Классный час на тему Шагаа – тыва чоннун сузуглелдиг байырлалы.

тыва чоннун сузуглелдиг байырлалы.

Сорулгазы:1. Класс шагынга Тыва улустун чаагай чанчылдарынга шагааны канчаар эрттирип чораанын ооредир.
2 Тыва чоннун национал байырлалын хундулеп, сагып чоруунга кижизидер.
3 Оюннарнын дузазы-биле дурген бодап, шын харыыларны тып угаан – медерелин, сонуургалын сайзырадыр.
1.Организастыг кезээ:
- Экии уруглар! Бистер богун « Шагаа – тыва чоннун сузуглелдиг байырлалы» деп класс шагы эрттирер бис, сорулгазы тыва улустун чаагай чанчылдарынга шагааны канчаар эрттирип чораанын ооредир.
2.Башкынын киирилде чугаазы: Мен болза силерге шаанда шагааны канчаар эрттирип чораанын, чугле хоруп каапкан турганын кысказы-биле дыннадып бээй.
Кандыг-даа чон бодунун бурунгу культуразын, чанчыл-езулалын коргускен, национал чоргааралын илереткен байырлалыг болур, ынчангаш бо байырлаларны «национал» дээн ужур-утказы ында.
Шагаа- тыва чоннун национал, эн бедик сузуглелдиг байырлалы. Баштай мен силерге Шага байырлалын эрттирип турган тоогузун талаштырайн.
Чингис-Хаанын уезинде Шагаа байырлалын куску уеде демдеглеп эрттирип турган. Ол болза октябрь 22-нин хунну болуп турган. Кыска хун биле дуннун деннежи бээрин барымнаалап, байырлап турганы ол.
1267 чылда Чингис-Хаанынолгунун олгу Хубилей-Хаан байырлалды февраль айже шилчитнен. Амгы уеде Шага байырлалынын эртер хун\н астрологтар, чурагачы лама-башкынын санааны-биле ай календарын езугаар тодарадып ап турарлар.
20 чылдарда Тывага Шага байырлалын чудулге, хурээ-хиит-биле холбаашкан деп сылдаг-биле хораан. Ынчап кээрде бистин ада-=гбелеривис 70 чыл иштинде Шагаа байырлалын эрттирбейн келгеннер -дир.
Тыва АССР-нин Дээди Совединин Президиумунун 1991 чылдын февраль 8-те ундурген дугаары 104 доктаалы биле Шагаа байырлалынТыва чоннун национал байырлалы кылдыр доктааткан.
Тол бодараанда, ие кижинин болгаш кыс дириг амытаннын эмиинден бир-ле дугаар аа сут токтуп. Чаш тол торуттунуп келгеш-ле, иезиннин аа судун эмер. Бистин огбелеривистин бодап чорааны-биле уе-шаг-даа, чер-делегей-даа база ындыг чаялгалыг. Ынгаш чаа чыл байырлалын «шагаа», «шагнын аазы» дээн ужуру ол. Бо хунден эгелеп , бугу бойдус донаттап чайгаар адырлып, бодунун аазын чоорту оът -сигенче , ыяш-дашка, кижилерге, ан-менге берип эгелээр Чаа бойдус амдыызында одунгалак. Кижилернин хулээлгези ону камнаары, эргеледип -чассыдары, толептиг уткуп, хулээн алыры ,Бо уеде чаа чылдын байыры-шагааны эртирер.
Шагаа дээрге эрги чылды аъткарып удээри болгаш унуп келген чаа чылды байырлап уткууру-дур.
Тывалар Шагааны он ийи чылдын эргилдези барамдаалап эрттирер турган. Оларнын эренгей чыскаалы бо: 1. куске, 2. инек, 3. пар, 4. кодан 5. улу, 6. чылан, 7. аът, 8. хой, 9. сарбашкын, 10.дагаа, 11. ыт, 12 .хаван чылы.
Эрги саннын чыл санаашкынында кирип турар дириг амыттанардан Тыва чуртунда бар бооп турар: куске, инек, кодан,чылан, аът, хой, дагаа, ыт, хаван олар тозалаа кирип турар.
Тывалар Шагаа байырлалан кончуг чугула коор, баш бурунгаар кедергей белеткеннир.
Шагаага белеткел тарааны аажап алган соон дарый эгелээр . Шагаа хуннунде уруг-дарыгга болгаш улуг улуска чиртир аъш-чемин тус черни аяны-биле белеткээр:
+=реникчи: Самба
- Тожу чурттуг кижи: Тожу чурттуг кижи тоё дора дээрде бир барба балык далганын белеткеп алыр. Бир хат бести кадырып алыр.Шагаа хунде кедер идиктерни база белеткеп алыр. «Кижинин идии чылыг болур болза , ол- шыкка алыспас-деп,ивижилер чугаалажыр .
Руслан: слайдыга ( далгандан кылган чемнер коргузер)
Тараалан чернин кижилери Шагаа хуннунде кадык кылыр бир барба чинге -тарааны тускай уургайга хооп алыр, ону эрги чыл тонуп турда , ушту алыр. Ак – тарааны бастыргаш, бир барбаны дээрбеге тырттырып алыр, ону боова, боорзак, манчы, хуужуур кылырынга ажыглаар. Бир барба арыг арбайны тускай барбага шыгжаар, ону ч угле Шагаа чоокшулап орда, чес пашка хоорар, арыглап соктаар , хоюдур дээрбелээш, хаптарга уруп шыгжаар.
Эртине: слайдыга ( эъттиг чемнер коргузер).
Мал- маганныг болгаш шынаа чернин кижилери байырлал хунунде чонга дулуп бээр дээш, ынчан догерер иртти болгаш харын-даа шарыны баш удур ангылай шилип алыр. Оларны башкы соокта догергеш азы соккулааш, хамык эъдин б\р\ну-биле хырбачалаар, уужелээн.Чылгылыг болгаш шыырак бай кижилер Шага хунунде чонга салыр дээш,бир сувай бени чишке ундурер турган. Бе казызы-биле чочактаан чинге-тарааны баалынныг тавактарга долдур-долдур ургаш, шагаалап келгеннерге салыр.
Алеся: слайдыга (суттен кылган чемнерни коргузер).
Кырган- аванын чодураалыг чокпээ деп чуве бар.Кандыг-даа торел аймактын бир улуг кижизи болур крган-ава турар.Шагаа хунунде он уш харга чедир уруг-дарыгга бээр чодураалыг чокпекти кускээр чайын белеткеп алыр.Ол база ужурлуг. Чайын кырган-ава бичи чаштарны айбылаар, чодураа чыгдырар, ону согаашкы чуура соктааш, хунге кыдыргаш, оон ам чодураалыг чокпек кылыр.Кырган-ава бичи чаштарны кат чыырынга чанчыктырар. Ынчангаш Шага хунунде чодураалыг чокпекти, оон суттен кылган чемнерни хайырлап турары ол. Оларга:сут, тарак, итпек, быштак, ааржы, =реме, курут, саржаг, ч=кпек.
Туннел: Уруглар, бистин бурун шагда =гбелеривис тожу, тараалыг, мал-маганныгулус шагаада канчаар, кажан белеткенип эгелээр-дир?
Башкы:
Шагаа хуннун азы эрги чылдын с==лгу хуннун база чаа чылдын баштайгы хунун чурагачыдан айтырып алыр, оон ынай кандыг чыл унерин тодарадып кымнын чылы кирерин билип алыр.
Ынчаарга чаа чыл келир дей бергенде, хамык белеткел ажылын кылыр, Бурун шагда уш хонук шагаалаар турган. Кандыг-бир аал баш бурунгаар бир хамны хоор болгаш бир тоолчунун чалап алыр. Кандыг хуннерде, канчаар белеткенирин уруглардан дыннаптаал:

