Поурочный план Н?руыз биосинтез (9 класс)

9 сынып
«Көпір» тапсырмалары.
«Білу»
«Түсіну»
«Қолдану»
«Талдау»
«Жинақтау»
«Бағалау» Сабақтың тақырыбы: Нәруыз биосинтезі
Сабақтың мақсаты: 1.Нәруыз биосинтезінің транскрипция және трансляция кезеңдерін талдау; метаболизм туралы білімді қалыптастыру;
2. Нәруыз биосинтезіне қатысатын заттар және олардың қызметімен танысу
Күтілетін нәтиже:
Нәруыз биосинтезі кезеңдерін біледі
Биосинтезге қатысатын заттарды атай алады
Кодон, антикодон , стопкодон ұғымдарын түсінеді.
Қолданылатын әдіс-тәсілдері:
топтық жұмыс
жеке жұмыс
бүкіл топ мүшелері
оқу эксперименті
мұғалімнің көрсетуі
тірек-сызбалармен жұмыс
өткен тақырыптар бойынша бақылау
Тірек-сөздер:
Транскрипция Трансляция Ген Генетикалық код Кодон
Антикодон Триплет Интрон Экзон Сплайсинг Информосома
I Ұйымдастыру кезеңі
1.Ынтымақтастық көңіл күй орнату.
2.Топқа бөлу.(түрлі түсті стикер арқылы)
3. Алдыңғы білім бойынша нәруыздың құрылысы және атқаратын қызметтерін еске түсіру, бүгінгі сабақпен ұштастыру.
Жаңа тақырыпты түсіндіру
2376805767715Төменде берілген құрылымдарды анықтаңыз, олардың қандай ортақ белгілері бар екенін табыңыз, қандай қорытынды жасар едіңіз?
R—CHNH2—COOH,


309880-739140
24339551206515748012065
II.Топтарға проблемалық сұрақ беру
Нәруыздың рибосомада синтезделетіні белгілі.Нәруыз туралы ақпарат ДНҚда жазылған, ал ДНҚ ядрода, ал рибосома цитоплазмада орналасқан.ДНҚ да, рибосома да қозғалуға қабілетсіз ,олай болса ДНҚда жазылған ақпарат рибосомаға қалай жеткізіледі.
- Оқушыларды ойланады, сыныпта талдайды.(аРНҚ тРНҚ қызметтерін естеріне түсіреді) аРНҚ-ның қызметі: бірнемесе бірнеше нәруыздар жайлы ДНҚ-ның генетикалық ақпаратын жазу және нәруыздың синтезі жайлы ақпаратты цитоплазмаға тасымалдау. тРНҚ аминқышқылдарын рибосомаларға тасымалдайды, ал рРНҚ рибосоманың құрылымдық тірегін түзеді, онда нәруыз синтездеу процесі жүреді. РНҚ синтезі. Генетикалық ақпаратты сақтайтын және жүзеге асыратын негізгі молекула ДНҚ молекуласы болып табылады. Белгілі уақытта белгілі ақпаратты уақытша сақтау үшін негізгі генетикалық ақпаратты көшіру қызметін ақпараттық РНҚ атқарады.
III. Нәруыз биосинтезі
Нәруыздардың құрамы жайлы генетикалық ақпаратты сақтау және жүзеге асырудың материалдық негізі генетикалық код. Кодтау дегеніміз — ақпараттың бір түрін сақтау және басқа ақпарат түріне тасымалдау. Нәруыздардың құрамындағы аминқышқылдарын қарастырайық. Нәруыздардың 20 түрлі аминқышқылынан тұратындығы белгілі. Ал ДНҚқұрамында тек қана 4 түрлі азоттық негіз болады. ДНҚда ағзадағы барлық нәруыздардан аминқышқылдар реті кодқа айналады.
«Мағынаны ашу»
А,Г,Т,Ц, 20 4х4=16 (АГ,ТГ,ЦА және т.б). 4х4х4=64 (АГТ, АЦГ)


