?азіргі ?аза? тілі п?нінен С?зжасамнан ?ткенді ?айталаута?ырыбы бойынша презентациялы? материал

Сөзжасамнан өткенді қайталау оқытушы: Кәрімова Б.М. Тақырыбы: Сөзжасамнан өткенді қайталауҚұзыреттілікке жеткізетін сабақтың мақсат-міндеттері: а) ақпараттық: Сөздің мағынасы мен тұлғасына талдай отырып, Отан, туған жер ұғымдарының ауқымын кеңейту; Ә) коммуникативтік: Сөз қадірін түсініп, оларды орынды қолдана білуге, туған жерін сүюге тәрбиелеу, ауызша- жазбаша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру; Б) проблеманы шешу: Сөздік қорларын байыту, тілдік материалды талдау, саралауға дағдыландыру; Типі : Өткен материалды жүйелеу, бекіту сабағыТүрі: Сайыс сабақ Сабақта қолданылатын педтехнологиялар: модульдікӘдісі: сөздік, көрнекілік, практикалық, индуктивтік, дедуктивтік,Көрнекілігі: тірек сызба, слайдттар, интерактивті тақта Сабақ барысы: I Өткен материалды қайталау (слайдтар арқылы) Табалдырық (Қысқа сұрақтар) II « Түгел сөздің түбі бір..» (Сөз тұлғасына талдау) III Сөз сыры (тұрақты тіркестердің мәнін ашу)IV « Туған жер-алтын бесік» (Сөйлемдер талдау ) V Математикалық ойынVI “Ақжайығым – айдай ару мекенім” ( шағын шығарма жазу) VII Қорытынды тест Бағалау. Қорытындылау зерттелуі Сөзжасам Сөзжасамдық тәсілдер В.В. Виноградов Ф. А. Ганиев Синтетикалық-морфологиялық Аналитикалық-синтаксистік Лексико-семантикалық “Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы” 1989ж Н.Оралбаева “Қазақ тілінің сөзжасамы” Сөзжасамдық форма түбір Туынды сөз Біріккен сөз Тіркескен сөз Қос сөз қысқарған сөз Бекіту. Сайыс сабақ 4-сабақ 2с. Сабақтың мақсаты Сабақтыңмазмұны мен түрі Сабақтың сағат реті Модульдіңқұрылымы Қайталау, шығармашылыққа баулуқа баулу Жазба жұмысыТест жұмысы 5-сабақ 2 сағ. Қорытынды бөлім Студенттердің тақырып бойынша алған білімдерін тексеру, белсенділіктерін арттыру; Практикалық сабақ 3-сабақ2 сағ. Студенттердің өз бетінше жұмыстануын ұйымдастыру. Жұптық жұмыс жасау Өзара оқыту сабағы 2-сабақ 2 сағ. Сұхбаттасу бөлімі Ақпарат көздері арқылы тақырыпты меңгерту Сөзжасам -қазақ тіл білімінің бір саласы. Зерттелуі.Сөзжасамдық тәсілдер:а)синтетикалықә)аналитикалықб)лексико-семантикалықСөзжасамдық формалар жүйесі.Қорытындылау 1-сабақ2 сағ. Кіріспе бөлім к у д м 7 і е ы қ Й 4 н р ж ғ А 3 6 5 3 2 1 Х 7 12 6 12 4 3 9 8 3 Бұл сандарды дұрыс есептегенде жақсы ән басталуы керек. 21 15 3 4 3 14 4 3 7 24 18 20 35 20 7 V Математикалық ойын“Кім жылдам?” Отан не етер ем? Отан Өмірден бұл 2 бақытсыз боп өтер ем 1 Сен болмасаң 3 4 5 6 7 III Сөз сыры (тұрақты тіркестердің мәнін ашу) Өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол.- Тамыр жаю- Түйенің танитыны –жапырақ - Оқалы киім кию –Отқа май құю – Көрпеңе қарай көсіл- Мірдің оғындай- Отан Табалдырық 1топқа1 Сөзжасам сөздердің жасалу тәсілдерін, формаларын зерттейді.2 Сөздің лексикалық мағынасы орфографиялық сөздікте жазылады.3 сексен, тоқсан сөздері туынды сөз.4 “педколледж” түбір сөз.5 “кілт” сөзі көп мағыналы.2 топқаТүбір барлық сөзге негіз болады.