Сай-Суу : буду хунунде.
Ол хун Шагаа чемин бузуп, аъш-чемин белеткээр. Ойнаар чуулдерни четчелээр: шыдыраа, даалы, тевек, кажык, баг кагар мергелер дээш оон-даа =ске. +г-иштин, аал коданын аштап ширбиир. Артыш, шаанак – биле айдызап арыглаар. Шупту чувени белеткээш, орай кежээ мал- маганын кажаалааш, тоолдажып, тывызыктажып, кажыктап, чинчи чажырып ойнаар улус ойнап, чугаалажып ора хонар. Буду\нуун дунезинде он уш хар чедир уруг-дарыг удуп болур, оон =ру назылыг кижилер удавас болгаш тоолчунун толун дыннап хонар. Буд\у дунезинде удаан кижини =луг кижиге санаар турган. Буд\\де удуваан кижи эрлик ораннын кара данзазынга кирбес деп санаар, харындаа одуг хонган кижи назынынга 1 чылды немээр.Хып хонган от, чула, деё =г-оранга хай-бачыт киирбес камгалакчы болур деп созуглеп чораан.
Башкы:
Тываларнын сузуглээни
Тыны тудуш ындыы чудел?
Тыва кижи омакшылын
Кыптыктырар соруу чудел?
Сагыызын дег хамагалыг
Чанчылдарда, ужурларда
Бурун шагнын Шагаазында
Буян оргээн шажынында.

