Доклад Татар теле ??м ?д?биятыны? б?генге к?нд?ге роле
Татар теле k‰м ‰д‰бияты: _тк‰не, б_генгесе k‰м кил‰ч‰ге.
Халкым теле миSа-хаклык теле.
Аннан башка минем телем юк.
Илен с™йм‰с кен‰ телен с™йм‰с,
Иле юкныS гына теле юк.
Мин-татар! Ч™нки Татарстанда туганмын. Татар теленд‰ телем ачылган, ‰ти-‰нием, ‰би-бабам да татар милл‰тенн‰н. Бу турыда беркемн‰н курыкмыйча, горурланып ‰йт‰ алам, ч™нки милл‰тем й™зг‰ кызыллык китер‰ торган т_гел.
МеS елдан артык тарихы булган халкымныS _тк‰не ихтирамга k‰м соклануга лаек. Нинди ген‰ авырлыклар килг‰нд‰ д‰ татарлар баш им‰г‰нн‰р. Явыз Иван да аларны диненн‰н, милл‰тенн‰н ваз кичтер‰ алмаган. ФашистларныS G‰k‰нн‰мг‰ тиS зинданнарыннан да татар Gыры яSгыраган. Яндырсалар да, ассалар да, кисс‰л‰р д‰ татарлар татар булудан туктамаган. Иман йорты булган м‰четл‰рнеS манараларын киск‰нн‰р, изге Коръ‰н китапларын яндырганнар, ‰ алар качып уразасын тоткан, бисмилласыз, амин тотмый табынга утырмаган. С™ргенн‰рг‰ с™релг‰н, михн‰тл‰рг‰ к_мелг‰н...€мма татарныS М™х‰мм‰те, М‰kдие беркайчан да _зен Михаил дип ‰йт_л‰рен‰ юл куймаган. Татар халкы бик галим, укымышлы халык булган. Алтыннардан да кыймм‰тр‰к б‰k‰ле Д‰рдм‰нд китапхан‰се, аксакалыбыз Риза Ф‰хретдин _гет-н‰сыйх‰тл‰ре, м‰х‰бб‰т Gырчысы Кол ГалинеS “Кыйссаи Йосыф” китабы-болар барсы да шуна раслаучы факторлар булып тора.
Совет чоры елларында урыслашу киS колач G‰елг‰н д‰верд‰, д™рес, татарларныS абруе нык какшый. Урыс телен ген‰ алга с™р_ пропагандасы алып барыла. Татар китаплары аз н‰шер ител‰. Урыслашу шул д‰р‰G‰г‰ Gит‰ ки, _зебезнеS матур татар исемн‰ре урынына урыс исемн‰ре д‰ кушыла башлый. М‰кт‰пл‰рд‰ татар теле k‰м ‰д‰бияты д‰ресл‰рен‰ игътибар бет‰. F‰м‰гать урыннарында да урыс теленд‰ ген‰ с™йл‰ш‰л‰р. Л‰кин д™ньяныS б™тен кис‰ге буйлап диярлек таралган халкым, таш астыннан шытып чыккан г™л кебек, бу чикл‰_л‰рне д‰ ис‰н-имин GиSеп чыгуга иреш‰. ^з теле- татар теленеS абруен к_т‰р_ ™чен барын да эшли.
1990 нчы елныS 30 нчы августында Республикабызда ист‰лекле вакыйга була. Ул к™нне ТатарстанныS д‰_л‰т суверенитеты турында декларация кабул ител‰. Республикам б‰йсез д‰_л‰тк‰ ‰йл‰н‰. Халкым _зенеS беренче президентын сайлый.
Д™ньяда 6000 н‰н артык тел бар. Татар теле-ЮНЕСКО тарафыннан б™тенд™нья халыкара аралашу теле дип саналган 14 телнеS берсе. Бу-туган телебез бел‰н горурланырлык м™kим фактор. Татар телен белг‰н кеше 30 дан артык т™рки халык бел‰н GиSел аралаша ала. Татарлар инглиз телен тизр‰к k‰м GиSелр‰к ™йр‰н‰. Ч™нки инглиз теленд‰ге [k], [S], [къ], [гъ], [вау]авзлары безнеS телебезнеS д‰ байлыгы булып тора. Шунысын да ‰йтерг‰ кир‰к, безнеS телебез Россияд‰ рус теленн‰н кала икенче урында тора. ТатарларныS 80%ы Россияд‰ яши.
БезнеS Ватаныбыз - Татарстан. Башкалабыз елдан–ел матурая, _с‰, зурая. Ш‰k‰рл‰ребезд‰, авылларыбызда м‰четл‰р т™зел‰. Казаныбыз _ск‰н саен телебезнеS ‰k‰мияте д‰ артканнан арта. Татар гимназиял‰ре ачыла. Шунысы куанычлы, ‰ти-‰нил‰р бу гимназиял‰рг‰ балаларын тел‰п бир‰л‰р. М‰кт‰пл‰рд‰ татар теле k‰м ‰д‰биятын укытуга да караш уSай якка _зг‰рде. Татар теле д‰ресл‰ренеS санын урыс теле д‰ресл‰ре бел‰н тигез к_л‰мд‰ укыту закон нигезенд‰ расланды. Урыс сыйныйфларында укучы балалар да безнеS телебезне тел‰п, “кир‰к” дип ™йр‰н‰ башладылар. М‰кт‰пл‰рд‰ татар теленн‰н д‰ м‰Gб_ри БЙА кертелде. Татарстанда яш‰п т‰, рус тел
·е k‰м математикадан гына имтиханнар бир_ телебезне хурлый кебек иде.