Сөз сөзжасамдық жұрнақ арқылы жасалады.“білезік” түбір сөз.Қос сөз сөздің бірігуінен жасалады“жүрек” сөзі көпмағыналы. 2-топСөз 1-топқазақ Тіркескен сөз Қысқарған сөз Қос сөз Біріккен сөз туындысөз Түбірсөз II « Түгел сөздің түбі бір..» (Сөз тұлғасына талдау)Тапсырма №2 II « Түгел сөздің түбі бір..» (Сөз тұлғасына талдау)1- топ тапсырма №1 жиын 9 Педколледж 8 Мәдениет 7 Арыстан 6 Ата-ана 5 Жұмысшы 4 Жезқазған 3 Қолды болды 2 Жаздыгүні 1 Тіркескен сөз Қысқарған сөз Қос сөз Біріккен сөз Туынды сөз ТүбірСөз түрлеріМысалдар шекара 9 Ығы-жығы 8 Дауыл 7 Кеңшар 6 Қалалық 5 Дауылпаз 4 Қар еріді 3 Білезік 2 Биыл 1 Тіркескен сөз Қысқарған сөз Қос сөз Біріккен сөз Туынды сөз ТүбірСөз түрлеріМысалдар II « Түгел сөздің түбі бір..» (Сөз тұлғасына талдау)2- топ тапсырма №1 IV « Туған жер-алтын бесік» (Сөйлемдер талдау )1- тапсырма 2- тапсырмаСөйлемдегі сөздерді тұлғасына талдаңыз1-топ1.Батыс Қазақстан облысы республиканың солтүстік -батыс бөлігінде орналасқан. Жер аумағы 151,3 мың км2 2. Бұл өлкені ежелден қазақ халқының Кіші жүз ұлысы, соның ішінде Байұлы, Жетіру, сондай-ақ Әлімұлының кейбір рулары қоныстанған. Жайық өзені Шаған өзені 3. Еділ–Жайық алабы – ежелден елдің шетінде, желдің өтінде тұрған өлке. Батыс Қазақстан өңірінің орталығы Орал қаласы маңында “Ақжайық” санаторийі орналасқан. 4. Облыстық негізгі су көзі – Жайық өзені. Оның облыс аумағындағы салалары: Елек, Шыңғырлау, Шаған, Барбастау, т.б. Шалқар көлі Деркөл 2-топОблыстағы ең терең әрі ауқымды су айдыны - Шалқар көлі, ауданы 242 км2.2. Деркөл -Шаған өзенінің саласы. Жер асты суларынан нәр алатын өзендердің бірі. “дер” сөзі “үлкен, мол” деген түсінік береді. 3. Нарын - Ақжайық өңірінің оңтүстік- батысындағы үлкен құм мен өзен атауы. Нарын құмында атақты күйші Құрманғазы, Дина, дауылпаз ақын Махамбет, Исатай сынды дарабоз тарландар дүниеге келген.4. Сарайшық қаласы – 16ғ қазақ ханы Қасым ханның бас ордасы. Бүгінде бұл қаланың тарихи орны ашылған. –ты, -ті 2-тапсырмаа) Жайық, Нарын сөздерінің шығу тегін анықта.Ә) Жайық, жазылу, жайылу сөздеріне тән ортақ түбірді анықта.Б) –ты, -ті жұрнақты жергілікті жер-су аттарымен мына сызбаны толықтыр. Олардың сөз тудырушы, не сөз түрлендіруші екенін анықта. Жайық – түркі тіліндегі сөз. Ендеше, мал шаруашылығымен айналысқан қазақ халқы үшін сонасы мен масасы, бөгелегі мол өзен ешқашан жайлы болып саналмаған. Өзен атауының этимологиясы төңірегінде Ә.Әбдірахманов айтқан пікірге назар аударалық. Ол Жайық топонимінің көне формасы жазық болу керек, жазық пен жайық деген сөздері мағыналық жағынан да синонимдес деп есептейді. Шынында да, жайық сөзінің су жайылатын алқапқа байланысты қолданылатынын, жазық // жайық сөздері бір гомогенді (негіздес) түбірден пайда болғандығын ескерсек гидронимнің пайда болу жолын анықтау қиыншылық тудырмайды. Ендеше, Жайық атауы жай, жаю, жайылу етістігіне -ық жұрнағының жалғануы арқылы қалыптасқан.