Фразиологизмнарда тарих чагылышы темасына доклад
Г.Г.Исламова
Татарстан Респупликасы, €лм‰т ш‰k‰ре муниципаль белем бир_ учреждениесе “ Риза Ф‰хретдин исеменд‰ге 1нче гимназия”
ФРАЗЕОЛОГИК €ЙТЕЛМ€Л€РД€ ТАРИХ ЧАГЫЛЫШЫ
€д‰бият - ‰д‰б с_зенн‰н алынган. Татар теле k‰м ‰д‰бият д‰ресл‰ренд‰ с_з ‰д‰б, ‰хлак, халкыбызныS гореф-гад‰тл‰ре, халык авыз иGаты турында булырга тиештер.
Гимназияд‰, м‰кт‰пт‰ Vт‰н алып VIII сыйныфка кад‰р ‰д‰бият курсы k‰р сыйныфта фольклорныS кайсы да булса бер-ике жанрыннан _рн‰кл‰р бел‰н башлана.ИS авыры – укучыларга бу т™р ‰с‰рл‰рд‰ халыкныS тарихы, тормышы чагылуын т™шендер_ дис‰S, ялгыш булмастыр.
€ IX сыйныф ‰д‰биятыныS эчт‰леге, теле катлаулы. Борынгы ‰д‰биятка кереп кит‰р ™чен, V-VIII гасырларны б_генге к™нг‰ б‰йл‰рг‰, тоташтырырга кир‰к.
Моннан меS ярым еллар элек бабаларыбыз булган болгарларныS урта k‰м Т_б‰н Иделд‰, Донда k‰м Азов-Таманда яш‰г‰н булулары билгеле х‰л. VI й™зд‰ т™рки халыкларныS _з‰кл‰шк‰н зур бер б™ек патшалыгы булган каганлык (каганат) т™зел‰. Ул Т™ньяк Корея чикл‰ренн‰н Азов буйларынача G‰елг‰н була. Дим‰к ки, ул заманнарга Идел-Донда яш‰г‰н безнеS болгар, х‰з‰рл‰р д‰ бу каганлыклар системасында булганнар.
VI-VII гасырга гар‰пл‰р ислам байрагы астында берл‰ш‰л‰р k‰м Иран, Византиял‰рг‰ басып кер‰л‰р.Идеологияд‰ фанатикча дини, китаби бер т‰гълимат бел‰н гайр‰тл‰нг‰н k‰м Ром-Иран бел‰н сугышларда аларча х‰рби филл‰р менеп, катапульталардан утлы нефтьл‰р аттырып сугыша белг‰н бу ислам м™Gаkидл‰ре инде Бохара ч_лл‰рен‰ басып кер‰л‰р, кабил‰л‰р союзы булган т™ркил‰р каганлыгын дини т‰гълимат бел‰н д‰, дин ™чен “ш‰kит китеп” сугышулары бел‰н д‰ эчт‰н-тыштан тарката башлыйлар. Икенче яктан, 50 елга сузылган кытай ‰сирлегенд‰ халык бик каты б™лгенлекк‰ т™ш‰ k‰м озак сузылган азатлык сугышларыннан соS, Урхан (Орхон) буйларында яSадан К™нчыгыш Т™рки каганлык торгызыла.