Саглай- Дан адары.
Эр кижи =гнун одун кыпсыр. Ава кижи шайын хайындырар, хайындырган шайнын \стун ава кижи тос-хуунга куткаш, тос-карак-биле баштай одунче, огнун ханаларынче , оон соонда д\нд\кче чалбарып чашкылааш , дашкаар унер. Ава-кижи ол-ла шайын тос дээрже , тос чукче чалбарып чашкылааш, =гн\ х\нгээр долгандыр чажып чалбарыыр.Огнун чиге мурнунга саёны калбак дашка эр кижи кыпсып салыр, чалбарып йорээл салыр болгаш дээрге, черге, хунге чудуп тейлегилээр, Оон соонда огнун эр ээзи азы улуг назылыг бир улуг кижи эжен сагын кывыскаш, аалдын чиге мурнунда тей кырынга салгаш, Шагаа хунунге уткуштур алгыш-йорээлин салыр, чаламазын баглаар.
Буяна йорээл:
Чаа чылым, пар чылым
Сагыш ышкаш моорлап келдин.
Чаа чылым амыр-ла бе?
Ажы-толге, башкыларга
Аас-кежиин шаннап келем.
Ада-ие, чонувустун
Ажыл-ижи будуп турзун!
Азыраан мал менди турзун,
Ажы- толу мандып турзун!
Аас-кежик, курай- курай!
Амыр – тайбын, курай – курай!
Башкы : Буд\у болгаш Шага хуннеринде шыырак хам кижини хоор чанчыл шаг-шаандан туруп келген.Шагаага бараалгаткан алгыжын алганыр болгаш ыдыктыг й=рээлин салыр. Шала чоорту шагаа хунунде ламаларны чалаар езу база тывылган., ол чорук Тывага сарыг шажын кирип келген с==лунде конгуг нептерээн.Шай чажып, сан салып база йорээл салган соонда, харга арыгланыр езулал турган. Улуг- биче назылыг кижилер арыг харга аёдаштаныр арыгланыр болгаш эрги хирни кактап кааптар.
Чер кырынга янзы-буру дылдыг кижилер бар, оларнын мендилежири база аёгы-аёгы. Эрте-бурунгу Тывалар хол тутчуп менди солушпас чораан. Бир чылын бир катап адыштар дегзип чолукшуур.Чолукшуур езулал чугле Шагаа хунунде турган.Шагаа хунунде ак харга арыгланып каапкан соонда, ийи билээнин кырынга доора салгаш, ийи холдап сунуп бараалгааш:
- Амыр-ла-деп бажын согаш кынныр.
-Амыргын тур. Амыр – ла! – дигеш, улуг назылыг кижи адыштарын биче назынныг кижинин адыштарынын кырынга шондур сала кааптар.
Чолукшууру дээрге амыр-менди айтыржыры, эрги чылды удээри, чаа чылды уткууру, белек алчыры болгаш ак скткилдиё алгыш- йолээлин бот-боттарынга салчыры болур. Шупту амырлажып к=рээли.
Чылдыё чаазы, айнын чаазы
Чылыг часты оштап келди,
Чыылганар, амыр-менди!
Амыргын, амыргын!

Шулук «Чаёчылывыс чараш». Кууселдеде Азиат Дангыт.

Шагаа доюнун дугайында биске Агата чугаалап бээр:
/ш хонук дургузунда Шага доюн дойлап келир.+глер аразында, кожа-хелбээ турар аалдар аразында шайлажыр.+г-бурузу шала кускээр белетеп алганы аъжын – чемин улуг пашка дулер. УУжезин бузар, чодураалыг ч=кпээн бузар, хырбачазын бузар.Деспи, тавак долу боова, боорзак тараа, далган, ааржы ны делгеп салыптар. Бир аалдын шыырак оглу =ске бир аалдын шыырак оглу-биле м==рейлежип чем чиир болгулаар.
Туннел:Будуу болгаш дан адар хуннерде чуну канчаар-дыр? Шагаа кажан моорлап кээр-дир?
Башкы: Шагаа хунунде кым кымдан артык ойнаарын к=ргузер азы адаан – м==рейлиг оюннар болур.Улуг улус даалыдаар, баг кагар, баг адар болгаш тевектеп ойнаар турган.Уруг-дарыг чунгулаар болгаш тевектээр.2 болукке уступ алгаш м==рейлиг оюннардан ойнап каар бис бе?
Шагаа – найыр будуузу боор
Шак бо =йнуё магаданчыын.
Аалдар =дээн аштап-ширбээн,
Артыш, шаанак айдызап кээр,
Шалып-ишчи улус-чонум
Шагда аёаа белеткенген,
Аъш –чемниё дээжизин
Ам бо хунде делгеп салган.
Оолдуё, кыстыё оюнун ойнаар
Оран- сава шагда белен.
Кажык,тевек, даалы, чинчи
Хамык чуулдер четчир санныг.
Шуужуп келир аалчыларны
Чуёгулаар тей манап турар.
Дыка орай апарза-даа,
Тывызыктар ыдып, тоолдап,
Удур-дедир кажык ойнааш,
Уйгу-дыш-даа уттундурар.
1 болук:Тумен
2 болук:Руслан
+ореникчи 1: Шагаа деп чул билир силер бе?
2 болук: Шаандакы =гбелернин
Саёын салып, чажыын чажып
Сагып келген, чанчылы-дыр.
2 болук: Шагааа деп чул?
1 болук:
Аът, шары мунуп алгаш,
Аалдар кезип, ойнап-хоглеп
Аралажыр байыры-дыр.