Жайық атауы 1775 жылға дейін қолданылып келді де, II Екатерина патшаның жарлығы бойынша, Пугачев көтерілісін халық ойынан мүлдем аластату мақсатымен Жайық өзені Орал, ал оның жағасындағы көтерілістің бесігі саналған Жайық қалашығы Уральск болып өзгертілді.Нарын сөзінің беретін мағынасы көп: 1) жіңішке, нәзік; 2) жинақты, ұқыпты; 3) шебер, қу, айлакер; 4) сараң, қатты. Бұлардың арасында Нарын топониміне жақын келетіні – біріншісі. Өйткені, Нарын құмының көлемі Қарақұм, Қызылқұмдарға қарағанда кішкене, шағын және сусыған нәзік құм. Нарын сөзі күн, күнгей мағынасын береді деген пікірден гөрі, аумақ, көлем өлшемін білдіретін моңғолдың “нарийн” сөзінен шыққан деген жорамал дұрыс. –ты, -ті Шідерті Өлеңті Бұлдырты Аңқаты Жымпиты Ә) Жайық, жазылу, жайылу сөздеріне тән ортақ түбір – жаз.й-з дыбыстарының алмасуынан жай болып қолданылады.Б) –ты, -ті жұрнақты жергілікті жер-су аттарымен мына сызбаны толықтыр. Олардың сөз тудырушы, не сөз түрлендіруші екенін анықта. VII Қорытынды тест 1. Біріккен сөздерді табыңыз. А) Талдықорған В) Ашық ауыз адам С) Бес дәптер D) Қоңыр дала Е) Тісін қайрады 2. Дара сөзді т абыңыз. А) Тізесін бүкті В) Әкімшілік С) Бес жүзD) Отыз бестерге жуық Е) Жақсы көру 3. Туынды түбірді табыңыз. А) жапырақ В) мәдениетС) келешек D) арыстан Е) шекара 4. Кіріккен сөзді табыңыз.А) Мөлдір су В) Ақыр заман орнатуС) КүздігүніD) Қазақстан РеспубликасыЕ) Қабағынан қар жауды5. Тұрақты тіркесті табыңыз А) Ат ізін салды В) Сексен бес машинаС) Аюдай ақырды D) Көпір арқылыЕ) Азайып кетті 6. Қос сөзді табыңыз. А) Жүрегі алып ұшты В) Көктемгі демалыс С) Боранмен айқасD) Көзін ала бере Е) Қызылды-жасылды7. Негізі түбір сөзді табыңыз. А) жұмысшы В) қарлығаш С) пайдалы D) жасылдау Е) кешегі 8. Қысқарған сөзді табыңыз. А) Көз шырымын алды В) Әлек салдыС) Кетіп бара жатырD) Оқуды үздік оқидыЕ) Педколледжді бітірді 9. Туынды сөзді табыңыз. А) Жазып отыр В) От ала келуС) Жиналысқа қатысуD) Қуыс мойын Е) Сіздің ойыңыз10. Қайталама қос сөзді табыңыз. А) балапандар В) бала-шаға С) анда-санда D) бетпе-бет Е) сап-сары Түбір сөз Сөздің әрі қарай тұлғалық жағынан бөлшектеуге келмейтін, жаңа сөз жасауға негіз болатын, түпкі қазығы, ұйытқысы. Мысалы: біл, ал, айт, сөз, ес, тас,хат т.б.Біл – білгіш, білім, білдір, біліс, білімпаз, т.б.Айт – айтқыш, айтыс, айтақ, т.б. Туынды сөз Түрлі жұрнақтар арқылы негізгі түбірлерден өнген сөзді айтамыз.Мысалы: Көкше көктен де көгілдір екен.(С.М) Туынды сөз тек түбір сөзден жасалып қоймайды, туынды сөздерден де жаңа сөздер жасала береді.