Выступление на тему Габдулла Тукай ??м Гаяз Исхакый
Укыйбыз, чагыштырабыз, уйланабыз
( Габдулла Тукай k‰м Гаяз Исхакый)
Сидыйкова Г™лзада Камил кызы
Б™гелм‰ ш‰k‰ре 4 нче м‰кт‰п
Без гаG‰еп заманда- автоматлаштырылган, механикалаштырылган, компьютерлаштырылган чорда яшибез.Тормышыбыз яхшырганнан яхшыра, уSайланганнан- уSайлана бара, ‰мма шул ук вакытта ™р- яSа проблемалар туа тора. Урлашу, алдашу, _тер_ гад‰те к_ренешк‰ ‰верел‰, наркомания, СПИД м‰кт‰п б_лм‰л‰рен‰ _теп кер‰, Gинаятьчелек, эшсезлек ч‰ч‰к ата. Яшерен р‰вешт‰ д‰, ачыктан- ачык та яшьл‰р д™ньясына ф‰хиш‰лек к_ренеше д‰ _теп кер‰. Ятим балаларныS саны артканнан- арта бара. Илд‰ге аяныч х‰лд‰ яшь буында кешелек сыйфатларын саклап калу ™чен милли рух, _з халкыныS ‰д‰биятына ихтирам хисл‰ре т‰рбиял‰_ зарур. €д‰бият- милл‰тнеS иGат х‰зин‰се. Шушы байлыкны к_рс‰т‰ бел_ балаларда _з милл‰тенеS ‰д‰бияты бел‰н горурлану, аSа соклану аркылы алып барылырга тиеш. €д‰бият д‰ресл‰ренд‰ бу бурычныS алга чыгуы- туган телг‰, милли тарихка, с‰нгатьк‰, милл‰тк‰ м‰х‰бб‰т т‰рбиял‰_ диг‰н с_з д‰. Ул ‰д‰би ‰с‰рл‰рд‰ чагылган милли _зенч‰лекл‰рг‰, сыйфатларга, милл‰тк‰ хас йола- гад‰тл‰рг‰ баланыS игътибарын юн‰лт_д‰н башлана.
Мин 10 ел рус м‰кт‰бенд‰ татар теле k‰м ‰д‰бияты укытам. Яшь буынга милли белем k‰м ‰хлак т‰рбиясе бир_ эшенд‰ халкыбызныS теле , моSы , рухи k‰м язмышы да булган б™ек шагыйребез Габдулла Тукай k‰м татар реалистик ‰д‰биятына нигез салучыларныS берсе, атаклы прозаик, драматург, ялкынлы публицист, журналист, зур G‰м‰гать эшлеклесе, милл‰тебезнеS горурлыгы булган Гаяз ИсхакыйныS хезм‰тл‰рен бик тел‰п файдаланам.
j‰р халыкныS, k‰р милл‰тнеS й™зек кашы булырдай г_з‰л ш‰хесл‰ре, олы талантлары, б™тен кешелек д™ньясы тарихында тир‰н эз калдырган затлары була. Татар халкыныS б™ек шагыйре Габдулла Тукай k‰м олы ‰дибе Гаяз Исхакый ‰н‰ шундый олы ш‰хесл‰рд‰н санала. Яшь буынны милли рухта т‰рбиял‰_д‰ _тк‰нд‰ге т‰Gриб‰не яхшырак белерг‰ k‰м аннан уSышлы файдаланырга кир‰клеге торган саен ныграк сизел‰. Тарихта тир‰н эз калдырган инсаннарныS, аеруча Исхакый k‰м Тукай кебек б™ек ш‰хесл‰рнеS эшч‰нлеген‰ кагылышлы k‰р фикер, k‰р язма укучылар ™чен бик м™kим. АларныS иGаты алар ™чен рухи к™ч чыганагы булып тора. Тукай бел‰н Исхакый иGатларын _з‰к юн‰леш буларак ™йр‰н_ м™мкин.АларныS ‰с‰рл‰рен‰ анализ ясый- ясый укучыларга аларныS уртак якларын таптырабыз. Бу ике ш‰хес ,,милл‰т ™чен Gан атарга” ‰зер торулары бел‰н д‰ якын.
К_Sел берл‰н с™ям б‰хетен татарныS
К_рерг‰ Gанлылык вакытын татарныS
Татар б‰хете ™чен мин Gан атармын,
Татар бит мин, _зем д‰ чин татармын,
дип яза Г, Тукай. (,,^з- _зе쉔 шигыре).
