М?хт?р Сабитовты? К?т ?ин мине, Р?йс?! романына бай?ау
Бер1г1йле хе8м1т емеше.
Теге й1ки был ижадсы ха6ында 398 алып бар7анда, 7181тт1, таныл7ан й1ки билд1ле ке9егер1к аны6лаусылар 6улланылыусан. Ошо р19ешле, халы6 ара3ында исеме л1, хе8м1тт1ре л1 тарал7ан була ундай ш1хест1р8е5. №282мт1л1, 1г1р ша7ир й1ки я8ыусы ик1н, унан мауы6тыр7ыс 141р81р, р1ссам ик1н, ю7ары зауы6лы картиналар, артист ик1н, 3о6лан7ыс образдар, композитор бул3а, 141рл1ндергес к2й81р 2м2т ит1бе8. Тормошто5 я8ылма7ан законы шундай. !мм1 6ай3ы бер осра6тар8а 6анундар8ан тайпылыу 8а к981тел1. Икенсе т2рл2 1йтк1нд1, бы7а тиклем исем-ш1рифт1ре 1лл1 ни а5латма7ан ижадсылар8ы5 бер1г1йле, тос хе8м1т емешт1рен1 ша3ит булыр7а м2мкин. Был осра6та М2хт1р Сабитовты5 «К2т 3ин мине, Р1йс1!» романын («Китап» н1шри1те, 2006 йыл) к98 у5ында тотоуым. Я8ыусыны5 был 141ре проблематик й131тт1н к9п я6лы, сюжет 3ы8ы7ы я7ынан ки5, теле я7ынан бай, образлы, заман у6ыусы3ын 6ы8ы63ындырырлы6 булыуы мен1н и7тибар8ы й1леп ит1. Й1шт1р 2с2н д1, 2лк1нд1рг1 л1 ф13ем, 7ибр1т алыр8ай м1лд1р етерлек романда. Я8ыусы ва6и7алар8ы бер-бере3е мен1н бик й1теш б1йл1й, ва6и7алар бар7ан заман 3улышы, образдар8ы5 фекер а7ышы, донъя7а 6араштары ысынбарлы66а тап кил1. Роман герой8ары- илебе881ге 98г1ртеп 6ороу8ар тип тарих6а инг1н осор8а й1ш19се ябай кешел1р. Шулар аша я8ыусы ду4лы6, м2х1бб1т м1сь1л1л1рен1 л1, 7аил1-никах проблемаларына ла ту6тала. Тормошто5 1хла6-т1рби1 я7ы ла к9881 тотола, социаль-к2нк9реш х1лд1ре л1 и7тибар 981ген1 6уйыла. Шулай у6 дини, милли м2н1с1б1тт1р, с1й1си ы7ы-зы7ылар 8а ситт1 6алмай я8ыусыны5 к98 у5ынан. !41р81 образдар ул 3ынлы к9п т9гел. !мм1 улар 31р бере3е и4т1 6алырлы6. Бер1981ре изге к95елле, намы4лы, кешелекле, бер-бере3ен1 ихтирамлы булып, у6ыусы7а ф13ем бир31, икенсел1ре м1керле, а87ын, 6ом3о8, ике й28л2, алда6сы булыу8ары мен1н 7ибр1тле. Я8ыусы борон-борондан килг1н 181би алымдан ситл1шм1й: романда изгелек т2ш2нс13е е51, м1кер8е 98 ите9сел1р 3ис т1 мандымай.
