Саба? жоспары К?нерген с?здер

СабаKтыS таKырыбы
К™нерген с™здерТарихи с™здер,архаизмдер.

Сілтеме
JазаK тілі оKулыCыныS ‰дістемесі.

СабаKтыS жабдыCы
Интерактивти таKта,суреттер,кеспе KаCаздар, видео

Jолданылатын ‰діс т‰сілдер
СТО. Кубик стратегиясы.

Жалпы маKсаттар
К™нерген с™здер т_рлерін ™з бетімен аныKтауына, ерекшеліктерін ™зіндік жaмыстар арKылы меSгеруіне, жаттыCу жaмыстар орындаCанда алCан білімін ™з бетімен Kолдана алуына жаCдай туCызу.

ОKыту  н‰тижесі


ЫнтымаKтастыK атмосферасы

Мен сендерді шаттыK шеSберіне шаKырамын. К‰неки, былай деп айтайыK:
Кел, балалар, к_лейік,
К_лкіменен т_лейік.
JабаK т_йген не керек?
К™Sілді боп ж_рейік

ТопKа б™лу
Jызыл, жасыл, сары т_стермен топKа б™лу

^й тапсырмасын сaрау

СaраKтар арKылы оKушылардан _й тапсырмасын сaрау.1. Тілдегі с™здердіS тaтас жиынтыCы с™здік Kaрам деп аталады. (и‰ Kызыл) 2. С™здік KaрамCа халыKтыS тaрмыс жаCдайын, к‰сібін, м‰дени Kалпын танытатын барлыK с™здер кірмейді. (жоK жасыл) барлыK с™здер енеді екен.3. JазаK тілініS с™здік Kaрамына халKымыздыS Cасырлар бойы саKталып келе жатKан байырCы с™здері де, термин с™здер де диалектизмдер мен к‰сіби с™здер де кіреді. (и‰)4. С™здік KaрамдаCы с™здер Kолданылу жаCдайына Kарай жиі Kолданылатын с™здер ж‰не сирек Kолданылатын с™здер болып б™лінеді. (и‰)5. С™здік KaрамныS еS басты ж‰не тaраKты б™лігін KазаKтыS байырCы т™л с™здері Kaрамайды. (жоK) Kaрайды.
(жауапты білмеймін сары т_с)

МаCынаны тану

І. Суреттеу. Ой KозCау. МaражайCа саяхат
- Балалар, Астана Kаласында, JазаKстан Республикасы президенттік м‰дениет орталыCы бар. JазаKстан халKыныS тарихи –м‰дени ж‰не ‰лемдік м‰дениет пен ™нердегі жетістіктерімен таныстыру маKсатында 2000 жылы ашылCан болатын. Осы м‰дениет орталыCында мaражай бар. Jазір біз Президенттік м‰дениет орталыCына саяхатKа барамыз.
- Міне, осы заттардыS барлыCы Kандай заттар?
- И‰, бaл ескі заттар.к‰не, ескі с™зініS синонимін табайыKшы: к™не, к™мескі. ЖарайсыSдар!

ІІ. Зерттеу. Балалар,сонда біздіS б_гінгі жаSа сабаCымыздыS таKырыбы «К™нерген с™здер» деп аталады. Мысалы: суреттен кімді к™ріп отырмыз оKушылар, и‰, бaл патша.Екінші суретте мергенніS Kолында не н‰рсе, и‰, оKушылар садаK. Ал Kазіргі ™мірде біз бaл с™здерді Kолданамыз ба. И‰, ‰рине Kолданбаймыз сонымен балалар к™нерген с™зіміздіS ережесін шыCарайыK, KоCамныS дамуына , ™ркендеуіне орай, кейбір с™здеріміз Kолданыстан шыCып Kалып жатады сондай с™здерді біздер к™нерген с™здер деп атаймыз. ОKушылар к™нерген с™здер м_лдем жойылып кетті деп айта алмаймыз, біз оларды к™ркем ‰деби жазылCан шыCармалардан оKи аламыз.
Не _шін тілімізде кейбір с™здер Kолданыстан шыCып Kалады?
JоCам дамуына орай KолданылCан д‰уірі ™тіп кетіп, тарихи ™згерістерге сай немесе тaрмыс тіршіліктіS, ‰дет-CaрыптыS ™згеруіне орай тіліміздегі Kолданыстан шыKKан с™здер.К™нерген с™здер маCынасына Kарай 2 – б™лінеді:- Тарихи с™здер (KолданылCан д‰уірі ™тіп, ескі заманныS ™зімен бірге к™нерген тарихи атаулар жатады.
Ел басKаруCа байланысты атаулар: хан, патша, у‰зір, би, аCа сaлтан, болыс
Jару –жараKKа Kатысты с™здер: садаK, жебе,сауыт, айбалта, найза, адырна
КеSес д‰уір тaсында KолданылCан ‰кімшілік с™здер: Kызыл ‰скер, Kызыл отау, отарба т.б)
- Архаизмдер (халыKтыS тaрмыс-тіршілігіне, салт – сана, ‰дет-Caрпына Kарай ‰р д‰уірде ™згеріп, басKа с™здермен ауысып отырCан немесе ескіріп кеткен с™здер.
1. Мата атаулары: Мысалы, торKа, д_рия, патсайы
2. €дет-Caрып атаулары: сауын айту, aрын бару, бесік Kaда, барымта
3. ^й тaрмысы, киім-кешек, ыдыс-аяK атаулары : лашыK, к_пі, саптыаяK, саба, с‰укеле, кебеже, т.б
Кейбір с™здердіS Kайтадан жаSCыратын кездері де болады
КеSес д‰уіріндегі Kолданудан шыCып KалCан с™здер: имам, мешіт, ораза, айт, пітір, Kaран.
БaрынCы жыл атаулары: барыс, жылKы, Kоянт.б
Ай атаулары: наурыз, с‰уір, маусым, Kырк_йект.б
Т‰уелсіздік алCаннан бері с™здеріміз Kайтадан жаSCырып, Kолданыла бастады.
ІІІ. Jолдану. ОKулыKтаCы жаттыCуларды,топтарда орындау
І топ. С™здердіS Kайсысы архаизмге, Kайсы тарихи с™здерге жатады. 149-жаттыCу
Аушадияр, ШaCа, болыс, KаCан, сауыт, у‰зір, би, кебеже, торKа, к_пі, Kылыш, шоKпар,хан.(Мaнара жасау)
ІІ топ. Берілген маKалдардан к™нерген с™здерді тап.(Полиглот) 151-жаттыCу
Асабасы жоK асKа жарымас
Jараша _йден ханша шыCар
ШыKсаS aзаK сапапрCа, арымас ат-отарба
Ер азамат белгісі-т_зде мырза, _йде Kaл
ЫнтымаK-оK ™тпес сауыт, татулыK –тамаша сауыK
БаKа к™лінде патша, балыK суында патша, жігіт елінде патша.
ІІІ топ. «Ойлы болсаS озып к™р» аталCан с™здіS Kай салада Kолданылатынын тап. 152-жаттыCу
Шидем- киім, таCам, ыдыс, жасау.(KойдыS жабаCы ж_нінен жасалCан киім)
ТоKымKаCар- салт, ™нер, ырым, к‰сіп (жас жігітті aзаK сапарCа шыCарып саларда ауыл елініS арнайы ас беруі)
Нияз илік, д‰ст_р, ™нер, дін (пітір, садаKа)
Саба- Kaрал, ыдыс, мата, жер (Kымыз Kaятын ыдыс)
Бел к™теру- д‰ст_р, киім, Kaрал, таCам(KарияларCа аралып дайындалатын таCам. Ет,айран, Kaрт,кеспе Kосып дайындайды)
Аушадияр- киім, д‰ст_р, сайман, таCам (_йлену той кезінде айтылатын ™леS-жыр)


