Тариф элементлери иле язма беян Аметханнынъ балалыгъы

Нутукъ инкишафы дерси
8 сыныф
Дерс мевзусы: Муреккеп план боюнджа, тариф этюв элементлеринен
язма беян.
Аметханнынъ балалыгъы
Макъсат: талебелернинъ нутукъ беджериклерини юксельтмек;
язувда тарифлемеге билюв къабилиетлерини
шекиллендирмек;
муреккеп план тизюв къабилиетлерини пекитмек.
Халкъ къараманларнынъ аятына меракъ ашламакъны
девам этмек.
Донатув. Аметханнынъ сурети, беян ичюн метин.
Чешит фенлернен багъы: эдебият, тарих.
Мотивация. Беян метининен танышмаздан эвель 2 – 3 дакъкъа
Аметхан акъкъында сёз юрютмек, ресимлерни сейир этмек.
Дерснинъ шекли: язувда менимсеген имля, синтаксистен бильгилерини къулланув ве бильги къабилиетлерини шекиллендирюв.
Дерснинъ кетишаты I.Тешкилий ань
1) Дерснинъ мевзусынен, макъсадынен, беджериледжек ишнен таныш этюв.
2) Аметхан акъкъында къыскъа субет кечирюв ве балалыкъ аятынен таныштырмакъ.

П. Мевзу устюнде чалышув.
1. Талебелерни беяннынъ метининен таныштырув.( 1 – окъув)
Аметханнынъ балалыгъы
Амет энди он яшында эди. Эр вакъыттаки киби, саба анасы оны, азбар къапудан тышары чыкъарып, мектепке озгъарды. Чантасы элинде ёл бою ашыкъмай кете. Ёлда оны, адети узьре, эр шей меракъландыра, беяз-морлу глициниялар оны, гуя, озьлерине чагъыралар. Къанатчыкълары сырлы – сырлы кобелеклернинъ пешинден чапа. Ёл янындаки тереклер арасында къушчыкълар «чивиль – чивиль» этип, бир пытакътан дигерине учып къоналар. О, къушчыкъларнынъ чивильтисини динълей. Иште, о бойле этрафтаки табиат адиселеринен меракъланып, сейир этип, мектеп азбарына келе.
Мектепте Амет яхшы окъуй.
Ярын раатлыкъ куню. Ёлда Амет достларынен саба дагъгъа одунгъа кетмеге анълаштылар. Эртеси куню Амет келишкен ерге кельгенинен, балалар дагъгъа догъру ёнедилер. Шеэрнинъ тёпесинде, шималь тарафта мешур Ай – Петри дагъы тикленип тура. Оны даа чокъ чешит ады бар. Лякин энъ къадимий ады – Чатал Къая олса керек. Бу ад онъа къоджаман бир сыра дагънынъ меркезинде тикленип тургъан чаталлары ве тишлери ичюн берильген.
Баягъы ёл юрьген сонъ, шаматалы балалар чамлыкъ дагъына келип чыкътылар. Мында чам тереклери тюбюнде пек чокъ къуругъан чам карпасиналары дагъылып ята. Булар якъарлыкъ ичюн иште шу къуру карпасиналарны топлайлар.
Амет чувалларыны эр кестен эвель толдурды ве яшы кичик олгъан Сейдаметке де ярдымлашты. Башкъалары азыр олгъангъа къадар, онынъ чувалыны да толдурды.
Чувалларны эр кес аркъаларына тарттырып багълагъан сонъ, эписи эвлерине ёл алдылар. Амет эвлери янына Абдураманнен берабер кельди. Азбаргъа кирип, чувалларыны ерге къойды. Сонъ барып чешмеден бир мешребе сув ичти ве Абдурамангъа да бир мешребе сув кетирди. Бу арада эвден анасы Насибе апте чыкъты.
О, чувалларны корип, севинип, балаларны макътады.
- Афферин ярдымджыларгъа! Машалла сизге, огъулчыкъларым. Бойле алгъыштан сонъ балаларнынъ юреклери ат башы къадар олды, олар ёрулгъанларыны да унуттылар.
2) Лугъат иши
Сёзлернинъ манасыны, токътав ишаретлернинъ имлясыны хатырламакъ ве текитмек.
Адети узьре, тосат – тосат, беяз - морлу, ёнемек – кетмек,
Ай – Петри, Чатал Къая, къоджаман ( пек юксек),
Карпасина - (шишки)
Мешребе – сув ичкен савут ( кружка);
Алгъыш ( макътамакъ) – похвала;

«Юреклери ат башы киби олды» - недир ? ( фразеологизм).
Мында алгъыштан пек севиндилер, гъурурландылар.
Суаллер:- Метинде насыл джумлелерге расткельдик.?
- Сойдаш азалы джумлелер;
- Алфииль айланмалы джумлелер (токътав ишаретлерини
хатырламакъ)
- Диалог.
- Кириш сёзлер (токътав ишаретлерни хатырламакъ)
Ш. Муреккеп план устюнде чалышув
1.Талебелер озь вариантларыны теклиф этелер. Уйгъун тизильген планны тахтада язып, тюзетип, дефтерлерге кочюрмек.
План нумюнеси.
1.Аметнинъ мектеп ёлу.
2.Этрафтаки табиаткъа мерагъы
а) чечеклер;
б) сырлы – сырлы кобелеклер;
в) къушчыкъларнынъ сеслери.
3. Раатлыкъ куню
4. Балаларнынъ дагъгъа ёнелишлери.
а) къарпасина йыгъыву;
б) Аметнинъ Сейдаметке ярдымы.
5. Насибе аптенинъ алгъышы.
1V.Метиннинъ экинджи кере окъулмасы.
Суаллерге джевап бермек.
V Беян язувгъа киришмек.
V1. Эвге вазифе. 1.Ким де ким беянны сонъунадже язып битирмесе, эвде екюнлемек.
2. Бир теркипли дждумлелерни текрарламакъ Дерслик. С 112- 122.