Рабочая программа по культуре народов Республики Саха (Якутия)

МБОУ «Хатын-Арынская средняя общеобразовательная школа имени И.Е.Винокурова»
Принято на заседании МО: Согласовано: Утверждено:
______________/Гаврильева Е.Н./ ______________/Павлова А.С./ ________________/Ноговицын Д.И./
руководитель МО зам. директора по УМР директор школы
дата_______________________ дата________________________ дата___________________________
Программа внеаудиторной деятельности «Өбүгэ үгэһэ»
1 класс
Учебник Винокурова Е.И., Дедюкина Л.Г. Өбүгэ үгэһэ. Маңнайгы кылааска үөрэнэр кинигэ. Икки чаастан турар. Саха Республикатын Үөрэ5ин министерствота көңүллээтэ. Дь.: Бичик 2007; 2009
Ф.И.О. учителя: Алексеева Алевтина Афанасьевна
Категория: I
Педагогический стаж: 17
Количество часов в год фактически Количество часов в неделю
33 1
Быһаарыы сурук
Үөрэх биридимиэтин өйдөбүлэ
Лиичинэс, духуобунас, сиэр-майгы быһыытынан сайдыытын уонна ытык өйдөбүллэр систимэлэрин баһылааһын биир суолунан культуроведческай компетенцияны иӊэрии буолар.
Федеральнай государственнай үөрэх стандардын (ФГҮӨС) методологическай тирэ5инэн буолбут «Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» барыл бырагырааматыгар оло5уран «Өбүгэ үгэһэ»: үлэлиир бырагыраамата оӊоһулунна.
Россия Федерацията – 190 тахса араас норуот иллээхтик олорор дойдута. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – Россия биир субъега, манна 120 тахса омук эйэ дэмнээхтик алтыһан олорор.
Билигин аан дойду биир ситимӊэ киирэригэр сүӊкэн уларыйыылар бара турар кэмнэригэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэх кууруһа «Россия Федерациятын 2025 сылга диэри государственнай национальнай политикатын стратегията» (РФ Президенин Укааһа, 2012 с. ахсынньы 19 күнэ) олоххо киирэрин биир төһүү механизма буоларын хааччыйар. Россия Федерациятыгар государство үөрэ5ирии систиэмэтигэр национальнай политика5а маннык соруктары туруорар: үөрэх-иитии үлэтигэр гуманитарнай хайысха суолтатын үрдэтии, Россия норуоттарын үгүс үйэ5э эйэлээхтик алтыһан олорбут үтүө үгэстэрин, история5а мунньуллубут бэлиэ событиелары, наада кэмигэр сомо5олоһуу уонна бэйэ-бэйэ5э көмөлөһүү холобурдарын үөрэх бырагыраамаларыгар киллэрии: уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр Россия норуоттарын култууратын уонна тылларын харыстыырга, сайыннарарга, Россия бары омуктарын историятыгар уонна култуураларыгар, аан дойду норуоттарыгар ылыныллыбыт сыаннастарга ытыктабылы иитэр сыаллаах үөрэтии систиэмэтин тупсарыы; уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэрин бырагыраамаларыгар Россия норуоттарын сыаннастарын уонна национальнай үгэстэрин үөрэх-иитии куурустарын быһыытынан киллэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр» Росия гражданинын өйдөбүлүгэр сөп түбэһиини олохсутуу 3 түһүмэ5инэн бэриллэр: 1) ыал иһигэр бэйэ-бэйэ5э сыһыан уопсастыбаннай сыһыаӊӊа дьайар уонна киһи гражданскай майгытын-сигилитин төрдө буолар; 2) лиичинэс төрөөбүт дэриэбинэтин, куоратын, оройуонун, регионун үгэһин,
сыаннастарын, култуурунай, историческай, социальнай, духуобунай оло5ун ийэ дойду, төрөөбүт дойду, төрөөбүт тыл, ыал, дьиэ кэргэн уо.д.а. ытык өйдөбүллэр нөӊүө өйдөөн ылыныыта; 3) элбэх омуктаах Россия норуотун култууратын уонна сиэр-майгы үгэһин ылыныыта.
«Өбүгэ үгэһэ» эбии дьарыктааһын үлэлиир бырагырааматын ис хоһооно Кэнсиэпсийэ5э бэриллибит идентичность тутулугар сөп түбэһэр. Үөрэх биримиэтин тутула үөрэхтээһин түһүмэхтэринэн бэриллэр: начаалынай (1-4 кылаастар), орто (5-9 кылаастар) уонна улахан (10-11 кылаастар). Начаалынай оскуола5а, орто онтон улахан кылаас о5олоругар, о.э. саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт култууратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун сал5ыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах. Ол иһин бу биримиэти үөрэтэргэ о5ону бэйэтин норуотун култууратын билэр уонна атын норуот култууратын убаастыыр буола улаатарын сайыннарарга, Саха сирин төрүт норуоттарын төрөөбүт тылларын уонна култуураларын иӊэринэр, сайыннарар ирдэбили үөскэтиигэ сүрүн бол5омто ууруллар. Маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһан о5ону иитии-үөрэтии: 1. Норуот култууратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии; 2. Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии; 3. Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сөпкө дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү. Биридимиэт үөрэтиитин утума «Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай оскуолатын саӊардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтин» (1991с.) «олохтоох норуоттар материальнай уонна духуобунай култуураларын туһунан киэӊ билиини биэрэр, салгыы нуучча уонна аан дойду култууратын өйдүүр кыа5ын кэӊэтэр диэн өйдөбүлүгэр оло5урар».
«Өбүгэ үгэһэ» эбии дьарыктааһын үлэлиир сыала: этнокултуурунай компетенциялары иӊэрии, араас омук алтыһар эйгэтигэр сатаан олоруу уонна ситиһиилээх социализация усулуобуйатын төрүттэрин уурсар. Соруктара:
Бэйэ норуотун духуобунай уонна материальнай ытык өйдөбүллэрин аан дойду култууратын арахсыбат чааһын курдук ылыныыны иӊэрии;
Бэйэтин уонна ыаллыы олорор норуоттарын култууратын туһунан төрүт билиини олохсутуу;
Бэйэ норуотун үтүө үгэһин, итэ5элин тутуһууну сатаан тиэрдии сатабылын сайыннарыы;
Атын тыллаах, итэ5эллээх норуоттар култуураларыгар үтүө сыһыаны, өйдөһүүнү уонна бодоруһууну иитии.
Үөрэх былааныгар үөрэх биридимиэтин миэстэтэ
Үөрэх федеральнай базиснай былаана булгуччулаах уонна уруок таһынан үлэ чаастарыттан турар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» биридимиэти үөрэтии үөрэх федеральнай базиснай былаанын булгуччулаах чааһыгар көрүллүбэт. Биридимиэти үөрэтэргэ нэдиэлэ5э 1 чаас бэриллэр (уопсайа биир кылааска 34 чаас), үөрэх былаанын талар чааһын, уруок таһынан үлэ чэрчитинэн о5о уонна төрөппүт ба5атын учуоттаан ыытыллар.
Биридимиэти үөрэтии көрүӊнэрэ (моделлара):
Уруок үлэтэ. Үөрэх биридимиэтин быһыытынан эбии үөрэх былаанын талар чааһын суотугар тэрийии.
Хас да үөрэх биридимиэтин алтыһыытын нөӊүө: төрөөбүт уонна нуучча тыллара, төрөөбүт уонна нуучча тылынан литературнай аа5ыы, уруһуй, үлэ, музыка, физическай култуура.
Уруок таһынан дьарык. О5о ба5а өттүнэн талбыт (элективнэй) кууруһа, бырайыакнай чаас нөӊүө тэриллэр. «Өбүгэ үгэһэ» дьарык.
Ытык өйдөбүллэри үөрэтии ис хоһоонугар киллэрии
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) иӊэриигэ улахан суолталаах. Киһи аймах үйэлэртэн үйэлэргэ өрө тутан илдьэ кэлбит ытык өйдөбүллэрэ (духуобунай сыаннастара) төрөөбүт тыл эгэлгэтигэр, култууратыгар сөӊөллөр. Ол курдук, үөрэтии ис хоһоонугар култуура сүрүн хайысхаларын сэргэ уруок, үөрэтии матырыйаалын быһыытынан төрөөбүт дойду, ийэ дойду, айыл5а, үлэ, төрүт дьарык, ыал, дьиэ кэргэн, кэрэ эйгэтэ, үтүө сана, киһи аймах, аан дойду омуктарын култууратын эгэлгэтин курдук ытык өйдөбүллэр (духуобунай сыаннастар) киирэллэр.
