Ішек?уыстылар типіне жататын ж?ндіктерді? негізгі ерекшеліктері (7 сынып)
Сынып: 7
СабаKтыS таKырыбы: ІшекKуыстылар типіне жататын ж‰ндіктердіS негізгі ерекшеліктері
СабаKтыS маKсаты:
Білімділік: ІшекKуыстылар типімен ж‰не оныS кластарымен танысу
ДамытушылыK: ОKушылардыS аKыл – ойларын дамыту
Т‰рбиелік: ОKушылардыS сабаKKа деген KызыCушылыKтарын арттыру
СабаKтыS типі: ЖаSа сабаKты игеру
СабаKтыS к™рнекілігі: электронды оKулыK
І Кіріспе
`йымдастыру кезеSі: - оKушылармен амандасу
- сыныптыS тазалыCын тексеру
- сыныптыS кезекшілігін аныKтау
- оKушыларды т_гендеу
- сабаKKа дайындыKтарын тексеру
^й тапсырмасын тексеру кезеSі:
Jарапайымдар типі бойынша білімін тексеру
1. Амеба Kалай KозCалады?
а) еттері арKылы
‰) талшыK арKылы
б) кірпікшелері арKылы
в) жалCанаяKтары арKылы
2. АмебаныS жиырылCыш вакуолі Kандай Kызмет атKарады?
а) ас Kорыту
‰) тыныс алу
б) денесіндегі судыS ж‰не ерітінді тaздардыS м™лшерін реттеу
в) к™беюге Kатысады
3. Кірпікшелі кебісше суда Kалай KозCалады?
а) еттері арKылы
‰) кірпікшелері арKылы
б) талшыK арKылы
в) KоCалмайды, субстратKа бекінген
4. Jарапайымдар _шін циста т_зілуініS Kандай маSызы бар:
а) к™бею кезінде циста Kажет
‰) б_ркеншіктік
б) KарапайымдардыS жойылу кезіндегі ™згеруі
в) Kолайсыз жаCдайды ™ткізу
5. Jандай белгілер арKылы Kарапайымдар прокариоттардан ерекшеленеді:
а) ядросыныS болмауы
‰) ядросыныS болуы
б) пластидтердіS болмауы
в) талшыKтарыныS болуы
6. Эвглена жануарлардыS Kай типіне жатады?
а) кірпікшелер
‰) плазмалылар
б) талшыKтылар
в) сорCыштар
7. Тірі аCзаныS барлыK атKаратын жасуша Kайсысында:
а) к™пжасушалы аCзаларда
‰) Kарапайымдарда
б) кез келген жануарда
в) ™сімдік аCзасыныS жасушасында
ІІ Негізгі б™лім. ЖаSа таKырыпты т_сіндіру кезеSі
ТиптіS ішекKуыстылар деп аталу себебі: олар екі Kабаттан тaрады; денесінде бір Cана Kуыс болады. Ішек т‰різді Kуысты екі Kабат Kаптайды. ОныS сыртKысы – эктодерма, ішкісі – энтодерма. Эктодерма – жабын мен KозCалыс Kызметін, ал энтодерма – асKорыту ж‰не KозCалыс Kызметін атKарады.
ІшекKуысты ж‰ндіктер типі негізгі 3 класKа жіктеледі:
ІшекKуыстылар типі
Гидрат‰різдестер класы ТабаKшат‰різдестер класы К™пKармалауышты
(гидроидтар) (сцифоидтар) маржандар класы
(полиптер)
ІшекKуыстылар бір затKа бекініп немесе суда еркін ж_зіп тіршілік етеді. Суда еркін ж_зетін т_рлерініS к™ру ж‰не тепе – теSдік м_шелері де болады. К™бінесе отырыKшы ішекKуыстыладыS денесі с‰улелі симметриялы болады. Дене Kуысы KапшыK т‰різді тaйыK болCандыKтан, артKы тесігі болмайды. JорытылмаCан корек KалдыCы аузы арKылы шыCарылады. АуыздыS айналасында Kармалауыштар орналасады. БарлыK ішекKуыстылардыS сыртKы Kабатында – эктодермада атпа жасушалары бар. Атпа жасушалар KорCаныш ж‰не корегін аулау Kызметін атKарады.
ІшекKуыстылардыS денесінде, шашыраSKы орналасса да, ж_йке ж_йесі бар. Ж_йкедегі ж_йке жасушаларынан ж_йке торы т_зіледі. Мaндай ж_йке торы еS алCаш тек ішекKуыстылардан бастап Kана байKалады.
