У?ытыусыны? ?улланыл?ан эш алымынан: ???би ???р??р?е у?ыу?а й?леп ите? ?с?н ?улланыл?ан отошло алымдар ??м методтар.

€I‰би ‰[‰рI‰рIе уQыуCа й‰леп ите_ ™с™н QулланылCан отошло
алымдар k‰м методтар.
  Й‰ш быуында юCары кешелеклек сифаттары, иманлылыQ, ш‰фQ‰тлелек kыIаттары т‰рби‰л‰_I‰ м‰кт‰пт‰ уQытыла торCан ф‰нд‰р системаkында ‰I‰би‰т _Iенс‰лекле k‰м айырыуса ‰k‰ми‰тле урынды алып тора. €I‰би‰т тормош ваQиCаларын, кешел‰р характерын образдар аша саCылдырып кешенеS й‰мCи‰тт‰ тотQан урыны, _I- ара м™н‰с‰б‰те, уй- хист‰ре, донъяCа Qарашы хаQында белем бир‰.
УQытыу процессында ‰I‰би‰т уQытыусыkынан й‰ш быуында яSыса фекерл‰_, _I- ара м™н‰с‰б‰тт‰, хеIм‰тт‰ юCары м‰I‰ни‰тле булыу,намы[лылыQ, тоCролоQ, ду[лыQ, ш‰фQ‰тлелек ке_ек ‰хл‰к сифаттары т‰рби‰л‰_г‰ иCтибар бире_ талап ител‰.
УQыусыларCа белем, т‰рби‰ бире_I‰ ‰I‰би ‰[‰рIеS роле Iур. Х‰Iерге техника прогрессы алCа китк‰н осорIа уQыусыларIыS танып беле_, _I аллы белем алыу, ‰I‰би китап уQыуCа ынтылыу k‰л‰тлект‰рен _[тере_ бурысын Qуя.Ошо бурыстарIы тормошQа ашырыу ™с™н ‰I‰би‰т д‰рест‰рен синыфтан тыш башQарыла торCан к_п т™рл™ саралар мен‰н тыCыI б‰йл‰_, ижади эIл‰не_ эшт‰ре ойоштороу, т™рл™л‰ндере_, Qала,ауыл, республика яSылыQтары, халQыныS тормошо мен‰н б‰йл‰_ м™kим тип и[‰пл‰йем. €I‰би‰т д‰рест‰рен м‰кт‰пт‰ ™йр‰нелг‰н башQа предметтар мен‰н б‰йл‰_ уQыусыларIы QыIыQтыра. Шулау уQ ™йр‰нелг‰н ‰[‰рIе башQа туCандаш халыQтар ‰I‰би‰те мен‰н б‰йл‰п, саCыштырып уQытыу ‰k‰ми‰тле.
Ошо бурыстарIы к_I уSында тотоп, т™рл™ отошло алымдар, методтар Qулланыу уQытыусыныS _Iен‰н тора. j‰р уQытыусы _I эшен‰ яуаплы, ижади Qараkа, балаларIа ‰I‰би ‰[‰рI‰рIе уQыуCа QыIыQkыныу уятып була.Бер нис‰ алымCа Cына туQталып кит‰kем кил‰. Ул иS т‰биCи алымдарIыS береkе- ижади эш алымы. Ижади эш алымы уQыусыныS QыIыQkыныуын, активлыCын арттырыу,фекерл‰_ен байытыу, ‰хл‰к т‰рби‰kе бире_ яCынан отошло. Д‰рест‰н тыш бик к_п саралар _тк‰рерг‰ була. БеIIеS м‰кт‰п уQытыусылары бына инде нис‰ йыл Qала k‰м ауыл китапханаkы мен‰н тыCыI берлект‰ эшл‰й. ЯIыусыларIыS юбилей кис‰л‰ре м‰кт‰пт‰ ген‰ т_гел, ‰ Qала ким‰ленд‰ _тк‰рел‰. Был уQыусыларIа QыIыQkыныу уята, улар яIыусыныS ‰[‰рI‰рен _I аллы ла ™йр‰н‰л‰р, с™нки кис‰л‰р ваQытында викторина _тк‰рел‰. Викторина _тк‰ре_ яIыусыныS ижадын яQшы белг‰н уQыусыларIы билд‰л‰п китерг‰ м™мкинселек бир‰. Шулай уQ теге й‰ки был яIыусыныS ‰[‰рен ™йр‰нг‰нд‰ уQыусылар мен‰н инсценировкалау алымын Qулланыу отошло. УQыусылар был эш т™р™н бик яраталар, бигер‰к т‰ 1-9-сы синыф уQыусылары актив Qатнаша.