Үөрэтии түмүктэрэ
Ытык өйдөбүллэри иӊэрии түмүгэ. Тус суолталаах дьайыы:
Саха төрүт үгэстэрин, ытык өйдөбүллэрин ылыныы, олохсутуу;
Үгэс буолбут төрүт култуураны норуот айымньытын түмүгүн уонна айыл5аны кытта бииргэ алтыһан олоруу курдук ылыныы;
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын ураты култуураларыгар убаастабыллаах сыһыаны култууралар алтыһыыларын сайдыытын сүрүн усулуобуйатын уонна утарсыылары быһаарар төрүтүн курдук ылыныы;
Ахсааныттан , олорор сириттэн тутулуга суох хас биирдии норуот култууратын ылыныы;
Норуот култууралара эгэлгэ араастаа5ын уопсастыба култууратн байытыы төрдүн курдук ылыныы;
Элбэх култууралар алтыһар эйгэлэрэ, бодоруһуулара, култууралар диалогтара – лиичинэс бэйэтэ уонна гражданскай уопсастыба социальнай сиэрэ-майгыта сайдар усулуобуйата буоларын ылыныы.
Сатабылы сайыннарыы:
Бэйэ норуотун үгэһин күннээ5и олоххо уонна анал этнокултуурунай тэрээһиннэргэ (ыһыах, сиэр-туом уо.д.а.) тутуһуу;
Бэйэни саха, Саха сирин уонна Россия гражданинын быһыытынан билинии;
Бэйэни Хотугу дойду, Саха сирэ, Россия олохтоо5унабын диэн билиһиннэрии;
Бэйэ5э, тулалыыр дьоӊӊо – сэргэ5э, айыл5а эйгэтигэр убаастабылы иитии.
Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ. Бэйэни салайынар – дьаһанар сатабыллар:
Культуроведческай матырыйаалга оло5уран сыалы – соругу таба туруорунар, бырайыактыыр дьарыгы сатаан былаанныыр;
Сиэр – туому, үгэһи толорууга тахсар ал5аһы көннөрөр;
Культуроведческай билиини, сатабылы, үөрүйэи сөпкө сыаналыыр;
Кэлэктиибинэн этнокултуурунай үлэ5э кыттыһар (норуот бырааһынньыктарыгар уо.д.а.);
Араас этнокултуура усулуобуйатыгар төрүт үгэһи тутуһар уонна бэйэни сатаан салайынар;
Пааранан, бөлө5үнэн, хамаанданан уо.д.а. бииргэ алтыһан үлэлиир;
Саха сирин уонна Россия норуоттарын бодоруһар майгыларын – сигилилэрин олохсуйбут бэрээдэгин (этноэтикеты) бииргэ алтыһыы усулуобуйатыгар учуоттуур;
Тас көрүӊнэринэн, тылларынан, үгэстэринэн, итэ5эллэринэн уратылаһар дьону кытта өйдөһөргө уонна алтыһарга бэлэмнээх буолар;
Бэйэ норуотун култууратын атын омуктары кытта алтыһыыга Саха сирин, Россия таһымыгар сатаан көрдөрөр.
Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ:
Анал өйдөбүллэр нөӊүө бэйэни саха быһыытынан билиһиннэрэр сатабылы олохсутуу;
Фольклор көрүӊнэрин, норуот ырыатын, музыкатын, төрүт үгэһин, сиэрин – туомун күннээ5и олоххо уонна күн – дьыл эргииринэн тутуһар сиэрин – туомун нөӊүө өрөспүүбүкэ култуура5а, тылга уратылаһар үгүс өрүттээх оло5ун туһунан бастакы билсиһиитин олохсутуу;
Өрөспүүбүлүкэ уонна Россия норуоттарын култууратын туһунан билиини – көрүүнү кэӊэтэр араас матырыйаалы туһана үөрэнии (үөрэх, уус-уран, үөрэх – наука, ыйынньык литературатыттан, тылдьыттартан, аатыластартан, хаарталартан уо.д.а.);
Тобулла5ас өйү сайыннарар үөрүйэхтэр;
Чопчу тэӊнээһин (конкретное сравнение) (дьиэ-уот: ураһа, бала5ан, дэриэбинэ, куорат, ас – үөл, таӊас – сап, туттар мал, киэргэл, симэх о.д.а.);
Ырытыы, холбооһун (анализ, синтез) (олох-дьаһах тэрээһинэ, сүөһү иитиитэ, булт, сир оӊоһуута, уһаныы, иис, омук оонньуута, оонньуура);
Түмүктээһин (обобщение) (хотугу дойду айыл5атыгар сөп түбэһэн үөскээбит итэ5эл, биһиги – Россия олохтоохторунабыт, биһиги – сахаларбыт о.д.а.);
Ханыылатан сыаналааьын (классификация) (аан дойду, сир, айыл5а, киһи, дьиэ кэргэн, уран оӊоһук (ойуу – бичик, оӊоһук, симэх); норуот музыката (хомус, кырыымпа, хобо, о.д.а.);
Дакаастааһын (доказательство) (айыл5аны кытта алтыһан олоруу уратылара уо.д.а.);
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын култуураларын бэлиэ (символ) нөӊүө көрдөрүү (сэргэ, саха ата, таба, ураһа уо.д.а.).
Үөрэх ис хоһооно
Ис хоһооно Быһаарыыта
Айыл5а Үгэс, сиэр-туом. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут итэ5эллэрин уратыта уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Айыл5а5а билиӊӊи сыһыан, тулалыыр айыл5а туруга. Төрүт омуктар айыл5а5а сыһыаннара. Айыл5а иччилэрин туһунан өйдөбүл.
Төрөөбүт дойдум Саха сирэ – мин төрөөбүт дойдум. Иитиллибит Ийэ дойдуга таптал. Материальнай эйгэ – мал-сал, айыл5а көстүүтэ. Духуобунай эйгэ – кинигэ5э, искусство айымньыларыгар баар билии уонна информация, дьон икки ардыгар сыһыан уо.д.а. бу култуура эйгэтэ. Култуура – киһи аймах олох – дьаһах, оӊоруу – туту, өй – сана, сиэр – майгы өттүнэн ситиһиитэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – элбэх норуот алтыһан олорор сирэ. Норуот өйдөбүлэ, Саха сирин төрүт норуоттара. Саха, эбээн, эбэӊки, дьүкээгир, долган, чукча, төрүт олохтоох нуучча, кинилэр түөлбэлээн олохсуйбут сирдэрэ. Өрөспүүбүлүкэ5э олорор араас омук дьоно (украинецтар, буряттар, белорустар уо.д.а.).
Ийэ дойдуга таптал уонна убаастабыллаах сыһыан. Ытык өйдөбүллэр: төрөөбүт дойдуга таптал, ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – араас омук култуурата алтыһар дойдута.
Саха сирин духуобунай үгэһэ – сиэри-туому сырдатыы, култууралар алтыһыылара. Бэйэ норуотун култууратын, оло5ун-дьаһа5ын, духуобунай баайын билэр, өйдүүр, ылынар, таптыыр, ону ааһан ис сүрэхтэн төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолуу.
Дьиэ кэргэн Дьиэ кэргэн сыһыана. Мин төрөппүттэрим, дьиэ кэргэӊӊэ ийэ, а5а оруола. Дьиэ кэргэӊӊэ о5ону иитии. Кырдьа5астары ытыктааһын. Дьиэ кэргэним ытык өйдөбүллэрэ. Дьиэ кэргэн үлэтэ, сынньалаӊа, бырааһынньыга. Бэйэ-бэйэни көрүү-харайыы, өйөһүү, көмөлөсүһүү. Бэйэ төрүччүтүн оӊоруу. Биһиги чугас ыалларбыт, аймахтарбыт, кинилэр дьиэ кэргэттэрэ.
Норуотум дьиэтэ - уота Саха сиригэр олохтоох омуктар үгэс буолбут дьиэлэрэ – уоттара. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьиэлэрин – уоттарын аата – суола, оӊоһуулара, тутуулара. Кыһыӊӊы, сайыӊӊы дьиэ – уот уратылара. Дьиэ – уот оло5ун, сирин талы үгэстэрэ. Дьиэ ис – тас тутула. Дьиэ ис тэрилэ, мала – сала. Оһох, оһох тутула, уот иччитин өйдөбүлэ.