Мысалы:Білім - білімпаз – білімпаздықТу – туыс - туысқан Біріккен сөздер Екі, кейде одан да көп түбірден бірігіп, тұтас бір ұғымды білдіретін күрделі сөз.Мысалы: шекара, қосаяқ, демалыс,еңбеккүн т.б.Бүгін, биыл, әкел, апар, әпер, білезік т.б.Біріккен сөздердің ішінде құрамындағы сыңарларының түбір тұлғасын сақтағандары да,өзгеріске ұшырағандары да бар. Біріккен сөздердің емлесі 1 Біріккен сөздер әрқашан бірге жазылады.Мысалы: Өнеркәсіп, шикізат,күншығыс, т.б. 2 Біріккен сөздердің жазылу үлгісі екі түрлі болады: а)біріккен сөздердің сыңарлары түбір тұлғасын сақтап бірге жазылады.(ақсақал, Ешкітау, Алғабас т.б.) Ә) Түбір тұлғалары дыбыстық өзгеріске ұшыраған кейбір біріккен сөздер дәстүр бойынша айтылуымен жазылады.(биыл, білезік, қайны т.б.)3 Әлде, әр, бір, еш, кей, сөздері а)есімдіктермен тіркескенде бірге жазылады.(ешбір, ешкім,ешқашан,ешқайда, қайсыбір, әлдекім т.б.)Ә)Зат есімдердің анықтауышы ретінде қолданғанда анықталатын сөзден бөлек жазылады.(еш адам, кей адам, әр түрлі, әр адам т.б.) Қос сөздер Түбір сөздердің қосарланып айтылуынан жасалған күрделі сөздің түрін- қос сөз деп аталады. Олар бір сөзді қайталау, қосақталуы арқылы жасалады. Қос сөздер мағыналық ерекшеліктеріне қарай бірнеше топқа бөлінеді:А) Жинақылық, жалпылық мағына: аяқ-табақ, бала-шаға, қыз-қырқын, жігіт-желең т.б.Ә)Болжау мағынасын: бүгін - ертең, кешелі-бгінді, қырық-отыз т.б.Б) Белгілі бір амалдың бірнеше рет қайталанғанын білдіреді:сөлей-сөйлей, көре-көре, айтып-айтып т.б.В) Аталған затты кемсіну, қомсыну мағынасын білдіреді: ат-мат, жігіт- мігіт, ешкі-мешкі, кісі-місі т.б.Г) Күшейту мағынасын білдіреді: қып-қызыл, сап-сары, күп-күрең т.б. Қысқарған сөздер Күрделі атаулардың сөйлеу, жазу тілінде қысқартылып қолданылуы. Қысқарған сөздерді тіл ғылымында аббревиатура дейді.Олар : педколледж, ҚазМҰУ, БҚМУ, филфак, см, км,т.б. Қазақ тіліндегі күрделі атау сөздер мынадай 4 түрлі жолмен қысқарады:1. Күрделі атаудың құрамындағы әр сөздің басқы әрпі қысқарады,бас әріппен жазылады: АҚШ-тың, ТМД-да, БҚМУ-ға т.б.2. Бірінші сөздің басқы буыны,басқа сөздердің бас әріптері бас әріппен бірге жазылады:ҚазМҰУ3. Күрделі атаулардың құрамындығы әр сөздің басқы сөздің бір буыны алынады:кеңшар, т.б.4. Күрделі сөздердің алғашқы сөздің басқы буыны және соңғы сөз тұтас алынады: педколледж, пединститут т.б.Сөзді қысқарту орыс тілінен енген құбылыс. Тіркескен сөз Екі немесе одан да көп сөздер тіркесіп келіп, бір ұғымды білдіретін сөздер.Мысалы: Алматы қаласы, мәдениет сарайы, қаракер, бидай өңді,күні бойы, ала жаздай, келіп отыр т.б. VI “Ақжайығым – айдай ару мекенім” ( шағын шығарма жазу)а) Ақжайық өлкесіндегі табиғаттың тамаша көріністері, тарихи ескерткіштер, Орал қаласының мәдени ескерткіштеріне шолу жасай отырып, Д.Қажымовтың Ақжайығым – айдай ару мекенім әнінің фонында өлең, шағын шығарма жазу тапсырылады. Дәулеткерей мазары Шыңғырлау су тасқыны