Бу сугышлар хакында язылган борынгы ташъязмаларныS бернич‰се Себерд‰ Орхон буйларында сакланып калган. Алар 730-735нче елларда утыртылганнар. Укучыларга Орхон-Енисей язмаларыныS ‰д‰бият кыйбласын билгел‰вен аSлатырга кир‰к. Бу гасырларда ‰ле сюжетка корылган ‰с‰рл‰р юк. ^зеS‰ _рн‰к итеп алырга идеал юк, л‰кин G‰мгыять кемн‰рнеSдер Gилк‰сенд‰ тора. F‰мгыять бел‰н идар‰ ит_чел‰р ия булырга тиешле сыйфатлар ташка уелган. €д‰би-тарихи яктан аеруча К_лт‰гин, Билг‰-каган (патша, император), Т™ньюкук х™рм‰тен‰ язылган каберташ ядк‰рл‰ре игътибарга лаек. Бу ™ч таш патшага, гаск‰р башлыгына, акыл иясен‰ багышланган. Патша – оста идар‰че, гаск‰р башлыгы – батырлык символы, аксакал – Т™рки империянеS акыл иясен аSлата. Шушы ™ч сыйфатка ия булсаS, син V-VIII гасырныS идеал кешесе булыр идеS. Бу чорда бер кешед‰ шушы сыйфатларны сур‰тл‰п бир‰ белм‰г‰нн‰р дип бир‰ ‰д‰биятчы Сафина З.М. Шунысы кызык: бу ташъязма васыятьнам‰л‰р гар‰пч‰ д‰, фарсыча да, кытайча да т_гел, б‰лки безнеS борынгы _з тамга х‰рефл‰ребез бел‰н язылган булып, аларда ул замандагы т™рки халыкларныS гомуми k‰м уртак ‰д‰би тел _рн‰кл‰ре сакланган.
Шундый бер сорау туа: моннан меS-меS ярым ел элекке ташъязмаларда сакланган кайбер фразеологик ‰йтемн‰р бел‰н безнеS б_генге татар ‰йтемн‰ре арасында с_з k‰м м‰гън‰ т‰гъбире булу ягыннан бер‰р т™рле охшашлык, уртаклык яки мирасыйлык бармы, булса, ни д‰р‰G‰д‰? Шул сорауга Gавап й™зенн‰н фольклорчы галим Н‰кый Ис‰нб‰т хезм‰тен‰ к_з салыйк.
VI k‰м VIII гасырлар каганлык чоры ташъязмаларыннан мисаллар:
Алла ярлыкасын. Тел‰к с_з. Бу ‰йтем гар‰пч‰ “Алла” с_зе бел‰н ‰йтелг‰нг‰, без аны болгарлар м™селман булгач кына телебезг‰ ясалган дип уйлыйбыз. Л‰кин бу д™рес т_гел. Ч™нки VIII гасырда 730нчы елларда куелган Т™ньюкук тамга ташъязмасында “Т‰Sре ярлыкасын” дип язылган ‰йтем бар. Дим‰к ки, башта бу ‰йтем безнеS телебезд‰ “Т‰Sре” с_зе бел‰н ‰йтелг‰н д‰, соSыннан, ислам кабул итк‰ч, “Алла” с_зе бел‰н алыштырылган була. Дим‰к ки, бу ‰йтем кайчандыр исламга кад‰р м‰G_си-шамани заманнарда да телебезд‰ й™рг‰н. “Т‰Sре” с_зенеS тагын к_к т_г‰р‰ге (т™Sгер), шаман т™Sгере (т_г‰р‰к барабан, аны кагып, шаман к_к т_г‰р‰ген‰ энд‰ш‰, Т‰Sрене ярд‰мг‰ чакыра...) k‰м тагын башка м‰гън‰л‰ре д‰ бар.
АSар к_р‰. Кереш с_з.Айлыктан, аSа карап, аныS буенча, аныS бел‰н чагыштырып карап; шуSа к_р‰, дим‰кт‰н – б_генге телебезд‰ д‰ актив гыйбар‰. VIII гасырга тамга х‰рефл‰р бел‰н язылган К_лт‰гиннеS кече ташъязмасында мондый с_зл‰р бар: “АSар к_р‰ билиS амты, т™рек будун беглер” (анлыктан белегез инде, т™рки халык б‰кл‰ре).
Кара тир т_г_. Гипербола. Бик каты к™ч т_геп тырышу. VIII й™з Т™ньюкук ташъязмасында: “Кара терим й_г_ртти” (кара тиремне т_ктерде). Х‰зер д‰ шул ук м‰гън‰.
К_з к_рм‰г‰н, колак ишетм‰г‰н. €кият алымынча ‰йтем. Бик ят, с‰ер, гаG‰п н‰рс‰ яки хыялга килм‰г‰н бер х‰л, яSа бер эшл‰р дим‰кт‰н. “К_з к_рм‰г‰н, колак ишетм‰г‰н диярлек д‰р‰G‰д‰ яхшы чикл‰век бирелде” (Г.Тукай).