,,Минем к_Sелем т™шми, д‰ртем кайтмый, ышанычым бетми, мин язам да язам. Татар тормышы ™стенд‰ аллы- кызыллы кояш уйнаганчыга кад‰р, татарныS тупас, дорфа тормышы г™лле ч‰ч‰кл‰р, биз‰кл‰р берл‰н биз‰лг‰нг‰ кад‰р язам”,- ди Гаяз Исхакый.
Г. Исхакый беренчел‰рд‰н булып м‰кт‰п- м‰др‰с‰л‰рнеS милли вазифасы м‰сь‰л‰сен к_т‰р‰. Бу вазифаны ул м‰гарифнеS яшь буынга милли аS- белем k‰м т‰рбия бирерг‰ тиешлегенд‰ к_р‰ k‰м моSа иреш_неS т™п чараларыннан берсе итеп м‰кт‰п- м‰др‰с‰лард‰ татар ‰д‰биятын укытуны саный. ,,Тукай м‰кт‰пт‰” диг‰н м‰кал‰сенд‰ (1914) ул бу уSайдан болай дип яза: ,,БезнеS яSа борынлап кил‰ торган яшь буыныбызны _стерер ™чен д‰, яшь буыныбызны _зебез тел‰г‰н р‰вешт‰ т‰рбия ит‰р ™чен д‰, яшь балаларны кил‰ч‰кт‰ тарихи вакыйгаларны _т‰рлек иттереп олыгайтыр ™чен д‰ м‰кт‰пл‰ребезд‰ ‰д‰биятка ‰k‰мият бирерг‰ м‰Gб_рбез. €д‰бият аркасында без балаларыбызныS к_Sелл‰рен нечк‰рт‰без, ‰д‰бият аркасында балаларны уйларга, т™шенерг‰, кеше х‰лен, кеше кайгысын _з кайгысы иттереп уйлатырга ™йр‰т‰без, ‰д‰бият аркасында балада т‰нкыйть хисен _ткерлибез, чарлыйбыз, ‰д‰бият аркасында баланыS к_Sеленд‰ге матурлыкка маилне ку‰тл‰ндер‰без, ул гына т_гел, ‰д‰бият ашасындан, милл‰т ‰д‰бият ашасындан балага _з рухыбызны, милли рухыбызны сеSдер‰без, кабер ташына кад‰р андан купмаслык иттереп аныS к_Sелен‰ милли рухныS иS кир‰кл‰рен кадаклыйбыз, аны м‰Sгег‰ татар итеп куябыз”.
Тукай k‰м Исхакый... Татар халкыныS бу ике ш‰хесе, аларныS _зара м™н‰с‰б‰те - k‰м ‰хлакый, k‰м инсани, k‰м милли ноктадан гаG‰еп кызыклы, гаG‰еп актуаль м‰сь‰л‰. Бу хакта м™kим ген‰ язмалар да бар. М‰с‰л‰н, м™хт‰р‰м Ибраkим ага Нуруллин „Г. Тукай k‰м Г. Исхакый" м‰кал‰сенд‰ (1993) бу ике затныS бер- берсен‰ ихтирами карашлары турында кызыклы факт - м‰гъл_матлар китер‰. Тукай Исхакыйда „даkи" кешене, милли таSны аттыручы кешене, зыялылар остазын к_р‰.
1905 елгы революция алды унъеллыгында иGат итк‰н Гаяз Исхакый яшь ТукайныS игътибар _з‰генн‰н урын алган. „Т‰галлемд‰ с‰гад‰т", „К‰л‰п_шче кыз" , „Тел‰нче кызы" ‰с‰рл‰рен сатып алып укыган. 1904 елда басылып чыккан атаклы „Ике й™з елдан соS инкыйраз" повестен ис‰ кат - кат укып, 1906 елда „Кем ул?" исемле м‰дхиясен язган. „Кич‰н к™нл‰рне уйга алдыран кем, в‰ без‰ „инкыйразы" аSдыран кем?, -диг‰н с_зл‰р шул м‰дхияд‰н. Кем ул? дип сорау куя шагыйрь k‰м _зе ук Gавап та бир‰. Гар‰п - фарсы с_зл‰ре шактый к_п кулланылган бу м‰дхиянеS эчт‰леге болай: „ Ул - милл‰тебезне уяткан, к_т‰рг‰н кеше; ул - безне телле итк‰н, караSгыдан яктыга чыгарган кеше; ул-инкыйразныS, бет_неS н‰рс‰ ик‰нен аSлаткан кеше; ул - безнеS ™чен кыенлыклар чикк‰н, безне бер к™лдерг‰н, бер егълаткан кеше".