Норуот төрүт дьарыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьарыктара. Саха сирин норуоттарын сүрүн дьарыктара: түүлээх, балык булда, таба, сылгы, ынах иитиитэ. Норуотум үгэс буолбут хаһаайыстыбата. Дьиэ кэргэним хаһаайыстыбата. Дьиэ сүөһүтэ – норуот баайа, үтүө туруга.
Уус – уран оӊоһук Норуот уус – уран оӊоһуктара. Норуот ойуулуур – дьүһүннүүр искусствотын көрүӊнэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүт омуктарын үгэс буолбут уус –уран оӊоһуктара. Таӊас – сап, атах таӊаһын, туттар мал киэргэтиитэ, оһуордарын ааттара, суолталара, аналлара. Биллиилээх норуот маастардара уонна худуоһунньуктара.
Таӊас - сап Норуот таӊаһа – саба. Саха сиригэр олорор норуоттар төрүт таӊастара: уратылара уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Мин норуотум таӊаһын – сабын көрүӊнэрэ уонна уратылара. Тыһы, тириини имитии, таӊастааһын туһунан өйдөбүл. Түүлээх таӊаһы, атах таӊаһын көрүү – харайыы.
Өбүгэм аһа - үөлэ Норуот аһа – үөлэ. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут астара. Дьыл кэминэн ас арааһа. Өбүгэм аһа. Аһы астааһын технологиятын кытта билсиһии.
Оонньуурдар, оонньуулар Норуот оонньуулара уонна оонньуурдара. Үгэс буолбут норуот оонньуулара, көрүӊнэрэ (остуол оонньуута, хамсаныылаах оонньуулар, өй оонньуулара уо.д.а.). Оонньуурдар көрүӊнэрэ, туохтан оӊоһуллубуттара.
Норуот ырыата - тойуга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын ырыа, тойук култууралара. Норуот ырыата, тылынан уус-уран айымньытын көрүӊнэрэ. О5о5о аналлаах ырыалар. Саха сирин норуоттарын ырыа до5уһуоллаах үӊкүүлэрэ (оһуокай, һээдьэ, лондол, хэйро, гасигор уо.д.а.). Норуотум ырыата-тойуга, үӊкүүтэ. Норуотум биллиилээх ырыаһыттара, артыыстара, ырыа айааччылара. Норуот музыкатын тэриллэрэ: дүӊүр, хомус, кырыымпа уо.д.а.
Олоӊхо Саха героическай эпоһа олоӊхо – саха норуотун ытык өйдөбүллэрин түмэр сүдү айымньы. Аан дойду айыллыыта. Үс дойду. Олоӊхону туруоруу уонна олоӊхону туруоруу уратылара. Норуот дириӊ өйүн, күүстээх санаатын, уус дьэрэкээн тылын-өһүн, киэӊ билиитин чыпчаала – эпос. Олоӊхо уонна Саха сирин норуоттарын эпостара. Эпостарга бухатыыр уонна кыыс уратылара. Олоӊхо араас омук култууратыгар.
Саха сирин театрдара Театр туһунан өйдөбүл (спектакль, режиссер, репертуар, артыыс уо.д.а.). Театрдар араастара (драматическай, музыкальнай, куукула театра, көр-күлүү театра уо.д.а.). Дьокуускай куоракка баар театрдар: П.А.Ойуунускай аатынан Саха драматическай театра; А.С.Пушкин аатынан Нуучча драматическай театра; Д.К.Сивцев – Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет государственнай театра; Эдэр көрөөччү театра. Саха сирин улуустарын, куораттарын, бөһүөлэктэрин театрдара. Бэйэ олорор сирин театра.
Өрөспүүбүлүкэ музейдара Музей – норуот муудараһын кыладабыайа. Музей арааһа: ойуулуур-дьүһүннүүр, историческай, этнографическай уо.д.а. Өрөспүүбүлүкэ государственнай музейдара: Национальнай-художественнай музей; Ем. Ярославскай аатынан Саха сиринээ5и хоту норуоттар историяларын уонна култуураларын государственнай музейа; П.А.Ойуунускай аатынан гос. литературнай музей. Өрөспүүбүлүкэ уонна улуус музейдара: мамонт музейа; хомус музейа; Сунтаар улууһун Б.Андреев аатынан Элгээйитээ5и айыл5а музейа; Таатта улууһун Чөркөөктөө5ү историческай-этнографическай музейа уо.д.а. Дойдум музейдара: Намнаа5ы этнографическай музей; М.К.Аммосов аатынан государственнай – историческай музей; И.Е.Винокуров аатынан этнографическай музей; Никльскайдаа5ы Сир музейа уо.д.а.
Саха биллиилээх худуоһунньуктара.
Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата Бибилэтиэкэ – грек тыла. Бибилэтиэкэ5э сылдьыы быраабылата. Өрөспүүбүлүкэтээ5и о5о бибилэтиэкэтэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтэ. Намнаа5ы Н.Рыкунов аатынан бибилэтиэкэ. Хатыӊ-Арыы нэһилиэгин бибилэтиэкэтэ. Оскуолам бибилэтиэкэтэ.
Хотугу норуоттар олохторо, култууралара Айыл5алара. Хотугу омуктар олохторо. Сүрүн дьарыктара. Хотугу норуоттар биллиилээх дьонноро. А5ыйах ахсааннаах омуктар тылынан уус – уран айымньылара. Хотугу култуура театр сценатыгар. Хотугу норуоттар ырыалара уонна үӊкүүлэрэ. Национальнай ансамбллар. Хотугу омуктар билиӊӊи балаһыанньалара.
Үөрэх ис тутула
Саха Республикатын Төрүт омуктар оскуолаларын чинчийэр институтун иһинэн Екатерина Ивановна Винокурова таһааттарбыт «Саха сирин норуоттарын культурата» диэн предмети 1-4 кылааска үөрэтии программата (2007с.) уонна Е.И.Винокурова, А.В.Иванова, Е.П.Чехордуна «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үлэлиир бырагыраамата (2013с.) оскуола5а Саха сирин норуоттарын культуратын уопсай орто үөрэхтээһин госстандартыгар тирэ5ирэн оӊоһуллубутугар туһаайыллан «Өбүгэ үгэһэ» диэн 1-4 кылаастарга анаан дьарык ыытыллар. Дьарык сыалын уонна сүрүн ис хоһоонун хайысхаларын арыйар быһаарыы суруктан, дьарыктааһын ис тутулуттан уонна ньыматыттан уонна сатабыл ирдэбиллэриттэн, хонтуруол көрүӊнэриттэн - турар.

«Өбүгэ үгэһэ» дьарык о5о5о бэйэтин норуотун духовнай, материальнай культуратын аан дойду культуратын арахсыспат чааһын курдук ылынарыгар көмөлөһөр, төрөөбүт тылы уонна культураны үөрэтэргэ, харыстыырга интэриэһи сайыннарар. Бу дьарыкка сүрүннээн Е.И.Винокурова, Л.Г.Дедюкина «Өбүгэ үгэһэ» диэн төрөөбүт тылынан суруллубут учебнигынан уонна араас хабааннаах көмө литератураларынан хааччыллыахтара.
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
быһаарыыта
Истии уонна кэпсээһин Учуутал кэпсээнин истэр, онтон үөрэнээччи бэйэтэ тугу билэрин быһааран кэпсиир. Бол5омтолоох буолара ирдэнэр.
Билсиһии Саӊа тиэмэни, өйдөбүлү учуутал кэпсээниттэн билсэр. Саӊаны бэйэтигэр иӊэринэр. Түмүк оӊостор.
Билии Тиэмэтигэр туһаайан эргэрбит тыллары билэр. Тус оло5ор бу билбит тылларын туһанар. Билии ылар.
Ырытыы Дьиэ кэргэн ытык өйдөбүллэрин туһунан ырытар. Бэйэтэ ырытан сөптөөх суолу тобулуохтаах.
Тэӊнээһин Саха сиригэр олохтоох омуктар олохторун – дьаһахтарын, итэ5эллэрин (материальнай уонна духуобунай култуураларын) тэӊнээн көрөр.
Толкуйдааһын Толкуйдаан тобулан таһаарар.
Араарыы Былыргы уонна аныгы, үчүгэй уонна мөкү диэн араарар.
Былааннааһын Туох баар үлэтин хайдах тириэрдэри былааннанар.
Көрсүһүү Норуот тумус оӊостор дьонун, кырдьа5астары, интэриэһинэй дьарыктаах дьону кытары көрсүһэллэр.