734нче елда _лг‰н Билге каган ташязъмасында: “К™зин к™рмед_к, колакыа эшидмед_к”. Ягъни шул ук м‰гън‰д‰, шул ук т™п с_зл‰р бел‰н, шул ук т™зелешт‰ ‰йтелг‰н, кушымчаларда г
·ына аерма.
К_к-Gир. Куш с_з.Контраст ‰йтем. М‰с‰л‰н, х‰зер без: “Яхшы бел‰н яман арасы – к_к-Gир арасы”,-дибез.731 нче елда язылган К_лт‰гиннеS зур ташында: “Т‰Sри – йир булгакы”. Т‰Sре – к_к т_г‰р‰ге м‰гън‰сенд‰. Ягъни “Т‰Sре - йир” диг‰не х‰зергеч‰ _к “к_к-Gир” диг‰не. Дим‰к, к_к-Gир т‰гъбире ул чакта да шул бер _к контраст м‰гън‰г‰ х‰зергеч‰ куш с_з ясап ‰йтелг‰н.
К_рер к_зем к_рм‰ст‰й булуы, к_р‰ торып к_рм‰с, ишет‰ торып ишетм‰с булу. Бу ‰йтемн‰р безд‰ х‰зер к_р‰се д‰, ишет‰се д‰ килм‰_, тую, т‰мам гарык булу яки д‰ к_р‰ торып к_рм‰г‰нг‰, ишетм‰г‰нг‰ салыну м‰гън‰л‰ренд‰. Мисал: “К_р‰ торып к_рм‰с булсак, ишет‰ торып ишетм‰с булсак!” (Р.Ф‰йзуллин). VIII гасыр К_лт‰гиннеS зур ташъязмасында: “К™р_р козим к™рм‰з тег, билир билигим билм‰з тег болты” (К_рер к_зем к_рм‰ст‰й, белер белегем (акылым) белм‰ст‰й булды).Ягъни шулкад‰р авыр кайгы-сагышка т™штем.
Тел алу. Х‰рби ‰йтем. Сугышларда дошман кешесен тотып алып, дошман х‰лен с™йл‰т_, дошман серен алу. Сугышта “тел алу”, “тел тотып китер_”л‰р бик актив кулланылганга, бу ‰йте _зе д‰ безд‰ соSгы заман сугышларында чыгып таралган с_з кебек булып тоела. Л‰кин бу д™рес т_гел. Ч™нки ул ‰йтем борынгы т™рки каганлык гаск‰рл‰ренд‰ _к гам‰лд‰ кулланылган. М‰с‰л‰н,VIII гасырда утыртылган Т™ньюкук ташъязмасында:”Тылыг ала олыр” (“Телен” тотып алып утыр). Ягъни “тел алу” эшен д‰вам иттер. Тагын “Тылыг к™лтерде” (“Тел”не (дошман ‰сирен) тотып китерде).
Т™н оемау, к™ндез утырмау... Х‰зерге телебезд‰ актив бу ‰йтем VIII й™з Т™ньюкук ташъязмасында: “Тун уSзуматы, к_нд_з удырмам”.
Ут ч‰чеп, буран уйнатып. Х‰зерге телебезд‰ актив кулланылыштагы бу ‰йтем VIII гасыр К_лт‰гиннен зур ташында кыскарак бер вариантта болай дип ‰йтеп бирелг‰н:
“Т™ркиш каган Болчуда отча, борача к™лти” (Т™ркил‰р каганы Болчу диг‰н Gирг‰ уттай, бурандай (булып) килде).
Эшен-к™чен бир_. Куш с_з. Х‰зерге телебезд‰ актив бу ‰йтем VIII гасырдагы К_лт‰гиннеS зур ташында: “€ллиг ел ишиг-к_чиг бирмеш” (Илле ел эшен-к™чен бирг‰н). “Каганлык будун ™ртим каганым каны! Н‰ каганка ишиг-к_чиг бирермен?” (Каганлы (ханлы) халык идем, каганым кайда? Нинди ханга эшемне-к™чемне биреп торам?).