1907 елда Гаяз ИсхакыйныS Казан т™рм‰сенд‰ утырган чагында Тукай аныS янына кер_ тел‰ге бел‰н кил‰, л‰кин аны суд алды к™нн‰ре булу с‰б‰пле ‰дип янына кертмил‰р. Бер ун - унбиш к™нн‰н тагын кил‰, ‰мма Гаяз Исхакый Казан т™рм‰сенн‰н с™ргенг‰ озатылган була.
1910 елда ‰дипнеS „Ике й™з елдан соS инкыйраз" повестена карата: „j‰р ш‰k‰р татарыныS ™ст‰ленд‰, k‰р авыл мужигыныS мич башында бер‰р дан‰ булып торырга лязим ( тиеш) в‰ х‰тта фарыз", - дип яза. Г.Тукай Г. ИсхакыйныS бу ‰с‰рен бик югары б‰яли. Б™ек шагыйрь 1910 елда к_ренекле ‰дипл‰рнеS ‰с‰рл‰ренн‰н бер д‰реслек- Gыентык н‰шер ит‰. Аны „М‰кт‰пт‰ милли ‰д‰бият д‰ресл‰ре" дип атый. Ул ‰д‰би ‰с‰рл‰рд‰н _рн‰кл‰р Gыелган беренче хрестоматия булып тора. ,,Безг‰ сабый балаларыбызныS кулында моSарчыга кад‰рле булган ‰рекм‰н, кычыткан k‰м балтырганнарны алып, алар урынына шушы китап кеби ч‰ч‰к б‰йл‰мн‰ре бирерг‰ тиештер. Таки балаларыбызныS к_зе г_з‰л н‰рс‰л‰р к_рерг‰ в‰ борыннары да хуш в‰ татлы исл‰р исн‰рг‰ иял‰шсен”- дип яза Тукай. Шагыйрь бу китапка Гаяз ИсхакыйныS да бернич‰ ‰с‰рен керт‰.
1913 елда Исхакый с™ргенн‰н котылыр алдыннан Тукай аны т‰брикл‰п „М™х‰ррирг‰" шигырен яза. Ул вакытта шагыйрь хастахан‰д‰ була. Бу шигырьд‰ ул ИсхакыйныS азат ител_ен‰ k‰м гомум‰н ‰дипк‰ м™н‰с‰б‰тен болай чагылдыра:
И м™х‰ррир! Кайсына бирг‰н яшен к_з кибриа!
И м™саувир! Кемг‰ бирг‰н пакъ в‰ чын с_з кибриа!
Кайт ‰ле монда ватанга, кайт ‰ле, саргайтмале!
К_з карашыSнан керер Gир тапмасынчы кер, рия!...
Алты ел торды чупансыз, аерылышты яшь к™т_;
Карт б_ре к_к, бары корган айрым – айрым бер оя.
Шигырьне укып, без ТукайныS Г. Исхакыйны зур язучы (,,М™х‰ррир”), зур р‰ссам (,,М™саувыр”) гына т_гел, б‰лки б™тен татар иGтимагый k‰м м‰д‰ни х‰р‰к‰тенеS юлбашчысы, лидеры (,,Алты ел торды чупансыз”...)итеп таныганлыгына тагын бер кат ышанабыз. Шулай ук без шагыйрьнеS б™ек ‰дипне укып бел‰ башлавыннан бирле _зен к_р_, кулын кысу, тавышын – с_зен ишет_ хыялы бел‰н яш‰г‰нен‰ кабат иман китер‰без.
^з чиратында Гаяз Исхакый да Г. Тукайга багышлап бернич‰ м‰кал‰ яза. ,,Петербург, 29 март” м‰кал‰се 1914 елныS 29 мартында, ,,Милли фаGига” м‰кал‰се 1914 елныS 2 апреленд‰ ,,Ил” газетасында басыла. ,,Тукай м‰кт‰пт‰” м‰кал‰се 1914 елныS 10 апреленд‰ ,,М‰кт‰п журналы”нда басыла. 1914 елныS 2 сентябренд‰ ,,Тукай м‰х‰бб‰те” м‰кал‰се, 1915 елныS 27 мартында ,,Тукай м‰рх_м” м‰кал‰се шул ук газетада басылып чыга. 1932 елда Гаяз ИсхакыйныS ТукайныS _л_ен‰ 20ел тулу уSае бел‰н язылган ,,Тукай ист‰леге” м‰кал‰се k‰м 1937 елда ,,Габдулла ТукайныS вафатына 25 ел тулу м™н‰с‰б‰те и뉔 м‰кал‰се ,,Милли юл” журналында басылып чыга.