IV. Видео көрсету «Нәруыз биосинтезі» http://www.youtube.com/watch?v=lpEI2vzaC-I
V. Жаңа сабақты тиянақтау үшін орындалатын тапсырмалар.
Тапсырма:
ДНҚ: А-Т-Г-Г-Г-Т-А-Ц-А-Ц-Г-Т-Г-Г-Т-Г-А-Т-Т-Ц-А...
аРНҚ: У-А-Ц-Ц-Ц-А-У-Г-У-Г-Ц-А-Ц-Ц-А-Ц-У-А-А-Г-У
Кодон: УАЦ -ЦЦА-УГУ-ГЦА-ЦЦА-ЦУА-АГУ-
Антикодон: АУГ-ГГУ-АЦА-ЦГУ-ГГУ-ГАУ-УЦА
Аминқышқылы: Метионин-Аргинин –Изолейцин-Триптофан -Лейцин
Жоғарыда көрсетілген үлгіге сүйеніп мына тапсырмаларды орындаңыз:
1. ДНҚ: АГТ АЦЦ ГАТ АЦТ ЦГА ТТТ АЦГ…

аРНҚ:

Кодон:

Антикодон:

Аминқышқылы:

Есеп №1.(1-ұяшық) Инсулин нәруызының екі үлкен тізбегі (айтулы В тізбегі) мынадай амин қышқылдарынан басталады: фенилаланин-валин-аспарагин-глутамин қышқылы-гистидин-лейцин. Осы нәруыз жайлы ақпаратты сақтаған ДНК молекуласының бастапқы үлескісіндегі нуклеотидтердің реттілігін жаз.
Шешуі: бір амин қышқылын бірнеше үш өрім кодтайтындықтан нақты а-РНҚ және ДНҚ үлескісін анықтау мүмкін емес, құрылымы ауытқуы мүмкін. Комплементарлық ережесін және генетикалық код таблицасын пайдаланып келесі вариантты аламыз.
Нәруыз тізбегі ФЕН ВАЛ АСН ГЛУ ГИС ЛЕЙ
И-РНК УУУ ГУУ ААУ ГАА ЦАЦ УУА
ДНК 1 тізбек ААА ЦАА ТТА ЦТТ ГТГ ААТ
2 тізбек ТТТ ГТТ ААТ ГАА ЦАЦ ТТА