ІшекKуыстылардыS к™пшілігінде регенерация Kaбылысы дамыCан. Мысалы, гидра денесініS сыртKы Kабатында ядросы ірі, ™те aсаK жасушалар пайда болады. Олар аралыK жасушалар деп аталады. Гидра денесі заKымданCанда аралыK жасушалардыS ™суі к_шейе т_седі. Олардан тері – бaлшыKет, ж_йке ж‰не басKа жасушалар т_зіліп, заKымданCан жері тез Kалпына келеді. ЖойылCан немесе заKымданCан м_шелер мен aлпалардыS Kалпына келуі регенерация деп аталады.
І Гидрат‰різдестер (гидроидтар) класы.
Гидроидтар класына жататын гидра тіршілігі сендерге бaрыннан таныс. ШоCырланып, отырыKшылыKпен теSізде ™мір с_ретін обелия да гидрат‰різдес ж‰ндік.
Гидраны суы таза, оттегіне бай баяу аCатын ™зендерден, к™лдерден, тоCандардан табуCа болады. Ол к™бінесе су ™сімдіктерініS сынып т_скен бaтаKтарында мекендейді. Гидра сыртай KараCанда ж‰ндіктен де ™сімдікке к™бірек aKсайды. ОныS Kимылдайтын Kармалауыштары бар денесі, сабаKшасы ж‰не бір н‰рсеге бекінетін табаны болады. ГидраныS 5 – 8 салалы Kармалауыштары ауыз KуысыныS айналасына орналасады. ГидраныS аузы ішек Kуысына жалCасады, сондыKтан да ол – ішекKуысты ж‰ндік.
ГидраныS KапшыK т‰різді денесі жасушалардыS екі Kабатынан: сыртKы Kабаты – эктодерма, ал ішкі Kабаты эндодермадан Kaралады. СыртKы Kабатында тері – бaлшыKет, ж_йке ж‰не атпа жасушалар орналасады. Тері – бaлшыKет жасушалары – гидра денесіндегі еS к™п кездесетін жасушалар. Олар бірімен – бірі жанасып, гидраныS жабынын т_зеді.
Атпа жасушалар гидраныS сыртKы Kабатында орналасKан. Атпа жасушалар гидраныS б_кіл денесінде, ‰сіресе Kармалауыштарда ™те к™п болады. Атпа жасушалар гидраны жауынан KорCайды ж‰не сол арKылы жемін аулайды.
Коректенуі. Гидра – жыртKыш ж‰ндік. Ол суда тіршілік ететін aсаK шаянт‰різділермен, тіпті балыKтыS кішкене шабаCымен коректенеді. ОныS б_кіл денесінде, ‰сіресе Kармалауыштарында жауынан KорCанCан ж‰не жемін аулаCанда пайдаланатын атпа жасушалары болады.
Тыныс алуы ж‰не з‰р шыCаруы. Гидрада арнаулы тыныс алу ж‰не з‰р шыCару м_шелері болмайды. Ол б_кіл денесі арKылы судаCы оттегін ішке сіSіріп, Kажетсіз к™мірKышKыл газды сыртKа шыCарады. З‰р шыCаруы да б_кіл денесі арKылы ж_зеге асады.
Ж_йке жасушасы. ГидраныS денесіне инемен т_ртіп ‰сер етсе, ол жaмырланып, денесін жиырып алады. МaныS м‰нісі: гидраныS тері – бaлшыKетініS астын ала к™птеген ж_йке жасушаларыныS орналасуында. Гидра судыS температурасын да, онда еріген ‰р т_рлі заттардыS ерітіндісін де тітіркену арKылы сезінеді. Ж_йке жасушасыныS сыртKы ‰р т_рлі KимылдарCа жауап беруі тітіркенгіштік деп аталады.
ГидраныS ішкі Kaрылысы.
1- СыртKы Kабаты (эктодерма).
2-Ішкі Kабаты (энтодерма).
3- Ішкі Kуысы.
4 – ауыз тесігі
ТабаKшат‰різдестер (сцифоидтар) класы
Сцифоидтар (грекше «сцифос» - табаKша) класына жататын медузалардыS барлыCы теSізде, мaхитта ™мір с_реді. Бізге айKышты медуза, KaлаKты медуза (аурелия), цианеа к™бірек таныс.
ІшекKуыстылардыS тереS суда ж_зіп ж_ріп тіршілік ететін де т_рлері бар, солардыS бірі – медуза. Медузалар – м™лдір денелі, Kолшатыр т‰різді ж‰ндіктер. МедузаныS аузы Kолшатыр т‰різді к_мбездіS астыSCы жаCында болады. АуыздыS айналасынан атпа жасушалары бар к™птеген Kармалауыштар байKалады. Жапон теSізіSде тіршілік ететін шаршылы медузаныS атпа жасушасынан адамныS денесінде ед‰уір к_йік пайда болып, одан дене ауырсынады.
Медуза – жыртKыш ж‰ндік, Kолшатыр жиегінде т™мен Kарай салбырап тaрCан Kармалауыштарымен атпа жасуша ‰лсіреткен ж‰ндікті аузына салып, ішекKуысында Kорады да, KорытылмаCан KалдыKты Kайтадан аузы арKылы сыртKа шыCарады.