Башкы: Аравыста чеченнер бар бе?
Силер чеченнер силер бе?
2 болук: чечен менде, чечек черде
1 болук: мерген менде, мезил хемде.
2- уран менде, улар дагда
1- бодал менде , богда дээрде.

Башкы:Хайым-дыр силер, Кайынар-даа чечен-дир силер.
Дурген-чугаа, узун-тыныш чугаалаанда
Дужуп бербес болгай силер,
Дургеденер, ойнанар-ла
Дурген-чугаа, узун-тыныш кымда барыл?( харыы бисте, бисте).
Башкы:дурген-дурген дурген чугаа
Дурум таптыг дурген-чугаа,
Шынап-шынап шынап чугаа,
Шынчы с=стуг дурген чугаа.
1- дурген чугаа:Руслан, узун-тыныш-Агата
2 –дурген чугаа: Алеся, узун-тыныш Байыр
Башкы:Улустун аас чогаалындан т=рутт\нген уран тывызыктарны, улегер домак, кожамыкты Шагаада салышпас болза, кандыг шагаа дээр боор?
1-кож.-Тумен, Алеся. Тыв.-Алеся, Байыр. Ул.дом.- Алеся, Буяна,Руслан
2-кож.-Руслан, Агата. тыв.-Самба,Агата .Ул.дом.- Сай-суу, Агата, Саглай.

Башкы: Эр-хей уруглар ..Шагаада кандыг езулалдарны онзалап сагыырыл?
( шагаада 10 чуул сагалгана кылыр чораан).
1.Саё салыры: Эртине (Шагаанын с\зуглелдиг одаа. Аъш-чемнин дээжизин отче салыр, артыш шаанак =рттедир).
2. Чалама деп чул? Алися ( Ийи чагы аразында херген хендирге баглап каар дилиндек п=стер. Ак =н чаа чылда кижинин б\г\-ле ажыл-херээ ак чолдуг чогункур болзун дээн дээн уткалыг).
3.Чажыг деп чул? Алеся ( 9 карак-биле тос аржааны, ак с\тт\, с\тт\г шайнын устун оран-тандыдан кежик дилеп чажырын ынча дээр).
4. Йорээл деп чул? Саглай (Й=рээл бугу-ле ч\веге чаагай к\зээшкинерни илереткен езулал.
5. Чалбарыг. Агата ( Багай чувени чайладып, эки чувени бээрледип, ажыл-агый, чорук-херек чогунгур болур кылдыр оран-таёды ээлеринге сузуглеп дилег кылынын ынча дээр.
6. Ак харга аёдаштаныры. Буяна ( Чыл иштинде чыылган бугу бак чуве ак харга чыдып кагзын дээш аёдаштаныр).
7. Чолукшууру. Самба ( чаа чылда улуг=биче кижилернин чаагай кузээшкиннер солчур езулалы.
8. Чуёгулаары.Эртине. ( Аът, инек кештери-биле кадыр тейден бадарын ынча дээр).
9. М==рейлиг оюннар.Сай-Суу ( тывызыктажыры, дурген-чугаа, узун-тыныш болгаш тыва оюннарга маргыжарын ынча дээр).
10. Шагаа дою.

Туннел:Уруглар . Чуёгулап чоруурда Сай-Суунун «Х=м алгым».

Башкы: бо кл.шагында чуну ооренип алдывыс? Тиилекчи б=луктерни, эё эки киржикчилерни мактап демдеглээр.

Башкы: Чинчи-шуру чажырары
Чиге солун оюн ол-дур.
Ону маёаа ойнаалынар
Оолдар, кыстар бээрленер.
Чинчи тыппайн барзыёарза,
Шиителге белен силер бе?
Башкы: Тевектээрге тергиин онза,
Шыёганарны сайзырадыр.
Далгыыр, чиёнээр аргаларлыг
Маргылдаалыг чараш оюн.