Романда бер-бере3е 2с2н 282л2п тороусы, 98-ара а5лашыу7а, м2х1бб1тк1 6орол7ан матур 7аил1л1р мен1н танышабы8. Булат мен1н !мин1, Камил мен1н З1лиф1, Г2лб181р мен1н Т1л71т- ана шундай8ар. ?аил1 6ороу7а, балалар т1рби1л19г1 8ур яуаплылы6 мен1н 6арай улар. Й1ш быуын в1килд1ре Р1йс1, Ринат, ?1ли1 ана шундай 1хла6и я6тан ю7ары бул7ан 7аил1 шарттарында т1рби1л1нг1нд1р. Бала са6тан у6 ысын ду4лы6 т2ш2нс13ен а5дарына 3е5дерг1н Р1йс1 мен1н Ринатты5 артабан7ы м2н1с1б1тт1рене5 м2х1бб1тк1 19ереле9е шунан кил1 л1. !мм1 шул у6 ва6ытта матур 7ына донъя к2т29се, м181ни1тле Гриша мен1н Марусяны5 улдары Виктор8ы5 а6са 6олона 19ерелеп, я8а юл7а ба4ыуы ла- тормошта осрай тор7ан к9ренеш. Е5ел а6са артынан 6ыуып, а87ынлы6, ял7анлау юлына т2ш29се был егетк1 7аил1 т2ш2нс13е, м2х1бб1т той7о3о икенсе планда. Ошо ар6ала т1рби1ле 7аил1л1 94к1н ?1ли1не5 барлы6 матур кил1с1ген1 балта сабыла. Ду4лы6, м2х1бб1т тиг1н н1м1не5 тамсы3ы ла булма7ан Н1фис1 образы шулай у6 у6ыусыны битараф 6алдырмай. К2сл1п яраттырып булмай, тиг1н х16и61тк1 6аршы килеп, т2рл2 м1керле пландар 6ороп, Ринатты нисек кен1 98ен1 6аратыр7а тырышма3ын- бары3ы ла буш6а 7ына. Ва6ытында а5лап, ту6тап 6ал3а ла бит, ю6 инде- м2х1бб1т 2с2н к2р1ш м1керле 9с алыу7а 1йл1н1. №282мт1л1, Н1фис1 98е уп6ын7а т1г1рл1г1нд1н-т1г1рл1й: колония, наркоманлы6, ф1жи71ле 9лем. Я8ыусыны5 тел т2б2 а5лашыла: кешег1 ба8 6а8ма, 98е5 т2ш2р325. ! бына к95елд1ренд1 ысын м2х1бб1т хист1ре, изгелек той7олары й2р2тк1н Р1йс1 мен1н Ринатты5 я8мышы, нинд1й ген1 ауыр 3ынау8ар аша булма3ын, б1хетле. Иманлы б1нд1л1рен Хо8ай т171л1 98 яр8амынан ташламай, тиг1н фекер 81 9тк1р1 я8ыусы. Ринатты5 олата3ынан от6ан до7алар8ы 31р са6 и4т1 тотоуы, Р1йс1не5, бер ним1г1 6арамайынса, 32йг1нене5 6айтырына 3ис кен1 л1 2м2т 28м19е ике 7аши6 й1нде урау юлдар аша бул3а ла берл1штер1. Ысын м2х1бб1тт1н д1 к2сл2 н1м1 ю6 тип т1 ю66а 7ына 1йтм1г1нд1р8ер борон-борондан. М2х1бб1т м1сь1л13енд1 я8ыусы та7ы бер образ7а и7тибар8ы й9н1лдер1. Ул- М1хм9з1. ?1йб1тсе, янъялсы, к2нс2л, м1керле 181м ул. Ни эшл1п шулай бул7ан, тиг1н 3орау7а яуап 18ер: м2х1бб1т тиг1н изге той7о у7а ят н1м1. Шу7а к9р1 7аил1 б1хетен1н д1 м1хр9м ул. А8а6 98 хата3ын а5лай 8а, т281лерг1 л1 18ер- тик 79мер ген1 у87ан. Ана шундай 6ы87аныс б1нд1 булып к1981л1н1 М1хм9з1 образы.