Быһаарыы Тугу билбитин, туох санаа5а кэлбитин быһаарар.
Эбии матырыйаалы туһаныы Бибилэтиэкэттэн эбии кинигэ, сурунаал, хаһыат матырыйаалларын булан аа5ар. Интернет-ресурсаларын туһанан бэйэтигэр сөптөөх матырыйааллары хомуйар.
Сылдьыы Театрга, музейга, араас хабааннаах быыстапкаларга сиэрдээхтик сылдьаллар.
Наардааһын Үгэс буолбут өйдөбүллэри үөрэтэн тус-туһунан наардыыр-араарар.
Үөрэтии Ырыа матыыптарын, фольклор жанрын араас көрүӊнэрин үөрэтэллэр.
Талыы Бэйэтэ талан үөрэтэр, чинчийэр.
Бөлөхтөөһүн Холобур, аһы эт, балык, үүт ас диэн арааран, сөпкө ааттаан бөлөхтүүр.
Толоруу Дьоӊӊо – сэргэ5э, сцена5а айымньы араас көрүӊүн толороллор. Холобур: оһуокайдааһын, олоӊхолооһун, чабыр5ахтааһын уо.д.а.
Практическай үлэ Үлэ оӊорор (альбом, реферат суруйар, кыра кээмэйдээх кинигэ, истиэнэ5э ыйанар хаһыат уо.д.а.).
Тылдьытынан үлэ Билбэт тылларын суолталарын үөрэтэр.
Чинчийии Биир хайысханы ылан дириӊник үөрэтэр-чинчийэр.
Кэтээн көрүү Айыл5а кэрэтин кэтээн көрөр.
Холобурдары а5алыы Үтүө холобурдарга оло5уран дакаастабыл оӊорор.
Уруһуйдааһын О5о ис туругун, өйдөбүлүн уруһуй нөӊүө тириэрдэр.
Иһитиннэрии Талбыт үлэтигэр иһитиннэрии оӊорор.
Оӊорон көрдөрүү Холобура: бэйэ норуотун төрүт аһын астаан көрдөрүү.
Тутуһуу Билиӊӊи кэмӊэ сиэри – туому тутуһар. Сиэрдээх билиини олохсутар.
Бырайыактааһын Иһитиннэрии түмүк оӊорор.
Сыаналааһын Бэйэтин үлэтин эбэтэр атын о5олор үлэлэрин сыаналыыр. Бэйэ-бэйэлэрин толорууларын сыаналана үөрэнэллэр.
Сааһылаан ситимнээһин Айыл5а5а харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, күӊӊэ, уокка сүгүрүйүүнү сааһылаан ситимнээһин.
Материальнай – техническэй хааччыллыы
Бибилэтиэкэ пуондата
Саха сирин норуоттарын культурата. 1-4 кылаас. Саха оскуолатын программата. Саха Республикатын Үөрэ5ин министерствота көӊүллээтэ. Дь. 2007
Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата. Үлэлиир бырагыраама. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үөрэ5ин министиэристибэтэ биһирээбитэ. Дь. 2013
Учебник Винокурова Е.И., Дедюкина Л.Г. Өбүгэ үгэһэ. Маңнайгы кылааска үөрэнэр кинигэ. Икки чаастан турар. Саха Республикатын Үөрэ5ин министерствота көңүллээтэ. Дь.: Бичик 2007; 2009
Көмө литература
Андреева Р.П., Иванова А.Н. Оһуор ойуута. Дь. 2013
Аммосова Е.Е. Өбүгэлэрбит үгэстэрэ, ойуулара-бичиктэрэ. Дь. 1989
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрин тутус. Дь. 1996
Васильев П.К., Охлопков М.К. Сахалыы оонньуулар. Дь. 1992
Васильев П.К., Федоров И.Г. Өбүгэбит оло5о-дьаһа5а. Дь.2012
Васильев П.К., Федоров И.Г. Ойуулаах тылдьыт. Дь. 1992
Винокуров В.Н. Саха сирин үүнээйитэ, кыыла-сүөлэ. Дь. 2004
Гуляев Ф.Г. До5ордуулар. Дь. 2011
Кондратьев А.А. Оһуордаах оӊоойук. Дь. 1989
Неустроева М.Д., Толстоухова Р.П. Урааӊхай саха о5ото. Дь. 1996
Павлов А.Н. Күннүк. Дь. 2013
Попов Е.П. Үтүө үгэстэри үксэтэн иһиэххэ. Дь. 1989
Саввина М.П. Тэлгэһэ билгэһиттэрэ. Дь. 2007
Саввинов Н.Е. Өбүгэлэрбит олохторо-дьаһахтара. Дь. 1992
Саха остуоруйалара. /Хомуйан оӊордо А.А.Борисова. Дь. 2002
Саха өһүн хоһоонноро. /Хомуйан оӊордо Г.В.Попов. Дь. 2005
Саха таабырыннара. /Хомуйан оӊордулар С.П.Ойунская, Е.П.Чехордуна. Дь. 2002
Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабыр5ахтар. /Хомуйан оӊордо И.К.Попов. Дь. 2006
Федорова З.П., Федоров Г.М. Үүнээйи эйгэтэ. Дь. 2011
Чаабы-чыыбы чабыр5ахтар. /Хомуйан оӊордо В.В.Илларионов. Дь. 1992
Чехордуна Е.П. Мин дойдум-олоӊхо дойдута. Дь. 2006
Чехордуна Е.П. Чөл хайа кистэлэӊнэрэ. Дь. 2013



Бэчээтинэй босуобуйалар
Ытык өйдөбүллэр тиэмэлэринэн уонна бодоруһуу түгэннэрин тиэмэлэринэн о5о кэпсииригэр, аа5арыгар аналлаах хартыыналар (биирдиилээн уонна бөлө5үнэн үлэни хааччыйыы).
Көрдөрөр – иһитиннэрэр босуобуйалар
Microsoft Office PowerPoint программа5а оӊоһуллубут араас хабааннаах тиэмэлэргэ: Айыл5а, Төрөөбүт дойдум, Дьиэ кэргэн, Норуотум дьиэтэ – уота, Норуот төрүт дьарыга, Уус – уран оӊоһук, Таӊас – сап, Өбүгэм аһа – үөлэ, Оонньуурдар, оонньуулар, Норуот ырыата – тойуга, Олоӊхо, Саха сирин театрдара, Өрөспүүбүлүкэ музейдара, Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата, Хотугу норуоттар олохторо, култууралара, көрдөрөр – иһитиннэрэр презентациялар бэлэмнэннилэр.
Бастакы кылаас үөрэнээччитин дьарыга
Бастакы кылаас үөрэнээччитэ «Өбүгэ үгэһэ» диэн дьарыкка Саха сирин төрүт олохтоохторун: эбээннэр, эбэңкилэр, юкагирдар, долганнар, чукчалар, нууччалар уонна сахалар – олохторун-дьаһахтарын, оһуордарын-бичиктэрин, оонньууларын. үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын уонна дьарыктарын туһунан билиэхтэрэ-үөрэтиэхтэрэ. Ону таһынан төрөөбүт дойдуларын устунан айанныахтара. Сахабыт сирин айыл5атын, сирин-уотун уратытын туһунан элбэ5и билиэхтэрэ-көрүөхтэрэ, сайдыахтара.
О5ону бэйэтин дьиэтиттэн-тэлгэһэтиттэн са5алаан тас-киэң эйгэ5э таһааран үөрэтии туһалаах буолуо. Ол курдук «Мин дьиэм» - дьиэтэ-уота, кинини тулалыыр чугас аймах-билэ дьонноро. «Миигин тулалыыр эйгэм» - Төрөөбүт дойдум – Сахам сирэ, айыл5ата, хамсыыр-харамайа, нэһилиэгэ (бөһүөлэгэ), улууһа.
Киэң билиилээх-көрүүлээх, төрөөбүт дойдутугар бэриниилээх киһи буола улаатарыгар араас хабааннаах үөрэтии ньымаларын туһанабын: бырайыактааһын, экскурсия, көрсүһүүлэр, тылдьытынан үлэ уо.д.а.