^лем-Gитем. Куш с_з. ^лем-бетем. VIII й™зд‰ге К_лт‰гиннеS зур ташында _л_-йит_ (Gит_) р‰вешенд‰ очрый, _л_-бет_, _л‰р-бет‰р х‰лг‰ т™шеп диг‰н м‰гън‰д‰: “Иним К_лт‰гин бирле ™лу-йите казгандым” (Энем К_лт‰гин бел‰н _л‰-бет‰ (д‰_л‰т) казандым диг‰не). “Йит_”неS бет_ м‰гън‰се безнеS м‰кальл‰рд‰ д‰ саклана: “Юнь юнеSне Gетерер” (бетерер) k.б.
Монда китерелг‰н мисаллардан k‰м тарихка ясаган кыска гына экскурсияд‰н бер йомгаклау т™сенд‰ Н‰кый Ис‰нб‰т т_б‰нд‰гел‰рне Gиткер‰: дим‰к ки, ‰йтемн‰ребезнеS к_пчелеге _зл‰ренеS чыгышлары буенча ерак тарихи заманнарга кайта. Л‰кин, билгеле ки, без аларныS тарихын борынгы т™рки ташъязмаларга карап кына моннан меS ярым еллардан бирле кил‰ ик‰н дип т‰ чикли алмыйбыз. Ч™нки тамга х‰реф, ч™й х‰рефл‰рнеS моннан 6-7 меS еллар элекке шумерлар культурасы заманнарында да булуы k‰м алардан калган ташларда да борынгы т™рки с_зл‰рг‰ охшашлары булуы билгеле. Китерелг‰н мисаллардан шунысы бик ачык к_рен‰: ‰йтемн‰рнеS язылып сакланганы да, телд‰н ‰йтелеп й™рг‰нн‰ре д‰ к_пмедер д‰р‰G‰д‰ тарихи элементларны k‰м м™н‰с‰б‰тл‰рне _зл‰ренд‰ саклап кил‰л‰р ик‰н, дим‰к, тел k‰м ‰йтемн‰ребез, тарихи юн‰лешт‰н караганда, безнеS ™чен ‰лег‰ч‰ ачылмаган девон яки каты токым катламы кебек тир‰нд‰ яткан бер х‰зин‰ дип белерг‰ кир‰к.
БезнеS ™чен иS м™kиме – ул халык шигыре k‰м GырларыныS да т™п тукымасы булган туган телебез, с_зебез k‰м шулай ук ‰йтемн‰ребезнеS меSн‰рч‰ еллар сакланучанлыгы. €г‰р д‰ без бу бай х‰зин‰ булган телебезне, аныS тарихын, с_зл‰ребезнеS этимологик тарихларын, фразеологик ‰йтемн‰рнеS k‰м гомум‰н фольклорыбызныS тарихын кард‰ш т™рки халыкларныS тел ™лк‰сенд‰ге эшл‰ре бел‰н м™н‰с‰б‰тт‰ ™йр‰н‰ белс‰к, тел х‰зин‰без безг‰ халкыбызныS ерак _тк‰н заманнарыннан алып иGтимагый k‰м матди культурабыз тарихын, аныS д™ньяга карашларын, аныS ‰хлакый, ф‰лс‰фи, рухи, м‰гън‰ви й™зен k‰м татар халкыныS тарихи чагылышы, формалашуы хакында ‰лег‰ч‰ сузылган кайбер б‰х‰сле м‰сь‰л‰л‰рне д‰ ачарга, ачыкларга ачкыч булып та хезм‰т ит‰ч‰к k‰м шунда башка к_п тарихи яSалыклар да ачылачак.
Кулланылган ‰д‰бият:
1. Р.€. ШакирGанов, А.И. Нарбеков, Ф.Р. ШакирGанов М‰шk_р татар галимн‰ре.- Казан : Тат.кит.н‰шр., 2011.-152-155 б.
2. Х.Й. МиSнегулов, Ш. А. Садретдинов €д‰бият.-Казан : “М‰гариф” н‰шрияты, 2005.-17-21 б.
3. Р.Х. Ш‰йм‰рданов Милли м‰кт‰п Gирлегенд‰ ‰хлак т‰рбиясен тормышка ашыру.- Алабуга д‰_л‰т педагогика институты,1999.
15