Я8ыусы романда 1хла6-т1рби1 м1сь1л1л1рен д1 к9т1р1. Тормош шундай: бер1981рг1 м1рх1м1тлелек, яр8амсыллы6 хас. Ундай8ар бер 6абым икм1ге мен1н д1 б9лешерг1 18ер. ! икенсе бер1981р кешен1н тик 71йеп э8л1рг1, баш6аны5 6ай7ы3ынан л1зз1т алыр7а к9некк1н. Ундай8ар8ан ш1ф61т 2м2т итерлек т9гел. (г1й 1с13е 6ыуып сы7ар7ан Р1йс1не 98 6анаты а4тына ал7ан Камил мен1н З1лиф1г1 р1хм1т той7олары уян3а, Булат мен1н 6ы8ын т2рл2с1 й1берл1п, мы46ыллап к2н к9р31тм1г1н М1хм9з1г1 к95елд1 н1фр1т хист1ре тулыша. К2нс2лл2к той7олары к98ен томала7ан Н1фис1не5 6ылы6тарына ла и4-а6ылы5 китерлек. :ай8ан сы7а был 3ынлы х2с2тл2к, тип аптырай3ы5. Тик нисек кен1 булма3ын, кешене5 р1нйеше, к98 й1ше еб1рм1й. Я8ыусы ошо х16и61тте и4к1 т2ш2рг1н эпизодты бик о4та уйла7ан: 3аман да Р1йс1г1 9сл1шеп китеп бар7анда Н1фис1 ултыр7ан машина канау7а т1км1сл1й. Хо8ай т171л1не5 яза3ы т9гелме был? М1хм9з1 л1 яуызлы6тарына язаны мул 7ына ала: ир3е8, бала3ы8 я57ы8лы6, 28л2к328 сырхау. Тик у7а Р1йс1 л1 Булат та кен1 3а6ламай. Улар8ы5 6ылы7ы таш мен1н ат6ан7а аш мен1н ат6ан 3ыма6 килеп сы7а. Шундай й1берл1981р8е, 6ыл7ан этлект1р8е 71ф9 ите9 е5елме? Булат мен1н Р1йс1 саманан тыш м1рх1м1тле 3ыма6 та тойола. !мм1 ысынбарлы6та булма4тай н1м1 т9гел.
Роман й1м7и1тте5 социаль-к2н981к м1сь1л1л1рен1 л1 и7тибар8ы й9н1лдер1. Был 80-се йылдар урта3ында7ы 98г1ртеп 6ороу8ар касафаты мен1н б1йле. Магазиндар8а а8ы6-т9лекте5 етешм19е, аптекалар8а дарыу8ар8ы5 булмауы, эшсел1р8е5 эш ха6тары ала алмауы, шул ар6ала халы6ты5 риза3ы8лы7ы 94е9е, ил башлы6тарына ышанысты5 к1ме9е роман образдарыны5 хис-той7олары аша са7ыла. «:ай8а бара был тормош?»-тиг1н 3орау 3ы8ылып 9т1. №1р кемде5 мейе3ен быраулай ул. Тик яуап 6ына ю6. Ю7арынан я6шы7а в17181л1й81р, 1 ысынбарлы6та, алда тик 6ара57ылы6, билд13е8лек. Ошондай заман 3ынау8арына бик бирешеп бармайынса, намы4лы хе8м1те мен1н к2н ите9се, ва6и7алар8ы илг1 т2шк1н ва6ытлыса ауырлы6, тип 6абул ите9сел1р мен1н бер р1тт1н 98 намы4ын 3атыусылар 8а табыла й1м7и1т эсенд1. Милиция капитаны Иванов й282нд1 шундай 181мде 3ынландыра я8ыусы. Й1шт1р8е 9лемг1 илте9се наркотиктар мен1н алыш-биреш итеп, а6са туплаусы Виктор7а й28 т15к1г1 3атыл7ан милиция хе8м1тк1ре бер я6тан ме4кен, икенсе я6тан м171н13е8. Иванов 98 6ылы7ын тормош ауырлы6тарына 3ылтауын 3ылтай 8а ул. !мм1 барлы6 милиционер 8а шулай 6ылан3а, кем т1ртип 3а6лар? Н16 шундай8ар намы4лы т1ртип 3а6сыларыны5 й282н1 тап т2ш2р1, шул ар6ала халы6 ышанысын ю7алтыу7а килтер1.
Я8ыусы наркомания7а 6аршы к2р1ш м1сь1л13енд1 л1 оптимистик 6арашта: к9м1кл1п бер81м тотон7анда заман сирен е5ерг1 м2мкин. Бы7а Виктор, уны5 1шн1л1ре Петя мен1н Ивановты5 6ул7а алыныу8ары ишаралай.
М.Сабитов 98 141ренд1 дини, милли, с1й1си проблемалар7а ла урын бир1. Г2лб181р мен1н Т1л71т 6ы88ары ?1ли1не5 кер1шен егетен1 кей19г1 сы7ып, су6ыныу йола3ын 9т19г1 6аршылар. Был а5лы 6аршы тороу: бер я6тан, мосолманлы6ты ю7алтып, Хо8ай т171л1 алдында 7она36а 6алыу, икенсен1н, кил1с1кт1 су6ын7ан н14ел дауам иттере9 6ур6ынысы борсой ата мен1н 1с1не. Мосолман 181бе талап итк1нс1 фекер й2р2тк1н ололар 398ен1 6ола6 3алма7ан ?1ли1не5 д1 тормошо у5май. Иманды 3атыу, ата-1с1 фатиха3ын алмау касафаты т9гелме ик1н, тиг1н урынлы 3орау тыуа ошо ай6анлы.