Тематическай былаан
№ Былаан быһыытынан Ыытыллыбыт күнэ, ыйа Үөрэтии тосхоллоро Үөрэтии ньымата Үөрэтии ис тутула Дьиэтээ5и сорудах Түмүк Былаан туолуута
1. А- 08.09
Б - 03.09 Билсиһии. Э5эрдэлэһии ыйытыыларга хоруйдааһын сэһэргэһии бартыбыал бастакы сирэйин оңоруу хас биирдии о5о саңарарын ситиһии 2. 15.09
10.09 Мин бэйэм Үөрэнээччи бартыбыала «Күрүө тутуута» Сэһэргэһии, бэйэ5э саңаны арыйыы «Мин» концепцияны сүрүннээһин 3. 26.09
25.09
Мин дьонум-сэргэм Үөрэнээччи бартыбыала «Күрүө тутуута» Уруһуйдааһын,сэһэргэһии үс этээстээх дьиэ5э олордуу Ийэ, а5а саамай чугас күндү дьон буолалларын өйдөтүү 4. 03.10
02.10 Оһуор ойуута Толоруу Уруһуйдааһын,сэһэргэһии Саха мындыр, кэрэ оһуордарынкытта билсэр, ойуулуу үөрэнэр. 5. 10.10
09.10 Остуоруйа дойдутугар айан. Мин остуоруйа дойдутугар Үөрэнээччи бартыбыала «Күрүө тутуута» Бол5ойон истэргэ, айарга үөрэнии Остуоруйа эйгэтэ о5олору түмэр күүстээх 6. 17.10
16.10
Мин сөбүлүүр өңүм Үөрэнээччи бартыбыала «Күрүө тутуута» уруһуйдааһын Өңү сөпкө дьүөрэлииргэ үөрэтии 7. 24.10
23.10
Мин тулалыыр эйгэм Үөрэнээччи бартыбыала «Күрүө тутуута» Санаа үллэстиитэ, таабырыннаһыы Бэйэ санаатын сатаан этэргэ үөрэтии 8. 31.10
30.10 Мин сөбүлүүр оонньуурум Үөрэнээччи бартыбыала «Күрүө тутуута» Кылгас кэпсээннэри аа5ыы, сэһэргэһии Айымньылары аа5ыы Оонньууру харыстыырга, сатаан оонньуурга үөрэтии 9. 14.11
13.11 Мин олорор бөһүөлэгим Кыра бырайыак оңоруу Каартанан үлэ Төрөппүтү кытары үлэ Олорор түөлбэни билии 10. 21.11
20.11 Мин үөрэнэр оскуолам Кыра бырайыак оңоруу Билиңңи уонна кэлэр оскуола хайдах буолуон ырытыы Оскуолаларын ис уонна тас уруһуйа Оскуола туһатын өйдөөһүн 11. 28.11
27.11 Мин олорор дьиэм-уотум Кыра бырайыак оңоруу Схеманан үлэ Схеманан кэпсииргэ бэлэмнэнии Төрөөбүт дьиэн-уотун күндүтүн өйдөөһүн
12. 05.12
04.12 «Тымныы Кыыдаан о5онньор уолаттара» сэһэргэһии остуоруйалаһыы Саха остуоруйаларын аа5ыы Сахабыт сирэ то5о тымныы кыһыннаа5ын быһаарарга холонуу 13. 12.12
11.12 Күүтүүлээх саңа дьылбыт барахсан Бырайыак оңоруу Саңа дьыллаа5ы көстүүм күрэ5э Бэйэлэрин үлэлэриттэн астыныы 14. 19.12
18.12 Мин маңнайгы кылааска үөрэнэбин Бырайыак оңоруу Былааннаан үлэлээһин «мин бииргэ үөрэнэр о5олорум» суругунан үлэ Былааннаахтык үлэлээһини ситиһии 15. 26.12
25.12 Мин эбэм остуоруйата Бырайыак оңоруу остуоруйалаһыы Остуоруйа аа5ыы Кырдьа5ас дьон үтүө5э-кэрэ5э иитиилэрин-үөрэтиилэрин ылыныы 16. 16.01
15.01 Киһини үлэ киэргэтэр Кыра кээмэйдээх бырайыак Сэһэргэһии. Бөһүөлэк үлэһит дьонун кытта көрсүһүү Билэр идэни суруйуу Үлэ олоххо улахан суолталаа5ын өйдөтүү 17. 23.01
22.01 Мин дьоммор көмөм оонньооһун Сценка туруоруу «мин дьоммор көмөм» уруһуй-сурук Көмө ис дьиңин билии 18. 30.01
29.01 Дьонум идэлэрэ сэһэргэһии Уруһуй оңорон кэпсээһин Төрөппүттэртэн ыйыталаһан өссө сиһилии билии Чугас дьоңңун билии 19. 06.02
05.02 Ким буолуохха? Бырайыактааһын
«Ким буола5ын?» Е.Васильев Идэ туһунан ырытыһыы хоһоонун нойоһуус Бэйэ санаатын үллэстэргэ үөрэнии 20. 20.02
19.02 Мин до5орум «ким до5ордоох ол дьоллоох» диэн өйдөбүлү ырытыы До5ор диэн тылы быһаарыы До5орун мэтириэтин уруһуйдаа, киниэхэ сурукта суруй До5ор диэн наадатын
өйдөтүү 21. 27.02
26.02 Мин сөбүлүүр аһым ырытыһыы Ас туохтан оңоһулларын түһүмэхтэринэн көрдөрөр таблица оңоруу Сөбүлүүр аһын хайдах астанарын туһунан суруй Туһалаах уонна буортулаах астар тустарынан билии 22. 06.03
05.03 Мин сөбүлүүр дьарыгым ырытыһыы Ырыа-тойук, хоһоон дьоро күнэ, ураты дьарыктаах дьону кытта көрсүһүү Сөбүлүүр дьарыгы көрдөрөр матырыйаал оңоруу Дьрык киһиэхэ наадалаа5ын, олоххор туһалаа5ын дакаастааһын 23. 14.03
13.03 Өбүгэлэрбит оонньуулара Оонньуулары хайысхаларынан наардааһын Оонньооһун, күрэхтэһии Остуол оонньууларын малларын оңоруу Өбүгэлэрбит оонньууларын үйэтитии, киһи доруобуйатыгар, өйүн сааһылыырыгар туһалаа5ын өйдөөһүн 24. 20.03
19.03 Сүүрүүлээх-көтүүлээх оонньуулар оонньооһун Оонньооһун, күрэхтэһии Маллары оӊоруу Өбүгэлэрбит оонньууларын үйэтитии, киһи доруобуйатыгар, өйүн
сааһылыырыгар туһалаа5ын өйдөөһүн 25. 03.04
02.04 Өй-мэйии уонна илии оонньуулара таабырыннаһыы Оонньооһун, күрэхтэһии оонньооһун Өбүгэлэрбит оонньууларын үйэтитии, киһи доруобуйатыгар, өйүн сааһылыырыгар туһалаа5ын өйдөөһүн 26. 10.04
09.04 Мин үөрүүм уруһуйдааһын Хоһоон айыы К.Еремеев о5олорго анаан суруйбут хоһоонноруттан биири талан үөрэтии Үөрүү өрөгөйүн өйдүүргэ үөрэнии 27. 17.04
16.04 Мин күннээ5и хаамыым (режимым) Бырайыак оңоруу Схеманан үлэ ситэрии Күңңүн сөптөөхтүк туһанарга үөрэнии 28. 24.04
23.04 То5ус төгүл то5о? Ыйытыыларга хоруйдааһын Таблицанан көрдөрүү С.Омоллоон айымньытын аа5ыы Ыйытыыларга туһааннаах эппиэттэри биэрии 29. 08.05
30.04 Мин куоракка айаным Бырайыак оңоруу Айан маршрутун оңоруу Ситэрии, түмүктээһин Айанныы үөрэнии А – 01.05 (бырааьынньык кун)
30. 08.05
30.04 Арай мин аптаах буолуум Айар үлэ Кыра кээмэйдээх кэпсээн айыы Кэпсээнигэр уруһуй уруһуйдааһын Кэрэни кэрэхсииргэ үөрэнии 31. 15.05
07.05 Өбүгэлэрбит оонньуулара оонньуу Остуол оонньууларын быраабылатын үөрэтии Өйү, тарба5ы эрчийии, оонньоон көрүү Өбүгэ оонньуутун умнумакка олоххо киллэрэн оонньооһун, туһалаа5ын өйдөөһүн 32. 22.05
14.05
Таһырдьа сүүрүүлээх-көтүүлээх оонньооһун оонньуу Эти-хааны чэбдигирдии Эти-хааны сайыннарар эрчиллиилэри үөрэтии Чэгиэн-чэбдик буолуу 33.