ІшекKуыстылар жеке де (гидра, медуза, актиния), шоCырланып та (обелия, шоCырлы Kызыл маржын) тіршілік етеді. ОтырыKшы ішекKуыстылар белгілі бір затKа т™менгі жаCымен бекінеді. ДененіS ол б™лігі табан деп аталады. Jармалауыштар KоршаCан аузы жоCары жаCында орналасKан. МедузаныS денесінде табан б™лігі жоK. Аузы мен Kармалауыштары т™мен Kарай баCытталады да, дененіS _стіSгі жаCы ашылCан KолшатырCа aKсайды.
МедузаныS ішкі Kaрылысы
МедузаныS KоSырау т‰різді жалпаK б™лігі тері-бaлшыK ет жасушаларындаCы ет талшыKтарыныS жиырлуы арKылы KозCалады. ОныS ішкі ас Kорыту Kуысы к™п тармаKтарCа б™лінген. Ж_йке жасушалары денесініS жалпаK б™лімініS жиегінде орналасKан. МедузаныS сезім м_шелері жаKсы жетілген.
МедузаныS ішкі Kaрылысы:
1. СыртKы Kабаты (эктодерма)
2. Ішкі Kабаты (энтодерма)
3. Ішек Kуысы
4. Аузы
К™пKармалауышты маржандар (полиптер) класы.
Бaлар – тек теSіздерде Cана ™мір с_ретін отырыKшы ж‰ндіктер.
Актинияларды теSіз г_лі деп те атады. Актинияларлар табанын жиырып – созып бояу KозCалады, шоCыр Kaрмай, жеке ™мір с_реді.
Актиниялар – aсаK ж‰ндіктерді, балыK шабаKтарын, медузалар ж‰не к™пKармалауышты маржан aсаK ж‰ндіктерді корек етеді. СондыKтан бaлар – жыртыKыш ж‰ндіктер.
К™пKармалауышты маржандар д_ниеж_зілік теSіздерде кеS таралCан. ОлардыS ‰ктен т_зілген KаSKаларынан тропиктік теSіздерде су астында _йінді пайда болады. JаSKалар _йіндісінен жартас – риф ж‰не шеSберлі жартас – атолл т_зіледі.БaлардыS _ш т_рі: тосKауыл риф, жаCалыK риф, шеSберлі риф немесе атолл.
АктинияныS т_рлері
Маржан полиптері
МаржандардыS актиниялардан айырмашылыCы – б_ршіктену арKылы к™бейіп, шоCырланып тіршілік етеді. МаржандардыS жасушаларынан б™лінген заттардан ізбесті Kатты “KаSKа” т_зіледі. Маржан шоCырлары дамылсыз ™сіп, су астында ‰р т_рлі жартастар мен кедертасты аралдар т_зеді.
Jызыл маржан полипі
ІІІ Jорытынды. Бекіту кезеSі.
1. ГидраныS мекен ортасы.
2. ГидраныS сыртKы ж‰не ішкі KабаттарыныS арасындаCы Kуысты толтырып тaратын желім т‰різді іркілдек зат.
3. Гидра денесіндегі жиырылу Kызметін атKаратын жасушаларыныS аты.
4. ГидраныS ас Kорыту Kуысын астарлап жатKан Kабаты.
5. Гидра денесініS сыртын Kаптап жауып жататын Kабат.
6. ГидраныS жыныссыз к™бею жолы.
7. ГидраныS ауыз айналасында орналасKан Kорегін aстауCа Kатысатын ™сінділерініS аты.
8. АлCашKы к™пжасушалы аCзалар типініS атауы.
Ойлан, тап!
1 ГидраныS дене пішіні саKталатын орта.
2. ГидраныS KорCануCа, Kорегін аулауCа Kолданатын жасушаларыныS аты.
3. ЕS алCашKы к™пжасушалы аCзалар.
4. Гидра денесініS затKа бекінетін жаCыныS атауы.
5. Гидраны алCаш туысKа жатKызCан Cалым.
6. ІшекKуыстылардыS пішіні KолшатырCа aKсайтын ™кілі.
7. ІшекKуыстыла теSіздерде арал т_зетін т_рі.
8. Маржан полиптерініS ішінде жеке тіршілік ететін ™кілі.
9. Гидраны еS алCаш тауып сипаттаCан Cалым.
Жауабы:
Су 6) Медуза
Атпа 7) Маржан
Гидра 8) Актиния
Табан 9) Трамбле
Линней
IV ^й тапсырмасын беру кезеSі: § 41.оKу, сурет салу
V БаCалау. ОKушыларды баCалау.
Рисунок 10Рисунок 8Рисунок 7Рисунок 615