ТАТАР ТЕАТР С?НГАТЕ ??М МУСА ??ЛИЛ ЭШЧ?НЛЕГЕ

Гарипова Инзил‰ Расил кызы, ДАjБУ “Т_б‰н Кама педагогия к™ллияте” студенты
Ф‰нни Gит‰кче: Ф‰йр_з‰ Аксан кызы Галимова, татар теле k‰м ‰д‰бияты укытучысы

ТАТАР ТЕАТР С€НГАТЕ j€М МУСА F€ЛИЛ ЭШЧ€НЛЕГЕ

(1 слайд) М.F‰лил k‰м театр... Татар халкыныS горурлыгы булган ш‰хес k‰м татарны милл‰т буларак саклап калуда _з бурычын _т‰п килг‰н театр с‰нгате ™лк‰сенд‰ с_з алып бару тел‰ге фикерл‰рне бернич‰ k‰м киS аспектларга б_л‰. Алар т_б‰нд‰гел‰р: (2 слайд)
М. F‰лилнеS 1920 нче еллар иGатындагы драматург буларак адымнары.
1935 – 1938 нче елларда Татар опера k‰м балет театрын оештыручы буларак k‰м татарча репертуар булдыру ™лк‰сенд‰ге эшч‰нлеге.
Татар опера театры ™чен, татар ‰д‰биятына хас булмаган жанр – либретто (‰д‰би варианты – драматик поэма) _рн‰кл‰ре иGат ит_е.
СоSгы юн‰лешл‰р турында ф‰нни–т‰нкыйди ‰д‰биятта материаллар шактый бар. М. F‰лилнеS драматург буларак иGаты берникад‰р игътибар _з‰генн‰н читл‰ш‰ кил‰. Д™рес, ул драматургия ™лк‰сенд‰ артык к_п иGат ит‰рг‰ ™лгерми. “М. F‰лил _зенеS автобиографиясенд‰, тутырган анкеталарында, гаризаларында драма ‰с‰рл‰ре язуын к_рс‰т‰” (5,3). (3 слайд) М. F‰лил 1934 елныS 20 июненд‰ Совет Язучылар союзыныS членлыкка кабул ит_ комиссиясен‰ язган гаризасында “Театрларда:
1)”Бибк‰й кыз” 1923-1928 елларда Татар д‰_л‰т академия театрларында, Ташкентта, Оренбургта уйналды;
2) “Каз канаты” 1925-1926 елларда Вахитов клубында;
3)”Тамчылар”- Оренбургта;
4)”Усал” – Оренбургта k‰м башка пьесаларым куелды,” – дип белдер‰ [5,3]. j‰м М. F‰лилне 1928 нче елны ук М‰ск‰_неS драма язучылар k‰м композиторлар G‰мгыяте член итеп кабул ит‰. АSа: “Сез G‰мгыятьк‰ 1928 елныS 6 нчы ноябренн‰н кабул ителдегез k‰м СезнеS пьесаларыгыз каталогка кертелде,” – дип х‰б‰р ит‰л‰р. Бу документ та архивта саклана,” – дип яза Ш‰мси Хамматов _з язмасында [5,3]. Дим‰к, М. F‰лил драматург булган диг‰н фикерне кире кагып булмый. (4 слайд) €д‰биятка авторныS “Бибк‰й кыз”, “Чег‰н егете”, “ Каз канаты”, “jабил - Кабил”, “Кала малае”, “Яшь иган‰чел‰р”, “Тамчылар”, “Усал” пьесалары м‰гъл_м. Л‰кин к_бесенеS ‰д‰би текстлары сакланмаган. Х‰зерге к™нд‰ д™нья к_рг‰н Gыентыкларында да аларныS берсе д‰ урын алмаган.
€д‰биятныS драма т™ре юн‰лешенд‰ге эшч‰нлегенеS чишм‰ башы 1919 – 1921 елларда (аннан соS да) туган авылында театр т_г‰р‰кл‰ре оештырып, спектакльл‰р куюга барып тоташа. Бала чактан оештыру с‰л‰тен‰ ия МусаныS “Кечкен‰ ипт‰шл‰р”, “Октябрь баласы”, “Ударниклар” журналларында шактый инсценировкалар бастыруы да м‰гъл_м.