29.05
21.05 Мин дьоллоох о5о сааһым
Айыл5а5а тахсыы Бөлө5үнэн үлэ
экскурсия Түмүктүүр уруок
Күрэхтэһии, оонньооһун, дуоһуйа сынньаныы Элбэ5и аа5ыы, билиини хаңатыы
Сылы быһа оңорбут, толорбут папкаларын төрөппүттэрин дьүүлүгэр таһаараллар.
Айыл5аны таптыырга, харыстыырга үөрэнии МБОУ «Хатын-Арынская средняя общеобразовательная школа имени И.Е.Винокурова»
Принято на заседании МО: Согласовано: Утверждено:
______________/Гаврильева Е.Н./ ______________/Павлова А.С./ ________________/Ноговицын Д.И./
руководитель МО зам. директора по УМР директор школы
дата_______________________ дата________________________ дата___________________________
Программа внеаудиторной деятельности «Өбүгэ үгэһэ»
2 класс
Учебник: Винокурова Е.И., Чехордуна Е.П., Дедюкина Л.Г. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата. Иккис кылааска үөрэнэр кинигэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үөрэ5ин министиэристибэтэ бигэргэппитэ. Дь.: Бичик 2013
Ф.И.О. учителя: Алексеева Алевтина Афанасьевна
Категория: I
Педагогический стаж: 17
Количество часов в год фактически Количество часов в неделю
34 1
Быһаарыы сурук
Үөрэх биридимиэтин өйдөбүлэ
Лиичинэс, духуобунас, сиэр-майгы быһыытынан сайдыытын уонна ытык өйдөбүллэр систимэлэрин баһылааһын биир суолунан культуроведческай компетенцияны иӊэрии буолар.
Федеральнай государственнай үөрэх стандардын (ФГҮӨС) методологическай тирэ5инэн буолбут «Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» барыл бырагырааматыгар оло5уран «Өбүгэ үгэһэ»: үлэлиир бырагыраамата оӊоһулунна.
Россия Федерацията – 190 тахса араас норуот иллээхтик олорор дойдута. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – Россия биир субъега, манна 120 тахса омук эйэ дэмнээхтик алтыһан олорор.
Билигин аан дойду биир ситимӊэ киирэригэр сүӊкэн уларыйыылар бара турар кэмнэригэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэх кууруһа «Россия Федерациятын 2025 сылга диэри государственнай национальнай политикатын стратегията» (РФ Президенин Укааһа, 2012 с. ахсынньы 19 күнэ) олоххо киирэрин биир төһүү механизма буоларын хааччыйар. Россия Федерациятыгар государство үөрэ5ирии систиэмэтигэр национальнай политика5а маннык соруктары туруорар: үөрэх-иитии үлэтигэр гуманитарнай хайысха суолтатын үрдэтии, Россия норуоттарын үгүс үйэ5э эйэлээхтик алтыһан олорбут үтүө үгэстэрин, история5а мунньуллубут бэлиэ событиелары, наада кэмигэр сомо5олоһуу уонна бэйэ-бэйэ5э көмөлөһүү холобурдарын үөрэх бырагыраамаларыгар киллэрии: уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр Россия норуоттарын култууратын уонна тылларын харыстыырга, сайыннарарга, Россия бары омуктарын историятыгар уонна култуураларыгар, аан дойду норуоттарыгар ылыныллыбыт сыаннастарга ытыктабылы иитэр сыаллаах үөрэтии систиэмэтин тупсарыы; уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэрин бырагыраамаларыгар Россия норуоттарын сыаннастарын уонна национальнай үгэстэрин үөрэх-иитии куурустарын быһыытынан киллэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр» Росия гражданинын өйдөбүлүгэр сөп түбэһиини олохсутуу 3 түһүмэ5инэн бэриллэр: 1) ыал иһигэр бэйэ-бэйэ5э сыһыан уопсастыбаннай сыһыаӊӊа дьайар уонна киһи гражданскай майгытын-сигилитин төрдө буолар; 2) лиичинэс төрөөбүт дэриэбинэтин, куоратын, оройуонун, регионун үгэһин, сыаннастарын, култуурунай, историческай, социальнай, духуобунай оло5ун ийэ дойду, төрөөбүт дойду, төрөөбүт тыл, ыал, дьиэ кэргэн уо.д.а. ытык өйдөбүллэр нөӊүө өйдөөн ылыныыта; 3) элбэх омуктаах Россия норуотун култууратын уонна сиэр-майгы үгэһин ылыныыта.
«Өбүгэ үгэһэ» эбии дьарыктааһын үлэлиир бырагырааматын ис хоһооно Кэнсиэпсийэ5э бэриллибит идентичность тутулугар сөп түбэһэр. Үөрэх биримиэтин тутула үөрэхтээһин түһүмэхтэринэн бэриллэр: начаалынай (1-4 кылаастар), орто (5-9 кылаастар) уонна улахан (10-11 кылаастар). Начаалынай оскуола5а, орто онтон улахан кылаас о5олоругар, о.э. саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт култууратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун сал5ыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах. Ол иһин бу биримиэти үөрэтэргэ о5ону бэйэтин норуотун култууратын билэр уонна атын норуот култууратын убаастыыр буола улаатарын сайыннарарга, Саха сирин төрүт норуоттарын төрөөбүт тылларын уонна култуураларын иӊэринэр, сайыннарар ирдэбили үөскэтиигэ сүрүн бол5омто ууруллар. Маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһан о5ону иитии-үөрэтии: 1. Норуот култууратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии; 2. Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии; 3. Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сөпкө дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү. Биридимиэт үөрэтиитин утума «Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай оскуолатын саӊардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтин» (1991с.) «олохтоох норуоттар материальнай уонна духуобунай култуураларын туһунан киэӊ билиини биэрэр, салгыы нуучча уонна аан дойду култууратын өйдүүр кыа5ын кэӊэтэр диэн өйдөбүлүгэр оло5урар».
«Өбүгэ үгэһэ» эбии дьарыктааһын үлэлиир сыала: этнокултуурунай компетенциялары иӊэрии, араас омук алтыһар эйгэтигэр сатаан олоруу уонна ситиһиилээх социализация усулуобуйатын төрүттэрин уурсар. Соруктара:
Бэйэ норуотун духуобунай уонна материальнай ытык өйдөбүллэрин аан дойду култууратын арахсыбат чааһын курдук ылыныыны иӊэрии;
Бэйэтин уонна ыаллыы олорор норуоттарын култууратын туһунан төрүт билиини олохсутуу;
Бэйэ норуотун үтүө үгэһин, итэ5элин тутуһууну сатаан тиэрдии сатабылын сайыннарыы;
Атын тыллаах, итэ5эллээх норуоттар култуураларыгар үтүө сыһыаны, өйдөһүүнү уонна бодоруһууну иитии.
Үөрэх былааныгар үөрэх биридимиэтин миэстэтэ
Үөрэх федеральнай базиснай былаана булгуччулаах уонна уруок таһынан үлэ чаастарыттан турар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» биридимиэти үөрэтии үөрэх федеральнай базиснай былаанын булгуччулаах чааһыгар көрүллүбэт. Биридимиэти үөрэтэргэ нэдиэлэ5э 1 чаас бэриллэр (уопсайа биир кылааска 34 чаас), үөрэх былаанын талар чааһын, уруок таһынан үлэ чэрчитинэн о5о уонна төрөппүт ба5атын учуоттаан ыытыллар.
Биридимиэти үөрэтии көрүӊнэрэ (моделлара):
Уруок үлэтэ. Үөрэх биридимиэтин быһыытынан эбии үөрэх былаанын талар чааһын суотугар тэрийии.
Хас да үөрэх биридимиэтин алтыһыытын нөӊүө: төрөөбүт уонна нуучча тыллара, төрөөбүт уонна нуучча тылынан литературнай аа5ыы, уруһуй, үлэ, музыка, физическай култуура.
Уруок таһынан дьарык. О5о ба5а өттүнэн талбыт (элективнэй) кууруһа, бырайыакнай чаас нөӊүө тэриллэр. «Өбүгэ үгэһэ» дьарык.