Есеп № 2 (2-ұяшық) Ген үлескісі мынадай неклеотидтер тізбегінен тұрады:ЦГГ ЦГЦ ТЦА ААА ТЦГ ... Берілген генде ақпараты бар нәруыз бөлігінің құрылысын анықтаңыз. Ген тізбегінен 4-ші нуклеотидті алып тастаса нәруыз құрылысына қалай әсер етеді?
Шешуі: Комплементарлық ережесін және генетикалық код таблицасын пайдаланып келесі вариантты аламыз.
ДНК
тізбегі ЦГГ ЦГЦ ТЦА ААА ТЦГ
И-РНК ГЦЦ ГЦГ АГУ УУУ АГЦ
Нәруыз тізбегінің аминқышқылдары. АЛА - АЛА - СЕР - ФЕН - СЕР
Ген тізбегінен 4-ші нуклеотид-Ц алынса елеулі өзгерістер байқалады-нәруыз құрылысындағы амин қышқылдарының саны азаяды.
ДНК тізбегіЦГГ ГЦТ ЦАА ААТ ЦГ
И-РНК ГЦЦ ГЦА ГУУ УУА ГЦ
Нәруыз тізбегінің аминқышқылдары. АЛА - АРГ - ВАЛ - ЛЕЙ -
Есеп № 3(3-ұяшық) Темекі теңбілі вирусы (РНК-бар вирус) мынадай амин қышқылдары бар нәруыз бөлігін синтездейді: Ала – Тре – Сер – Глу – Мет-. Мутагенді фактор-азот қышқылының әсерінен цитозин дезаминдену нәтижесінде урацилге айналады. Темекі теңбілі вирусының нәруыз үлескісі осындай химиялық әсерге ұшыраса қандай құрылысты болады?
Шешуі: (ыңғайлы болу үшін кестелі жазуды ұсынамын): Комплементарлық ережесін және генетикалық код таблицасын пайдаланып келесі вариантты аламыз.
Нәруыз тізбегінің аминқышқылдары. Ала – Тре – Сер – Глу – Мет-
а-РНК(бастапқы) ГЦУ АЦГ АГУ ГАГ АУГ
а-РНК(дезаминденген) ГУУ АУГ АГУ ГАГ АУГ
Нәруыз тізбегінің аминқышқылдары (дезаминденген) Вал - Мет - Сер - Глу - Мет
Есеп № 4. (4-ұяшық) Фанком синдромы кезінде (сүйек ұлпасының түзілуінің бұзылуы) науқаста зәрмен амин қышқылдары бқлінеді, оларға а –РНК-ның мынадай кадондары сәйкес : АУА ГУЦ АУГ УЦА УУГ ГУУ АУУ. Фанком синдромы кезінде қандай амин қышқылдарын зәрмен бөлінетіндігін анықтаңыз, егер сау адамның зәрінде мынадай амин қышқылдары болса аланин, серин, глутамин қышқылы, глицин.
Шешуі: :(ыңғайлы болу үшін кестелі жазуды ұсынамын): Комплементарлық ережесін және генетикалық код таблицасын пайдаланып келесі вариантты аламыз.
а- РНК АУА ГУЦ АУГ УЦА УУГ ГУУ АУУ
Нәруыз тізбегінің аминқышқылдары (науқас адамдікі) ИЗЕ - ВАЛ - МЕТ - СЕР - ЛЕЙ- ВАЛ - ИЛЕ
Нәруыз тізбегінің аминқышқылдары (сау адамдікі) АЛА-СЕР-ГЛУ-ГЛИ
Сонымен науқас адамның зәрінде бірғана амин қышқылы (серин) сау адамның нәруызының құрамына сәйкес келеді.
Есеп№ 5. (5-ұяшық) Төмендегі өзгерістерден инсулиннің шығу тегі жайлы не айтуға болады. А тізбекті инсулин бұқада 8-ші тізбекте аланинді, ал жылқыда-треонинді 9-шы тізбекте серин және глецинді құрады.
Шешуі: а-РНК-да қандай үш өріммен аминқышқылдары кодталатынын көреміз.
Ағза Бұқа
Жылқы
8-ші тізбек Ала Треа- РНК ГЦУ АЦУ
9-ші тізбек Сер Гли
а- РНК АГУ ГГУ
8-ші және 9-ші тізбекте а-РНК үш өріміндегі 1-ші нуклеодиттердің алмасуынан амин қышқылдары өзгерген: гуанин аденинмен алмасқан (немесе керісінше).
Қос тізбекті ДНК-да бұл өзгеріс жұпқа тең Ц-Г алмасады Т-А (немесе керісінше). Сондықтан 8-ші және 9-ші тізбектегі инсулиннің өзгерісі ДНК молекуласының өзгеруіне байланысты туындаған.
Есеп № 6 (6-ұяшық) а-РНК зерттеу құрамын анықтады:34% гуанин,18% урацил, 28% цитозин и 20% аденин.а-РНК-ға матрица болатын ДНК құрамындағы азотты негіздердің пайыздық мөлшерін анықтаңыз.
Шешуі (ыңғайлы болу үшін кестелі жазуды ұсынамын): Комплементарлық ережесін пайдаланып азотты негіздердің пайыздық қатынасын есептейміз.

а-РНК Г У Ц А
34% 18% 28% 20%
ДНК (ақпаратты тізбек, есаптелінетін) Г А Ц Т
28%
18%
34%
20%
ДНК (тізбек)
Г А ЦТ
34% 20% 28% 18%
Қосындысы А+Т и Г+Ц ақпаратты тізбекте мынаған тең:А+Т=18%+20%=38% ; Г+Ц=28%+34%=62%. Кодталмайтын тізбекте қосындысы тура сондай тек,кейбір негіздердің пайыздық көрсеткіші кері болып келеді: А+Т=20%+18%=38% ; Г+Ц=34%+28%=62%.Комплементарлық негіздерде пайыздық көрсеткіш бірдей яғни аденин және тимин 19%тең,гуанин және цитозин 31% тең.
VI.Анықтамалық жұмыс
№ терминдер анықтамасы
1 Транскрипция 2 Трансляция 3 Генетикалық код 4 Кодон 5 Антикодон 6 Триплет 7 Интрон 8 Экзон 9 Сплайсинг 10 Информосома Рефлексия «Екі жұлдыз бір тілек»
Үй тапсырмасы: Тестпен жұмыс, нәруыз биосинтезі моделін жасау

Бағалау
Бағалау парағы бойынша.