з‰терг‰ м™мкин : ( СССР, 1965) – яSа туган балалар – 1-10 к™н; имч‰к яшьт‰гел‰р -10 ай -1 ел ; башлангыч балачак -1-3 яшь; беренче балачак -4-7 яшь; икенче яшь-8-12,8-11; яш_смер -13-16; балигълык -17-21, 16-20; ™лгерг‰н -22-35,36-60; ™лк‰н -61-74; картайган -75-90; озак яш‰_чел‰р – 90 ннан арткан. М‰с‰л‰н : африка халыкларыныS яшь аралыгын ис‰пл‰_ индивидуаль санау системасы бел‰н б‰йле булса, кикуйю халкында буыннарныS алмашынуы 13 еллап ис‰пл‰н‰. Ничек кен‰ булмасын, шушы кызыклы к_з‰т_л‰рне чагыштырмача озак еллар д‰вамында геронтология ф‰не ™йр‰неп кил‰. Геронтология – ( гр.geron, иялек килеш gerontos – карт ) ул ис‰н организмларныS олыгаю к_ренешен ™йр‰н‰, анда барган _зг‰решл‰рне к_з‰терг‰ омтыла. €леге ф‰ннеS тизл‰телг‰н юлдан кит_е И.И. Мечникова, С.П. Боткина , М.С. Мильмана исемн‰ре бел‰н б‰йле.
Fыеп ‰йтк‰нд‰ , с™йл‰м теленеS онтогенезын ™йр‰н_ балалар с™йл‰мен ™йр‰нмич‰ м™мкин т_гел. Балалар с™йл‰менеS инновациясе –уникаль феномен, ул _з эченд‰ лингвокреатив механизмларны к_з‰т_ м™мкинч‰леген бир‰. Яшь _зенч‰леге –ул антропология ф‰ненеS бер тармагы k‰м ул кешене биоG‰мгыяви -м‰д‰ни феномен буларак ачыкларга тырыша. F‰мгыятебезд‰ге, яш‰ешебезд‰ге _зг‰решл‰рне бары тик яSача аSлап, фикерл‰п кен‰ кабул ит‰рг‰ була. j‰р ике якныS – уйлау процесыныS да, аралашу процессыныS да – т™п коралы тел. Дим‰к, телне белер ™чен аны балачактан ук ™йр‰нерг‰ k‰м балалар мисалында т™п _зенч‰лекл‰рне ачыклау юлын д‰вам ит‰рг‰ кир‰к. Яшь _зенч‰леге буенча телне тикшер_ – ике _з‰кле система. Аны тикшер_ ™чен мотивлалаштыру нигезен k‰м шуларны кан‰гатьл‰ндер‰ алырлык чаралар нигезен (тел системасын ) белерг‰, _зл‰штерерг‰, х‰теренд‰ тотарга тиеш.
13PAGE 15
13PAGE 14115
15