Интернациональ бурыс тиг1н булып, Аф7анстанда совет 3алдаттарын 9лемг1 дусар ите9 политика3ы мен1н б1йле фажи71ле м1лд1р 81 тасуирлана романда. Я8ыусы ике баш6орт егете- Ринат мен1н Абдулла- образдарын 6ан 6ойош, м1хш1р эсен1 индер1. Был 3у7ышта к9пме 9лем-6ыйралыш, 71зиз балаларын к2т2п тороусы ата-1с1л1рг1 к9пме х1ср1т. Нинд1й 3у7ыш? Ним1 2с2н? Ватан 2с2н тип буламы быны? Бер кем д1 яуап бир1 алмай 1леге 3орау8ар7а. Ил ет1ксел1рене5 уйлап еткерелм1г1н с1й1с1те халы6 ара3ында риза3ы8лы6 тыу8ыра. Ринат ке9ек ябай 3алдаттар 8а быны5 м171н13е8 3у7ыш ик1нен1 т2ш2н1. Шу7а к9р1 М.Горбачевты5 илде к2рс2кк1 т2ш2р2п, халы6ты х1йерселекк1 6алдырыуына 6арама4тан, Аф7ан 6ан 6ойошона н2кт1 6уйыуы д2р24, а6ыллы эш алымы булара6 6абул 6ылыныр7а ха6лы. Романда н16 шундай 6араштар т24м2рл1н1.
Я8ыусы 9тк1н быуатты5 80-се йылдары а8а7ында Баш6ортостанда суверенитет 2с2н к2р1ш м1лд1рен ентекл1п я6тыртыр7а ынтыла. Тик был, мине5 6араш6а, бик 9к отошло килеп сы6май. С2нки автор шул осор7а б1йле м1лд1р мен1н арты7ыра6 мауы7ып кит1. №282мт1л1, г1зитт1ге информацион, публицистик материалдар8ы х1терл1т1 улар. !йтер3е5, бик ш1п тегелг1н костюм7а ямау 3алып 6уй7андар. Аны6 6ына 1йтк1нд1, 39р1тл19 ба8ы6лы7ы к1мег1нд1й. !мм1 бынан романды5 б14ен т2ш2р2рл2к 3ы7ымта я3ай ик1н, тип уйлар7а к1р1км14. Был- бары тик у6ыусыны5 ш1хси фекере ген1.
!йтелг1нд1рг1 24т1п, та7ы бер н1м1г1- я8ыусыны5 у5ышлы 39р1тл19 алымдарына ла и7тибар8ы й9н1лт1йек 1ле. Был ним1л1 к9рен1?
Беренсен1н, аймылышлылы6. Й17ни, Ринатты ерл1й81р, бары3ы ла 6ай7ырыша. Ба63а5, уны5 урынына б2т2нл1й икенсе кеше- Абдулла к19813ен 61берг1 3ал7андар ик1н д1 ба3а. ! Ринат 1сирлекк1 эл1геп, Пакистан7а о8атыл7ан. Та7ы бер ми4ал. Ринат мен1н Абдулланы5 кейемд1ре бутал7ан. Шул ар6ала Ринатты5 документтары мен1н Абдулланы5 к19813е о8атыла. Был аймылыштар7а с1б1псе деталде л1 я8ыусы й1теш уйлап тап6ан: тревога и7лан ителг1с т1 казармала ут 39н1. Шул ы7ы-зы7ыла кейемд1р алмашына. Ошо р19ешле, я8ыусы 141р81 к2с2рг1нешлекк1 2лг1ш1.
Аймылышлылы66а икенсе бер осра6та ла ша3ит булына. Наркотиктар мен1н сау8а ите9сел1рг1 6аршы операцияны5 башланыу ва6ыты бер с171тт1н 3у5, тип и7лан ител31 л1, милиция хе8м1тк1р81ре к2т2п тормай8ар. С1б1бе- капитан Ивановты ен1й1т 24т2нд1 тотоп фашлау.