(5 слайд) М. F‰лилнеS драматургияд‰ге беренче адымнары нинди булган соS, ул нинди н‰тиG‰л‰рг‰ китерг‰н, ни ™чен?! Эзл‰н_л‰р шундый н‰тиG‰л‰р ясауга китерде.
М. F‰лилнеS беренчел‰рд‰н булган “Бибк‰й кыз” пьесасы к_п еллар буена (5 ел) татар с‰хн‰сенн‰н т™шми. Дим‰к, ул тамашачы тарафыннан Gылы каршы алына. Шактый ук яхшы ‰с‰р булуы турында фикер уята. МоныS шулай ик‰нен Гази Кашшаф ист‰лекл‰ренн‰н д‰ к_рерг‰ м™мкин. [2,24] М. F‰лилнеS Казандагы танышы Латыйф Х‰мидинеS “МусаныS рабфакны бетерер алдыннан булган актык кышы иде бугай... Шулай кышта МусаныS “Бибк‰й кыз” исемле бик матур пьесасы куелганы исемд‰,” – диг‰н юллары бу фикерне раслый. “Бибк‰й кыз” пьесасында т™п тема итеп м‰х‰бб‰т алынган [4,81]. Бу татар ‰д‰биятында к_п гасырлык тарихы булган т™п темаларныS берсе. М. F‰лилнеS “Чег‰н егете”, “ Каз канаты” пьесалары да шул теманыS д‰вамы булып торалар. Алар барысы да мелодрама жанрында язылалар. Л‰кин ул чорларда ‰д‰биятныS идеологияг‰ буйсындырылуы, М. F‰лилнеS д‰ шул чор кешесе булуы k‰м идеологияг‰ тир‰нтен ышануы талантына балта чаба.
€с‰р с‰хн‰д‰ куелу бел‰н “6 нчы урындык” имзасы бел‰н язылган рецензия м‰х‰бб‰т темасына шул чордагы т‰нкыйтьт‰ киS таралган м™н‰с‰б‰тне ачыктан – ачык ‰йтеп бир‰: “€с‰р простой к_злект‰н ген‰ матур, ‰йб‰т. € инде идеология ягына килг‰нд‰ – эшл‰р бик такыр. С™еш_, _беш_, туйлашу, бер – берсен _тереш_д‰н башка н‰рс‰ д‰ юк,” – [4,81] диел‰ анда. М. F‰лил д‰ идеология корбаны буларак, бу фикер бел‰н килеш‰. М‰х‰бб‰т хисен д‰, чор тал‰п итк‰нч‰, сыйнфый к™р‰ш k‰м яSа тормыш ™чен к™р‰ш бел‰н тыгыз б‰йл‰п сур‰тл‰_ юлына баса. Бу юл аныS иGатына шактый комачаулый. Берд‰н, ул иGатыныS лирик агымын тарайта, икенчед‰н, драматургияд‰ге беренче адымнарны _тереп ташлый. Икенче бер проблеманы к_т‰рг‰н “Кала малае” пьесасыныS да башы “шул ук балта” астында кисел‰. Пьесада “вакыйга бер кечкен‰ караSгы татар авылында бара. Ш‰k‰рд‰ укыган аSлы бер “авыл баласы”ныS калача тегелг‰н киемн‰ре авыл малайларын кызыктыра. Алар да “кала малае” кебек киенерг‰ тел‰п, _з киемн‰рен аныкына охшатып кис‰л‰р, кыскарталар. Малайлар ш‰k‰рд‰ булган х‰лл‰рне сораштыралар, “фатамабильл‰р” барлыгын, “анда кешел‰р к_пме” булуын белеш‰л‰р” [5,3]. Пьесада М. F‰лил бел‰н булган х‰лл‰р д‰ урын ала. Таkир ага Корбанов ист‰лекл‰ренд‰ мондый юллар бар: “Шагыйрь _зе д‰, 1919 нчы елныS к™зенд‰ Оренбургтан кайтып, ш‰k‰рч‰ киемн‰ре бел‰н безне к™нл‰штерг‰н иде. “Кала малае” ‰с‰ренд‰ н‰къ мен‰ шушы вакыйганы к_р‰без” [2]. Дим‰к, ‰с‰р нигезенд‰ реаль вакыйга ята. €с‰р комедия жанрында язылган.
