Научно-исследовательская работа по эпосу Джангар

Министерство образования,науки и культуры Республики Калмыкия
МБОУ « СОШ № 18 имени Б.Б. Городовикова» г.Элисты
Муниципальный этап ХIV республиканской конференции туристско- краеведческого движения « Бичкн Төрскм»


Номинация : «Мир героического эпоса «Джангар»»

Тема работы: «Җаңһр» мана өвкнрин авг-бəрцин, авъясмудын йоста уурхан саң»
Подготовила :Бадмаева Цагана Аришевна учащаяся 9 « Б» класса
МБОУ « СОШ №18 имени Б.Б.Городовикова»
358014 г. Элиста , 8 микрорайон, д. 19.
358003 г. Элиста, ул.Ю.Клыкова, д. 128, кв.2.
Контактный телефон : 89378908766
Руководитель :Лиджиева Ирина Лиджиевнаучитель калмыцкого языка и литературы
МБОУ « СОШ №18 имени Б.Б.Городовикова»
358014 г. Элиста , 8 микрорайон, д. 19.
Контактный тел. : 89275917286
Элст - 2015
Һарц
Нүр үг…………………………………………………………………3
I. « Жаңһрин туск үг»……………………………………………...... 4
II.« Җаңһр» мана өвкнрин авг-бəрцин, авъясмудын йостауурхан саң ……………………………………………………… 5- 7
III. Аш. Мини ухан –тоолвр………………....................................... 8
Олзлсн литератур ….............................................................................9

Нүр үг.
Мини көдлмш : «Җаһр» мана өвкнрин авг-бəрцин, авъясмудын йоста уурхан саң»нертə. Эн көдлмштəн хальмг улсин баатрлг «Җаңһр» дуулврт бəəх авъясмуд, авг- бәрц авч хəлəнəв.
Мини көдлмшин күсл : мана өвкнрин ямаран авг-бəрц, авъясмуд «Жаңһр» дуулврт бəəхинь шинжллһн. Тер цага хальмг улсин авг- бəрц, авъясмуднь маднд медрл, сурһмж өгч, дорас өсч йовх көвүд,
күүкдт туста, кергтə болхинь медүллһн. Бидн ээж – аавин заңшал дасх, дурлх, хадһлх зөвтəвидн. Эн зөөр «Жаңһр» дуулврт бəəнə.
- 3-
I. «Җаңһрин» туск үг.