Икенсен1н, к2т2лм1г1нлек. Романды5 6ы8ы63ындырыу к2с2 шу7а ла б1йле. М141л1н, 9лг1н тип и41пл1нг1н Ринат тере л1. Й1ки наркотиктар мен1н 3атыу ите9се Катя Н1фис1не5 колониялашы булып сы7а. Шулай у6 оперативниктар8ы5 Виктор8ар8ы 6апыл ба4ып алыуы ла Иванов 2с2н к2т2лм1г1нлек.
2с2нс2н1н, романда7ы ва6и7алар мен1н б1йле та7ы бер алым- осра6лы6 та к981тел1. М141л1н, Ринат Исламабадта осра6лы 7ына Совет илселеге урынлаш6ан йортто к9реп 6ала. Был уны5 тот6онло6тан 6отолоу 2м2т2н к2с1йт1. Шулай у6 Н1фис1не5 Ринат6а т2б1лг1н м1керле хаты ла осра6лы р19ешт1 хужа3ына кире 1йл1неп 6айта. Ошо ар6ала ике 7аши6ты5 аралары буталмай 6ала. Ни3ай1т, осра6лы автомобиль авария3ында Н1фис1не5 9леме Р1йс1г1 9сл1ше9г1 л1 сик 6уя.
Д9ртенсен1н, ва6и7алар8ы5 булмышына т1би71т к9рнешт1рене5 йо7онто3о 98енс1лекле. Асы6лап 1йтк1нд1, теге й1ки был ва6и7аны5 нисек тамамланырын, теге й1ки был образды5 я8мышы нинд1й т24 алырын к2нд25 нисек булыуына 6арап 3и8емл1рг1 м2мкин. М141л1н, «К28г2 6ояш а63ыл ялбыр болот ара3ына инеп й1шене9 мен1н к2н 6апыл бо8олдо К9п т1 9тм1й тир1-й9нде п1р81л1й 6аплап, 6ар яуа башланы.» Артабан ва6и7алар Р1йс1не5 Н1фис1 тарафынан ту6малыуы мен1н дауам ит1.
«К2н киск1 я6ынлашыуына 6арама4тан, июль 6ояшы уттай 6ы88ыра. Хатта юлда7ы асфальт иреп, табандар8ы магнит к2с2нд1й юл7а 6уша тарта-тарта, а8ымдар8ы ауырайта.» Ва6и7алар а7ышында Ринаты х1рби хе8м1тк1 са6ырып повестка киле9ен1 ша3ит булына.
«К2н 6апыл бо8ола башланы. Т2нья6тан б1л1к1й ген1 болот сы6ты ла, ел ы57айына таралып, ти8 арала б2т1 к9кте 6апланы.» №ауа торошо юра7анса, Камил 2с2н нервыларын 6а6шатырлы6 к2н була.
«Болот нисек 6апыл сы7ып, б2т1 ер8е 6ара57ылы6 сорна3а, шулай у6 ти8 ген1 9теп т1 китте. Йылмайып 6ояш к9ренеп, тир1-й9нде нур7а 6апланы.» Бынан инде бары3ы ла я6шы тамамланаса6 тип юрар7а урын бар. Ысынлап та шулай килеп сы7а ла.
Юра7ан юш кил1 тиг1нд1й, романда ошо фекер8е 6е91тл19се д1лилд1р етерлек. Я8ыусыны5 т1би71т 98г1решт1рен д1 «эшк1 6ушыуы» романды5 т1ь4ир к2с2н арттыра.
Ошо р19ешле, 1ле 6арап 9тк1н 39р1тл19 алымдарыны5 141р й2км1тке3е 2с2н 131ми1те 8ур. ?2м9м1н, йыйып 1йтк1нд1, М2хт1р Сабитовты5 «К2т 3ин мине, Р1йс1!» романы теле я7ынан да, художестволы эшл1неше, к9т1релг1н проблемалары мен1н д1 йылы т1ь4ир 6алдыра. Образдар8ы5, 39р1тл1нг1н ва6и7алар8ы5 тормошсанлы7ы аша ла у5ыш6а 2лг1ш1 я8ыусы.
Рим Исха6ов,
:ырмы46алы районы, Бишауыл-У57ар ауылы.
13PAGE 15
13PAGE 14415
15