,,Тукай м‰кт‰пт‰” м‰кал‰сенд‰ ‰дип болай дип яза: ,,М‰кт‰пт‰ ‰д‰биятны ™йр‰т_не х™рм‰тле шагыйребез Габдулла Тукай ‰киятл‰ренн‰н башларга тиешлебез. АныS ,,Ш_р‰ле”се, ,,Алтын тарагы”, ,,Мия_биꉔсе балаларга бик аSлаешлы... БаланыS аSлавы _с‰ т™шк‰ч, аны иске хыял хик‰ял‰ренн‰н алып чыгып, Тукай шигыре буенча табигатьт‰ гиздерерг‰ кир‰к. Русчадан т‰рGем‰ басняларыны, ‰хлакый шигырьл‰рене д‰ аз- аз гына иттереп балаларга бирерг‰ кир‰к. СоSгы елларда балаларныS хисл‰рен‰ сыярлык иттереп Габдулла ТукаевныS т‰рGем‰и х‰ле бел‰н таныштырырга була. АныS, ятим баланыS, кулдан- кулга к_чеп й™рг‰н бер баланыS ничек иттереп олуг бер шагыйрь булып, б™тен халыкныS к_Sеленд‰ х™рм‰тле урын тотуыныS с‰б‰пл‰рен к_рс‰терг‰ кир‰к.
М‰кт‰п бетереп, д™ньяга чыкканда, аныS к_Sеленд‰ Тукай диг‰н бер кешег‰ зур бер ихтирамны т™яп чыгарган кебек, аныS башына Тукайдан ‰лл‰ никад‰р шигырьл‰р тутырып чыгаралар. Кыскасы гына, бала м‰кт‰пт‰ вакытта беренче сыйныфтан башлап ахырына кад‰р Тукайдан аерылмаска кир‰к. Ул м‰кт‰пт‰ Тукай берл‰н _с‰рг‰ тиеш, Тукай берл‰н егет булып м‰йданга чыгарга тиеш. Тукай берл‰н:
Fырлый- Gырлый _л‰рмен мин _лг‰нд‰ д‰,
Д‰шми калмам Газраилне к_рг‰нд‰ д‰,-
дип, батырча тормышныS тартышуына атылырга кир‰к.
Хасыйль, Тукай- яSа буынныS _зен‰- _зе аSлавында, _зен‰- _зе д™ньяга каршы карауны ясавында, _зенеS тир‰- юнен‰ тануында беренче роль тотачак шагыйребез, ‰дибебез, м™х‰рриребездер. АныS бирг‰н Gимешл‰ре берл‰н файдалана алу, аныS бирг‰н Gимешл‰рене м™мкин кад‰р киS иттереп тарату- м‰кт‰пл‰рнеS вазифасы, м™галлим в‰ м™галлим‰л‰рнеS бурычыдыр.”
Без, татар теле k‰м ‰д‰бияты укытучыларыныS бурычын Г. Исхакый _з м‰кал‰сенд‰ билгел‰п _тк‰н. Бу м‰кал‰ k‰р укытучыныS эш программасында яктыртылырга тиеш. ИсхакыйныS методик уйланулары, фикерл‰ре б_ген д‰ ‰k‰миятен киметм‰г‰н.
Г. Тукай k‰м Г. Исхакый иGатларында милл‰т язмышыныS сур‰тл‰н_ен к_з‰т_, ‰с‰рл‰ренеS халкыбыз ™чен кыймм‰тле мирас ик‰нлеген б‰яли белерг‰ ™йр‰т_, алар ш‰хесен‰ ихтирам т‰рбиял‰_не д‰вам ит_ максатыннан , IX сыйныф укучылары бел‰н ,,Г. Тукай k‰м Г. Исхакый ‰с‰рл‰ренд‰ милл‰т язмышы” диг‰н темага д‰рес _тк‰рдем.
Мин _з чыгышымны Г. ИсхакыйныS с_зл‰ре бел‰н т‰мамлыйм:
,, Тукай халык шагыйре булып туды,халык шагыйре булып _сте, Тукай халык шагыйре булып авыллардагы картлар, яшьл‰рнеS к_Sеленд‰ сакланырга тиештер...
Ч™нки ул:
И туган тел, и матур тел,
€тк‰м – ‰нк‰мнеS теле,-
дип, телемезг‰,‰д‰биятымызга беренче ™мид бирг‰н шагыйремездер. Ч™нки ул безнеS Тукаемыздыр. Тукай яши, Тукай яш‰яч‰к. Татар милл‰те яш‰г‰нче кад‰ре Тукай яш‰яч‰к!”
15