Л‰кин борчылырлык с‰б‰пл‰р б™тенл‰й юк дип т‰ ‰йтеп булмый. j™н‰ри училищеларда, колледжларда татар телен ™йр‰н_г‰ бик _к Gитди карамыйлар. С™йл‰шк‰нд‰ рус с_зл‰рен кыстырып с™йл‰ш_ д‰ “модада”. Ике телне кушып с™йл‰ш_- бер телне д‰ юньл‰п белм‰_чел‰р эше ик‰нен кайчан аSларбыз?Татарстанда икетеллелек булса да, кибетл‰рд‰, т™рле G‰м‰гать урыннарында татарчаны гом_м‰н аSламаучылар эшл‰ве д‰ к_Sелле к_ренеш т_гел, билгеле.
Минем _земнеS ‰нием д‰ м‰кт‰пт‰ татар теле k‰м ‰д‰биятын укыта. 20 елдан артык балаларга туган телебезнеS ‰k‰миятен, нечк‰лекл‰рен аSлата. Ул бик еш: “^з телен белм‰г‰н, х™рм‰т итм‰г‰н кеше, башкаларныS телен бел‰ алмый” ,-дип ‰йтерг‰ ярата. €нием _зе Тел‰че ягыннан. ШуSадырмы, Биектау ягы(икенче т™рле Казан арты)с™йл‰менн‰н аныS с™йл‰ме д™реслеге, йомшаклыгы, ‰д‰билеге бел‰н аерылып тора. Ул укыта башлагач, м‰кт‰пт‰ укытучыларныS да, укучыларныS да с™йл‰м калыбы камилл‰ште, т™з‰лде дип ‰йтс‰м д‰ бер ялгыш булмас дип уйлыйм. Ул безнеS с™йл‰мебезне ™йд‰ д‰ гел к_з уSында тота. Гаил‰безд‰ милли рух т‰рбиял‰рг‰ тырыша. К™зен казлар _ск‰ч, каз ™м‰се ясыйбыз. F‰й к™не яSгырлар булмый торса, бала-чаганы Gыеп “Карга боткасы” уйната. Мин ‰нием турында болай гына язмадым, билгеле. €йт‰сем килг‰н фикер шул:туган телеSне ярату, аSа х™рм‰т бишект‰ чакта ук сеSдерелерг‰ тиеш. Гореф-гад‰тл‰ребез, милли традициял‰ребез бел‰н танышу да иS беренче гаил‰д‰ тамыр G‰ярг‰ тиештер? “Ана с™те бел‰н керм‰г‰н, тана с™те бел‰н керми” диг‰н м‰кальне ист‰н чыгарырга ярамый!
Татар ‰д‰биятын т™псез х‰зин‰ бел‰н тиSл‰п була. Кайсы язучыныS ‰с‰рен ген‰ алма, аныS т™бенд‰ т‰рбия ята. ТукайныS “€лл_кие” тибр‰теп йоклатса, “Ш_р‰лесе”, “Су анасы” ялганнамаска, батыр булырга ™йр‰т‰. Фатих €мирханы, Ф‰нис Яруллины язмыш Gилл‰рен‰ бирешм‰ск‰, авырлыклар алдында сынмаска ™йр‰тс‰, Муса F‰лиле, Абдулла Алишы Ватанны яратырга, илеSне сатмаска ™лге булып тора. Туган ягыбызныS яшел бишекк‰ тиS булуын Гом‰р ага Б‰широв, М™k‰мм‰т М‰kдиевл‰ребез булмаса, каян белер идек? Хайваннарны, кошларны яратырга, кыерсытмаска ГалимGан ИбраkимовныS “Алмачуры”, F. Т‰рGемановныS “Шуктуганы”™йр‰т‰ бит?!
Кил‰ч‰кт‰ мин _з телемнеS тагы да камилл‰ш_ен, киSр‰к тамыр G‰юен тел‰р идем. К‰р‰зле телефоннарда татарча шрифтлар кертелсен иде. Татар х‰рефл‰ре бел‰н язышып х‰б‰рл‰шс‰к, язуыбызда хаталар азрак булыр бит?! Татарча ‰д‰би китапларныS чагыштырмача кыйбат булуы да укуны кимет‰. АларныS б‰ял‰ре бераз т™шс‰, укучылар саны да артыр иде. Татар м‰кт‰пл‰рен, татар сыйныфларын киметм‰с‰л‰р, телебез _ск‰нн‰н-_с‰р дип уйлыйм. Без, кил‰ч‰к буын, _зебезнеS балаларыбызны чын татар балалары итеп т‰рбиял‰рг‰ тиешбез. €би-баба мирасын килер буыннарга т_кми-ч‰чми тапшыру- изге бурычыбыз. Моны онытырга хакыбыз юк!
Докладымны якташыбыз Садри Максуди с_зл‰ре бел‰н т‰мамлыйсым кил‰. “Телебезне ™йр‰нми башлаган к™нн‰н башлап без бет‰ башлаячакбыз. БезнеS бер милл‰т булып тора алуыбыз - телебезне саклый алуыбызга б‰йледер. Телебезне саклый алсак, бер милл‰т булып тора алырбыз. €г‰р телебезне саклый алмасак, милл‰тебезд‰н м‰хр_м булырбыз.”
Доклад
“Татар теле k‰м ‰д‰бияты:
_тк‰не, б_генгесе k‰м кил‰ч‰ге”
15