М‰[‰л‰н, Мостай К‰римдеS ижадын ™йр‰нг‰нд‰ малайIарIыS k™йл‰ше_I‰ре, уйындары, “кем ыIмаkы иS бейек” ик‰нен билд‰л‰_I‰ре, QалаCа Qалас ашарCа барыуIары тасуирланCан ™I™кт‰рIе яратып инсценировкалайIар. Шулай уQ авторIыS “БеIIеS ™йI™S й‰ме”, З.БишеваныS “Ду[ булайыQ” ‰[‰рен‰н д‰ бер нис‰ ™I™кт™ инсценировкалап синыфташтары алдында сыCыш яkанылар. Был эшт‰ ата-‰с‰л‰р I‰ ярIам ит‰. Улар уQыусыларCа кейем ‰Iерл‰ш‰, осрашыуIарCа, кис‰л‰рг‰ кил‰л‰р. Д‰рест‰ балаларCа ‰[‰рIеS автобиографик булыуын да ‰йтеп ките_ к‰р‰к.€[‰рIе ™йр‰нг‰нд‰ уQыусыларIы тасуири, эмоциональ уQырCа ™йр‰те_ м™kим. Улар д™р™[, матур итеп уQыCанда Cына ипт‰шт‰ре алдында сыCыш яkай алалар. €I‰би‰т д‰ресен хис- тойCо мен‰н уQытQанда Cына уQыусыларIа яIыусы ижадына QыIыQkыныу уятып була.
М™мкин тиклем яIыусылар мен‰н осрашыуIар _тк‰ре_ I‰ уQыусыларCа ыSCай т‰ь[ир ит‰.P. Аралбаев, €. €минев, Х. ТапаQов, А.Игебаев
·, Т.Йосопов k.б. мен‰н осрашыуIар уQыусылар к_Sеленд‰ юйылма[ эI QалдырIы.
Кластан тыш уQыу д‰рест‰рен‰ QыIыQkыныу уятыу ™с™н “АCиIел” журналын Qулланыу оло ярIам к_рk‰т‰. Журналда б™г™нг™ к™н проблемаkын, яSылыQтарын, кешел‰р араkындаCы м™н‰с‰б‰тт‰рIе к_т‰реп сыQQан ‰[‰рI‰р бик к_п ба[ылды, ба[ыла. Р.УраICоловтыS “Р‰нйеш”, Н.МусиндыS “Pала себене”, Т.Bини‰туллиндыS “Ил тупраCы”,Р.Ш‰к_рIеS “Скрипка моSо”,З.НизамединовтыS “УтыI йыл уICас”,€.€миневтыS “Турат” k.б. Б™й™к Ватан kуCышы ветерандары, намы[лылыQ, тоCролоQ, аталар k‰м балалар араkындаCы аSлашылмаусанлыQтар ке_ек темалар “Й‰шлек”, АCиIел”, “БашQортостан QыIы” журналдары k‰м газеталарында к_т‰релеп сыCа. Ошо ‰[‰рI‰р буйынса k™йл‰ше_I‰р, ‰Sг‰м‰л‰р _тк‰рерг‰ м™мкин. Т‰рби‰_и яQтан был бик ‰k‰ми‰тле.