Хальмг улсин билг – эрдмнь байн. Кезәнәс авн мана өвкнр «Җаңһр»,үлгүрмүд, ут туульмуд,магтал,цецн үгмүд, һурвнтс, йөрәлмүд,олна дуд нань чигн амн үгин зөөр келҗ йовсмн. Эн билгнь чееҗәснь һарад, үйәс үйд күрәд, эндр өдр күртл хадһлгдҗ йовна. Амн үгин зөөр мана ээҗ – аавин чилшго билг.Тер дотр «Җаңһр» хамгин үнтә зөөрнь болжана гиҗ келх кергтә.
«Җаңһр» - хальмг улсин баатрлг дуулвр гинәвидн.Эннь чик. «Җаңһрин» бөлгүдәс бидн Бумбин орна, баатрмудын керг – үүлин, зөргин болн эгл улсин жирһлин тускар умшнавидн. Эдн ямаран уха, седкл, күсл зүүҗ йовсинь үзнəвидн. Мадн «Җаңһрин» һол төринь –Төрскән харсч, хоорндан ни – негн бәәҗ, әмтнлә дә эклхмн биш гисинь сəəнəр медүвидн.
«Җаңһр» өдгə цаг күртл хадһлгдснь, җаңһрчнрин күчн болжана. Аһу ик җаңһрч - Ээлəн Овла. Бидн Басңга Мукөвүн, Шавалин Дава, Коозан Анҗука, Чован Ара, Лижин Төөлт,Балдра Наснк нань чигн жаңһрчнригмеднəвидн. Эдн цуһар хальмг улсин нертə җаңһрчнр билə.Эндр чигн җаңһрчнр билгəрн əмтиг байрлулна.Эннь нарт-делкəд нерньтуурсн җаңһрч Карун Владимир, баахн җаңһрчнр –Шаран Дмитрий, Мукөвүнə Кутлан нань чигн билгтнр.
« Җаңһр» мана байр, бахмж, омг, кишг гинəвидн. Орчлңгд нернь туурсн «Җаңһран» дасх, медх, дурлх зөвтəвидн.
- 4-
II.«Җаңһр» мана өвкнрин авг-бəрцин, авъясмудын йоста уурхан саң.
«Җаңһр» - хальмг улсин келнə билгин зөөр. Бидн сурһульчнр утх зокъялын кичəлд«Җаңһр» бас даснавидн.
Алдр дуулврас урдк цага хальмг улсин бəəдл – җирһл үзнəвидн. Ямаран бурхн-шажнд шүтж, ямаран хувц өмсч йовсинь, ямаран мал бəрҗ, ямаран эдл- аху эдлж бəəсинь, баатрмуднь ямр зөргтə, төрскнч улсинь медж авнавидн. Шарин зурһан миңһн арвн хойр баатрмуднь андһаран өгч, ямаранчн күнд даалһвр күцəж, дəəсəн олн – зүсн эв – арһар диилсинь үзнəвидн.Эдн төвкнүн, ни- негн,нег-негндəн тусан күргж, нөкд болҗ, Төрскəн харсч бəəх саната улс :
Бульңһрин Догшн Хар Санлдан Күнд Һарта Саврнь босн,
Найн негн алд əəв балтан …өгв.
Дарунь Арслгин Арг Хоңһрнь
… Шар болд үлдəн…өгв.
Дарунь баатр Гүзəн Гүмбнь
Хар болд ханжалан… өгв.
Хамгин түрүн болж бидн «Җаңһрас» Эклц даснавидн.
Бумбин орнахн Өл Маңхн Цаһан уулта, Өргн Шартг далата, Киитн хар Домб һолта, шатр болсн бумблвта, шарин зурһан миңһн арвн хойр баатрмудта улс. Эн орн-нутгин эзн- Алдр богд Җаңһрболна.
Мана өвкнрин ямаран авъясмуд медж болхмн?
Шарин зурһан миңһн арвн хойр баатрмуд Эзн нойн Җаңһртан бəəшң бəрүлхəр бəəнə. Дөчн хойр хань зурһан миңһн арвн хойр урчуд дахулад, сарин сəəһинь сəкəд, өдрин сəəһинь ончлна. Күңкəн Алтн Чеежнь келв:
- Оһтрһуд күргəд бəрхлə,
Ик дурн болх Эзн нойн Җаңһрт
Сəн болх уга.
Оһтрһуһас һуру дутуһар бəртн.
Хəлəлтн, ямаран йорч улс! Сəн сар,өдр секəд,теңгрт күргж
болшго гижəнə. Деедсəн тевчжəнə. Хөөткəн санжах улс.
- Хəрд иргсн хөөт жилд,
Хаврин эмнг гүүдəн сахар эргж йовад,
Ажрһ гүүнд һарсиг тачаж харсар Һарл уга бəəдг биз? - гиһəд Һаран намчлн сөгдəд суухла,
Сумн унад одв.
Эннь шагшавдын сурһмҗ.Кезəнə күүкн күүг йир цеврəр, əрүнəр өскдг бəəж. Болх – болшго һазрт одшго, буру юм һарһшго, чикəр бийəн бəрх бəəсмн.
- Алдр богд Җаңһр,
Бууж хəəрн болтн, -гиж Мөринь авн буулһв.
Барун тал бəəгсн
Таниг сурад уга бəəтл,
Би зүн бийəсн яһҗ сурхв?- гиж Алтн Чееждəн медүлн суув.
Баатрмуд ах улсан күндлнə, тевчнə.
Баатр болһн керг-үүлд йовхларн, алтн җолаһан, шар- цоохрбəəшңгəн,Бумбан цаһан хурлан зөв эргүлəд һарна. Эднə хаалһинь йөрəж,Бадмин сəəхн йөрəл тəвцхəнə:
-Шарин зурһан миңһн
Арвн хойр бийəрн,
Йовгсн үүлəн номин йосар күцəж,
Алтн жола эргүлҗ
Алдр нойн Җаңһриннь
Шар – цоохр бəəшңгин
Хашр мөңгн үүднд ирж буух бол!
Һунн наста көвүг,
Наар гиж өөрəн авад,
Барун өвдг деерəн тəвəд,
Барун халхинь үмсəд
Зүн өвдг деерəн тəвəд,
Зүн халхинь үмсəд:
- Эн һурвн көвүг мордулхинь бедртн! – гив.
Һурвн бичкн баатриг өкəрлəд, хаалһднь йовулжана. Бичкдүдəн эңкрлҗ, хаалһднь омг өгв.
Ашлад келхлə, мана өвкнрин олн-зүсн авъяс,авг бəрц тодлж авувидн. Эннь - күндллһнə, йөрəлин, хаалһин, зөв эрглһнə,йорин, шагшавдын сурһмж. Бидн өдгə цагин күүкд ээж – аавин үлдəсн авг-бəрц, авъяс медж, дасч, жирһлдəн олзлхзөвтəвидн.
Олзлсн литератур
«Жаӊһр» . Элст 1990 ж.
«Жаӊһрин» туск публицистик. Элст 1990ж.
« Хальмгүнн» газет. Элст, һахасарин 26.
Челбанова И.Е. « Хальмгулсинавг-бəрц, авъясболнсойл».Элст 2008ж.
-9-
Аш. Мини ухан-тоолвр.
« Жаӊһр» маначилшгозөөрболжана. « Жаӊһрин » бөлгүдəсбидн тер цагахальмгулсинжирһл,заӊшал, авъяс,седкл-санаһиньмеджавувидн. Энньмадндиксурһмҗ, эрдм,омг, кишггижбисанжанав. Эндрөдрчнбидн- цуг хальмгудөвкнринньавъясгеежйовхшвидн. Малчнрдөрвнзүснмаланөскнə, цергчнрТөрскəнхарсна, келмрчнр ,жанһрчнрамнүгинзөөрəнкелнə,билгтнрду-бииһəндасна,бөкнрбəəрбəрлднə.
Энүгинь « Жанһрин» 575-жилин өөнднерəдснбайртүзүвидн.
БидншколданЗулын, ЦаһанСариннəрдавулнавидн. «Жаӊһрин» баатрмудынмагталдасч, зургудзурнавидн, «Теегинайс»марһандорлцнавидн, медəтнрлəхарһлтболна.
Маднтөрскнч, сурһульта, ээж- аавинькелмеддгболхзөвтəвидн.
- 8-