Ытык өйдөбүллэри үөрэтии ис хоһоонугар киллэрии
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) иӊэриигэ улахан суолталаах. Киһи аймах үйэлэртэн үйэлэргэ өрө тутан илдьэ кэлбит ытык өйдөбүллэрэ (духуобунай сыаннастара) төрөөбүт тыл эгэлгэтигэр, култууратыгар сөӊөллөр. Ол курдук, үөрэтии ис хоһоонугар култуура сүрүн хайысхаларын сэргэ уруок, үөрэтии матырыйаалын быһыытынан төрөөбүт дойду, ийэ дойду, айыл5а, үлэ, төрүт дьарык, ыал, дьиэ кэргэн, кэрэ эйгэтэ, үтүө сана, киһи аймах, аан дойду омуктарын култууратын эгэлгэтин курдук ытык өйдөбүллэр (духуобунай сыаннастар) киирэллэр.
Үөрэтии түмүктэрэ
Ытык өйдөбүллэри иӊэрии түмүгэ. Тус суолталаах дьайыы:
Саха төрүт үгэстэрин, ытык өйдөбүллэрин ылыныы, олохсутуу;
Үгэс буолбут төрүт култуураны норуот айымньытын түмүгүн уонна айыл5аны кытта бииргэ алтыһан олоруу курдук ылыныы;
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын ураты култуураларыгар убаастабыллаах сыһыаны култууралар алтыһыыларын сайдыытын сүрүн усулуобуйатын уонна утарсыылары быһаарар төрүтүн курдук ылыныы;
Ахсааныттан , олорор сириттэн тутулуга суох хас биирдии норуот култууратын ылыныы;
Норуот култууралара эгэлгэ араастаа5ын уопсастыба култууратн байытыы төрдүн курдук ылыныы;
Элбэх култууралар алтыһар эйгэлэрэ, бодоруһуулара, култууралар диалогтара – лиичинэс бэйэтэ уонна гражданскай уопсастыба социальнай сиэрэ-майгыта сайдар усулуобуйата буоларын ылыныы.
Сатабылы сайыннарыы:
Бэйэ норуотун үгэһин күннээ5и олоххо уонна анал этнокултуурунай тэрээһиннэргэ (ыһыах, сиэр-туом уо.д.а.) тутуһуу;
Бэйэни саха, Саха сирин уонна Россия гражданинын быһыытынан билинии;
Бэйэни Хотугу дойду, Саха сирэ, Россия олохтоо5унабын диэн билиһиннэрии;
Бэйэ5э, тулалыыр дьоӊӊо – сэргэ5э, айыл5а эйгэтигэр убаастабылы иитии.
Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ. Бэйэни салайынар – дьаһанар сатабыллар:
Культуроведческай матырыйаалга оло5уран сыалы – соругу таба туруорунар, бырайыактыыр дьарыгы сатаан былаанныыр;
Сиэр – туому, үгэһи толорууга тахсар ал5аһы көннөрөр;
Культуроведческай билиини, сатабылы, үөрүйэи сөпкө сыаналыыр;
Кэлэктиибинэн этнокултуурунай үлэ5э кыттыһар (норуот бырааһынньыктарыгар уо.д.а.);
Араас этнокултуура усулуобуйатыгар төрүт үгэһи тутуһар уонна бэйэни сатаан салайынар;
Пааранан, бөлө5үнэн, хамаанданан уо.д.а. бииргэ алтыһан үлэлиир;
Саха сирин уонна Россия норуоттарын бодоруһар майгыларын – сигилилэрин олохсуйбут бэрээдэгин (этноэтикеты) бииргэ алтыһыы усулуобуйатыгар учуоттуур;
Тас көрүӊнэринэн, тылларынан, үгэстэринэн, итэ5эллэринэн уратылаһар дьону кытта өйдөһөргө уонна алтыһарга бэлэмнээх буолар;
Бэйэ норуотун култууратын атын омуктары кытта алтыһыыга Саха сирин, Россия таһымыгар сатаан көрдөрөр.
Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ:
Анал өйдөбүллэр нөӊүө бэйэни саха быһыытынан билиһиннэрэр сатабылы олохсутуу;
Фольклор көрүӊнэрин, норуот ырыатын, музыкатын, төрүт үгэһин, сиэрин – туомун күннээ5и олоххо уонна күн – дьыл эргииринэн тутуһар сиэрин – туомун нөӊүө өрөспүүбүкэ култуура5а, тылга уратылаһар үгүс өрүттээх оло5ун туһунан бастакы билсиһиитин олохсутуу;
Өрөспүүбүлүкэ уонна Россия норуоттарын култууратын туһунан билиини – көрүүнү кэӊэтэр араас матырыйаалы туһана үөрэнии (үөрэх, уус-уран, үөрэх – наука, ыйынньык литературатыттан, тылдьыттартан, аатыластартан, хаарталартан уо.д.а.);
Тобулла5ас өйү сайыннарар үөрүйэхтэр;
Чопчу тэӊнээһин (конкретное сравнение) (дьиэ-уот: ураһа, бала5ан, дэриэбинэ, куорат, ас – үөл, таӊас – сап, туттар мал, киэргэл, симэх о.д.а.);
Ырытыы, холбооһун (анализ, синтез) (олох-дьаһах тэрээһинэ, сүөһү иитиитэ, булт, сир оӊоһуута, уһаныы, иис, омук оонньуута, оонньуура);
Түмүктээһин (обобщение) (хотугу дойду айыл5атыгар сөп түбэһэн үөскээбит итэ5эл, биһиги – Россия олохтоохторунабыт, биһиги – сахаларбыт о.д.а.);
Ханыылатан сыаналааьын (классификация) (аан дойду, сир, айыл5а, киһи, дьиэ кэргэн, уран оӊоһук (ойуу – бичик, оӊоһук, симэх); норуот музыката (хомус, кырыымпа, хобо, о.д.а.);
Дакаастааһын (доказательство) (айыл5аны кытта алтыһан олоруу уратылара уо.д.а.);
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын култуураларын бэлиэ (символ) нөӊүө көрдөрүү (сэргэ, саха ата, таба, ураһа уо.д.а.).
Үөрэх ис хоһооно
Ис хоһооно Быһаарыыта
Айыл5а Үгэс, сиэр-туом. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут итэ5эллэрин уратыта уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Айыл5а5а билиӊӊи сыһыан, тулалыыр айыл5а туруга. Төрүт омуктар айыл5а5а сыһыаннара. Айыл5а иччилэрин туһунан өйдөбүл.
Төрөөбүт дойдум Саха сирэ – мин төрөөбүт дойдум. Иитиллибит Ийэ дойдуга таптал. Материальнай эйгэ – мал-сал, айыл5а көстүүтэ. Духуобунай эйгэ – кинигэ5э, искусство айымньыларыгар баар билии уонна информация, дьон икки ардыгар сыһыан уо.д.а. бу култуура эйгэтэ. Култуура – киһи аймах олох – дьаһах, оӊоруу – туту, өй – сана, сиэр – майгы өттүнэн ситиһиитэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – элбэх норуот алтыһан олорор сирэ. Норуот өйдөбүлэ, Саха сирин төрүт норуоттара. Саха, эбээн, эбэӊки, дьүкээгир, долган, чукча, төрүт олохтоох нуучча, кинилэр түөлбэлээн олохсуйбут сирдэрэ. Өрөспүүбүлүкэ5э олорор араас омук дьоно (украинецтар, буряттар, белорустар уо.д.а.).
Ийэ дойдуга таптал уонна убаастабыллаах сыһыан. Ытык өйдөбүллэр: төрөөбүт дойдуга таптал, ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – араас омук култуурата алтыһар дойдута.
Саха сирин духуобунай үгэһэ – сиэри-туому сырдатыы, култууралар алтыһыылара. Бэйэ норуотун култууратын, оло5ун-дьаһа5ын, духуобунай баайын билэр, өйдүүр, ылынар, таптыыр, ону ааһан ис сүрэхтэн төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолуу.
Дьиэ кэргэн Дьиэ кэргэн сыһыана. Мин төрөппүттэрим, дьиэ кэргэӊӊэ ийэ, а5а оруола. Дьиэ кэргэӊӊэ о5ону иитии. Кырдьа5астары ытыктааһын. Дьиэ кэргэним ытык өйдөбүллэрэ. Дьиэ кэргэн үлэтэ, сынньалаӊа, бырааһынньыга. Бэйэ-бэйэни көрүү-харайыы, өйөһүү, көмөлөсүһүү. Бэйэ төрүччүтүн оӊоруу. Биһиги чугас ыалларбыт, аймахтарбыт, кинилэр дьиэ кэргэттэрэ.