Сергіту с‰ті
Бір, екі,_ш- KарлыCаш боп aш.
Т™рт, бес, алты-KарлыCаш боп KалKы.
Жеті,сегіз,тоCыз,он-KарлыCаш боп Kон.

ОKушылар денелерін жатыKтырады

Ой толCаныс

І^. Байланыстыру. С™йлемдерден к™нерген с™здерді теріп жазыSдар. К™нерген с™здіS т_рін аныKтаSдар:1.JаламKас орта бойлы , аK Kaба,отты Kара к™зді бойжеткен.АK ш‰йі к™йлектіS сыртынан Kызыл бешпет киіпті. АяCына кигені- ‰мірхан м‰сі. Басында- Kaндызбен aсталCан с‰укеле. Шашына к_містен шашбау таKKан. (Архаизмдер)2.ИсатайдыS сол к_ндеАKтабан аты астында,ДулыCасы басында...(архаизм с™з)3.БиеніS с_тінен Kымыз дайындау _шін оны саба аталатын к™н ыдысKа жылы к_йінде емес, салKындаCан Kалпында Kaяды. ^йіне кірген кісіге KазаK ас татырмай жібермейді. СондаCы aсынатыны , бар болса Kымыз, ол болмаса, айран, ірімшік, Kaрт сияKты таCамдар болCан.(С.МaKанов) (Архаизм)4.Т™стік бір к_ні ауылдыS арасында отырCан тарCаKты садаKпен тартып Kалады.АK сырмалы сауытты сaраCаным , Ер Т™стік ер еді, сол кисін деп едім.JырыK у‰зір _ш к_ншілік жерге шыCарып салып Kайтады. (Тарихи с™здер)(«Ер Т™стік»ертегісінен)5.Алмас Kылыш сартылдапАлтынды ж_ген жарKылдапНайзасы аумай Kолынан,Желі тaрып оSынан... (Тарихи с™здер)Бір Kыз кетіп барады,Jара жорCа мінгені,Jара торKа кигені...-БілегініS шырайы айбалтаныS сабындай .-К™ш алдында сaлудыSОн Kыз н™кер Kасында.(«Jыз Жібек») (Тарихи с™здер)6.JазаKтыS киіз _йіне лайыKталып жасалCан _й жиkаздары болCан. Олар кебеже, ‰бдіре, ж_к аяK, жастыK аCаш. (Архаизмдер)
«Ойлы болсаS озып к™р»
МаKал-м‰телді жалCастыру, ішінен к™нерген с™зді табу, т_сіп KалCан дыбысты немесе с™зді жазу.1.Кісі елінде с...лт...н болCанша2.Жаман ... жал бітсе,Жанына т ... рс ...K байлатпас.3.Иілген басты K...л...ш кеспес.

Jорыту
^. Салыстыру. Венн диаграммасы арKылы
Біле бер Kанша білсеS таCы тіле,
ЖетерсіS маKсатыSа біле,біле
Ж. БаласаCaн

^й тапсырмасы
150,153,154 жаттыCулар
К_нделіктеріне жазады

 БаCалау
^І. ТалKылау.
БаCалау параKшаларын тарату

ПараKшаларды толтырады

Кері байланыс




«М. Жaмабаева атындаCы № 19 орта мектеп-гимназиясы мектепке дейінгі шаCын орталыCымен» коммуналдыK мемлекеттік мекемесі
JазаK тілі мен ‰дебиет п‰ні мaCалімі Искакова Гауkар Н‰дірханKызы
15