БашQорт теле кабинетында периодик матбуCат ба[малары т™пл‰нм‰л‰ре булkа бик яQшы, с™нки уQыусылар т‰н‰фес ваQытында, д‰рест‰н kуS да улар мен‰н таныша ала. Бик к_п уQыусылар Qайkы бер журналдарIы ™йI‰рен‰ л‰ алып Qайтып ата-‰с‰л‰ре мен‰н уQыйIар. Д‰реск‰ килг‰с т‰ь[ораттары мен‰н уртаQлашалар. АCиIел Qалаkында Qыуаныслы ваQиCа- “АQ Qала” исемле башQорт теленд‰ газета сыCарыла башланы. Айына бер тапQыр сыCарылCан был газетала уQыусылар ижадына бик к_п урын бирел‰. М‰кт‰пт‰ был газетаCа яIылыу йолаCа ‰йл‰нде. j‰р kанында тиерлек беIIеS м‰кт‰п уQыусыларыныS ижади емешт‰ре ба[ылып тора. Ата –‰с‰л‰ре, уQытыусылары, QалабыIIа й‰ш‰г‰н билд‰ле кешел‰ре, тыуCан QалабыI тураkында ‰[‰рI‰р , шулай уQ т‰рби‰_и темаCа ‰ки‰тт‰р I‰ яIа улар. Ошо ‰[‰рI‰рIе беI д‰рест‰н kуS да, синыфтан тыш уQыу д‰рест‰ренд‰ л‰ уQып, анализлап сыCабыI.
Шулай уQ уQыусылар мен‰н Cилми- эIл‰не_ эшт‰ре алып барыу уларIы ™[т‰лм‰ р‰_ешт‰ тарихи белешм‰л‰р, энциклопедиялар k‰м башQа т™рл™ Cилми китаптарIы ™йр‰нерг‰, уQырCа ылыQтыра. Бына бер нис‰ йыл инде ш‰ж‰р‰не ™йр‰не_ буйынса эIл‰не_ эшт‰ре башQарыла. Ул эшт‰р араkында м‰кт‰п, Qала, республика буйынса урындар алыусылар Iа бар.
Д‰рест‰н тыш _тк‰релг‰н сараларIа элетрон- д‰реслект‰р,видеояIмалар Qулланыу бик уSайлы. Теге й‰ки был яIыусыныS, шаCирIыS тауышын, уныS ижади кис‰kен‰н, пьесаларынан ™I™кт‰р Qарау, йырIарын тыSлау _тк‰релг‰н сараларIы й‰нл‰ндереп еб‰р‰.
Алда ‰йтеп кителг‰н алымдар, методтар уQыусыларIы ‰I‰би ‰[‰рIе уQырCа, яIыусы ижады мен‰н ташышырCа эт‰ргес к™с булып тора. “БашQорт ‰I‰би‰те k‰р саQ ил х‰лд‰ре, халыQ яIмышы тураkындаCы борсолоу, б™г™нг™ k‰м кил‰с‰к хаQында х‰ст‰рлек мен‰н й‰ш‰не€I‰би‰тkеI заман- тарих т™пк™лд‰ренд‰ м‰Sгелекк‰ эIkеI юCалCан заман ул”-тине Р. Бикбаев БашQортостан яIыусыларыныS д™й™м йыйылышында.
Ысынлап та ‰I‰би‰ттеS кил‰с‰к быуынды т‰рби‰л‰_I‰, й‰ш быуындыS к_Sеленд‰ боронCоларIан килг‰н ‰I‰п QаCиI‰л‰рен ныCытыу k‰м _[тере_I‰ роле Iур. j‰р яQлап _[ешк‰н, т‰рби‰ле ш‰хес т‰рби‰л‰_ ™с™н, ‰I‰би‰тк‰ QыIыQkыныу, уQыу тел‰ге уятыу беII‰н, башQорт теле k‰м ‰I‰би‰т уQытыусыларынан тора.
 
 
PулланылCан ‰I‰би‰т:
Ф.Ш.Сынбулатова.БалаларIыS уQыу эшм‰к‰рлеген _[тере_. //БашQортостан уQытыусыkы,2008,№Q.-23-25 б.
 
 БайраQаева Г™лк‰й Радик QыIы
БашQорт теле k‰м ‰I‰би‰те уQытыусыkы
Т_б‰нге Таkир т™п д™й™м белем бире_ м‰кт‰бе 

15