1920 нче еллар т‰нкыйтьчел‰ре пьесага авыл бел‰н ш‰k‰рне каршы куючы ‰с‰р дип м™kер сугалар. € авыл бел‰н ш‰k‰р арасында k‰р яклап аерма х‰зерге к™нг‰ кад‰р д‰вам ит‰. Язылган ‰с‰рл‰рнеS кискен т‰нкыйтьк‰ очравы, F‰лилне драматург итеп танымау, авторныS гаръл‰н_е бу ™лк‰д‰ эшч‰нлегенеS с_н_ен‰ китер_че т™п с‰б‰пл‰рнеS берсе булып тора. М. F‰лил _зе д‰ бу ‰с‰рне т‰нкыйтьл‰п, чор батырлыгына Gавап бирми фикере бел‰н с‰хн‰д‰ куюга каршы чыга [1,167].
Л‰кин беренче адымнар эзсез югалмый. 1930 елларда инде ул м‰х‰бб‰т хисенеS м™ст‰кыйль булуын, х™кем с™рг‰н идеологиянеS д‰ с‰нгатьк‰ аяк чалуын й™р‰ге бел‰н сиз‰. АныS драматургия ™лк‰сенд‰ге т‰нкыйть м‰кал‰л‰рен‰ к_з салсаS k‰м д‰ иGатын ™йр‰нс‰S, идеологияд‰н качып, башка юлны сайлаганын к_р‰сеS. Бу юллар – Муса F‰лилнеS халык аваз иGатын ™йр‰н_е, Урта гасыр k‰м К™нчыгыш ‰д‰би _рн‰кл‰ре бел‰н танышуы драматургияд‰ героик–патриотик теманы к_т‰реп чыгуы. (Бас.) Ул _зенеS лирик юн‰лешен драматик форма бел‰н куша. Чор тал‰п итк‰н сыйнфый к™р‰шне тарих аша, батырлыкны татар милл‰те _рн‰генд‰ к_рс‰т‰. “Алтынч‰ч”, “Илдар” драматик поэмалары моны раслый. (6 слайд) Ирексезд‰н, ‰г‰р М. F‰лилнеS драматургия ™лк‰сенд‰ беренче б‰хетсез адымнары булмаса, ул татарларда беренче либреттист була алыр идеме ик‰н диг‰н фикер уяна. Беренче “ялгышлардан” соS, якынча дист‰ ел эченд‰, М. F‰лил татар с‰нгатенд‰ д™ньяга танылган ‰с‰р иGат ит‰ алган ик‰н, аныS беренче иGат Gимешл‰ре д‰ ул кад‰р _к каты, коры булмагандыр диг‰н фикер туа.
М. F‰лил, ‰дипл‰рд‰н беренче булып, музыкаль драматургиянеS иS авыр ™лк‰сен‰ – опера м‰йданына кил‰. “Алтынч‰ч”, “Илдар” ‰с‰рл‰ре шагыйрьне оста драматург, либреттист буларак таныта. €с‰рл‰ре бел‰н халкыбызны патриотик рухта т‰рбияли. Сугыш башлануны т‰гаен белг‰н кебек, М. F‰лил 1930 еллар уртасында ук халыкка Туган илнеS изгелеген, баскынчыларга каршы м™н‰с‰б‰тне (“Алтынч‰ч”), Европада бу чорларда инде киS G‰елган фашизмныS чын й™зен алдан ачып бир‰ (“Джим”).
€д‰бият исемлеге
1. Муса Джалиль и патриотические традиции в советской литературе – Казан: Тат. кит н‰шр., 1989-105-172.
2. Кашшаф Г. Муса турында ист‰лекл‰р – Казан: Тат. кит н‰шр., 1964.
3. Муса F‰лил. Сайланма ‰с‰рл‰р – Казан: Тарих, 2004.
4. Татар ‰д‰бияты тарихы VI томда., V том. – Казан: Тат. кит. н‰шр., 1980.
5. Хамматов Ш. Муса F‰лил – драматург //Социолистик Татарстан. – 1988. – № 28- 36.
15