Норуотум дьиэтэ - уота Саха сиригэр олохтоох омуктар үгэс буолбут дьиэлэрэ – уоттара. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьиэлэрин – уоттарын аата – суола, оӊоһуулара, тутуулара. Кыһыӊӊы, сайыӊӊы дьиэ – уот уратылара. Дьиэ – уот оло5ун, сирин талы үгэстэрэ. Дьиэ ис – тас тутула. Дьиэ ис тэрилэ, мала – сала. Оһох, оһох тутула, уот иччитин өйдөбүлэ.
Норуот төрүт дьарыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьарыктара. Саха сирин норуоттарын сүрүн дьарыктара: түүлээх, балык булда, таба, сылгы, ынах иитиитэ. Норуотум үгэс буолбут хаһаайыстыбата. Дьиэ кэргэним хаһаайыстыбата. Дьиэ сүөһүтэ – норуот баайа, үтүө туруга.
Уус – уран оӊоһук Норуот уус – уран оӊоһуктара. Норуот ойуулуур – дьүһүннүүр искусствотын көрүӊнэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүт омуктарын үгэс буолбут уус –уран оӊоһуктара. Таӊас – сап, атах таӊаһын, туттар мал киэргэтиитэ, оһуордарын ааттара, суолталара, аналлара. Биллиилээх норуот маастардара уонна худуоһунньуктара.
Таӊас - сап Норуот таӊаһа – саба. Саха сиригэр олорор норуоттар төрүт таӊастара: уратылара уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Мин норуотум таӊаһын – сабын көрүӊнэрэ уонна уратылара. Тыһы, тириини имитии, таӊастааһын туһунан өйдөбүл. Түүлээх таӊаһы, атах таӊаһын көрүү – харайыы.
Өбүгэм аһа - үөлэ Норуот аһа – үөлэ. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут астара. Дьыл кэминэн ас арааһа. Өбүгэм аһа. Аһы астааһын технологиятын кытта билсиһии.
Оонньуурдар, оонньуулар Норуот оонньуулара уонна оонньуурдара. Үгэс буолбут норуот оонньуулара, көрүӊнэрэ (остуол оонньуута, хамсаныылаах оонньуулар, өй оонньуулара уо.д.а.). Оонньуурдар көрүӊнэрэ, туохтан оӊоһуллубуттара.
Норуот ырыата - тойуга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын ырыа, тойук култууралара. Норуот ырыата, тылынан уус-уран айымньытын көрүӊнэрэ. О5о5о аналлаах ырыалар. Саха сирин норуоттарын ырыа до5уһуоллаах үӊкүүлэрэ (оһуокай, һээдьэ, лондол, хэйро, гасигор уо.д.а.). Норуотум ырыата-тойуга, үӊкүүтэ. Норуотум биллиилээх ырыаһыттара, артыыстара, ырыа айааччылара. Норуот музыкатын тэриллэрэ: дүӊүр, хомус, кырыымпа уо.д.а.
Олоӊхо Саха героическай эпоһа олоӊхо – саха норуотун ытык өйдөбүллэрин түмэр сүдү айымньы. Аан дойду айыллыыта. Үс дойду. Олоӊхону туруоруу уонна олоӊхону туруоруу уратылара. Норуот дириӊ өйүн, күүстээх санаатын, уус дьэрэкээн тылын-өһүн, киэӊ билиитин чыпчаала – эпос. Олоӊхо уонна Саха сирин норуоттарын эпостара. Эпостарга бухатыыр уонна кыыс уратылара. Олоӊхо араас омук култууратыгар.
Саха сирин театрдара Театр туһунан өйдөбүл (спектакль, режиссер, репертуар, артыыс уо.д.а.). Театрдар араастара (драматическай, музыкальнай, куукула театра, көр-күлүү театра уо.д.а.). Дьокуускай куоракка баар театрдар: П.А.Ойуунускай аатынан Саха драматическай театра; А.С.Пушкин аатынан Нуучча драматическай театра; Д.К.Сивцев – Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет государственнай театра; Эдэр көрөөччү театра. Саха сирин улуустарын, куораттарын, бөһүөлэктэрин театрдара. Бэйэ олорор сирин театра.
Өрөспүүбүлүкэ музейдара Музей – норуот муудараһын кыладабыайа. Музей арааһа: ойуулуур-дьүһүннүүр, историческай, этнографическай уо.д.а. Өрөспүүбүлүкэ государственнай музейдара: Национальнай-художественнай музей; Ем. Ярославскай аатынан Саха сиринээ5и хоту норуоттар историяларын уонна култуураларын государственнай музейа; П.А.Ойуунускай аатынан гос. литературнай музей. Өрөспүүбүлүкэ уонна улуус музейдара: мамонт музейа; хомус музейа; Сунтаар улууһун Б.Андреев аатынан Элгээйитээ5и айыл5а музейа; Таатта улууһун Чөркөөктөө5ү историческай-этнографическай музейа уо.д.а. Дойдум музейдара: Намнаа5ы этнографическай музей; М.К.Аммосов аатынан государственнай – историческай музей; И.Е.Винокуров аатынан этнографическай музей; Никльскайдаа5ы Сир музейа уо.д.а.
Саха биллиилээх худуоһунньуктара.
Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата Бибилэтиэкэ – грек тыла. Бибилэтиэкэ5э сылдьыы быраабылата. Өрөспүүбүлүкэтээ5и о5о бибилэтиэкэтэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтэ. Намнаа5ы Н.Рыкунов аатынан бибилэтиэкэ. Хатыӊ-Арыы нэһилиэгин бибилэтиэкэтэ. Оскуолам бибилэтиэкэтэ.
Хотугу норуоттар олохторо, култууралара Айыл5алара. Хотугу омуктар олохторо. Сүрүн дьарыктара. Хотугу норуоттар биллиилээх дьонноро. А5ыйах ахсааннаах омуктар тылынан уус – уран айымньылара. Хотугу култуура театр сценатыгар. Хотугу норуоттар ырыалара уонна үӊкүүлэрэ. Национальнай ансамбллар. Хотугу омуктар билиӊӊи балаһыанньалара.
Үөрэх ис тутула
Саха Республикатын Төрүт омуктар оскуолаларын чинчийэр институтун иһинэн Екатерина Ивановна Винокурова таһааттарбыт «Саха сирин норуоттарын культурата» диэн предмети 1-4 кылааска үөрэтии программата (2007с.) уонна Е.И.Винокурова, А.В.Иванова, Е.П.Чехордуна «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үлэлиир бырагыраамата (2013с.) оскуола5а Саха сирин норуоттарын культуратын уопсай орто үөрэхтээһин госстандартыгар тирэ5ирэн оӊоһуллубутугар туһаайыллан «Өбүгэ үгэһэ» диэн 1-4 кылаастарга анаан дьарык ыытыллар. Дьарык сыалын уонна сүрүн ис хоһоонун хайысхаларын арыйар быһаарыы суруктан, дьарыктааһын ис тутулуттан уонна ньыматыттан уонна сатабыл ирдэбиллэриттэн, хонтуруол көрүӊнэриттэн - турар.
«Өбүгэ үгэһэ» дьарык о5о5о бэйэтин норуотун духовнай, материальнай культуратын аан дойду культуратын арахсыспат чааһын курдук ылынарыгар көмөлөһөр, төрөөбүт тылы уонна культураны үөрэтэргэ, харыстыырга интэриэһи сайыннарар. Бу дьарыкка сүрүннээн Е.И.Винокурова, Л.Г.Дедюкина «Өбүгэ үгэһэ» диэн төрөөбүт тылынан суруллубут учебнигынан уонна араас хабааннаах көмө литератураларынан хааччыллыахтара.
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
быһаарыыта
Истии уонна кэпсээһин Учуутал кэпсээнин истэр, онтон үөрэнээччи бэйэтэ тугу билэрин быһааран кэпсиир. Бол5омтолоох буолара ирдэнэр.
Билсиһии Саӊа тиэмэни, өйдөбүлү учуутал кэпсээниттэн билсэр. Саӊаны бэйэтигэр иӊэринэр. Түмүк оӊостор.
Билии Тиэмэтигэр туһаайан эргэрбит тыллары билэр. Тус оло5ор бу билбит тылларын туһанар. Билии ылар.
Ырытыы Дьиэ кэргэн ытык өйдөбүллэрин туһунан ырытар. Бэйэтэ ырытан сөптөөх суолу тобулуохтаах.
Тэӊнээһин Саха сиригэр олохтоох омуктар олохторун – дьаһахтарын, итэ5эллэрин (материальнай уонна духуобунай култуураларын) тэӊнээн көрөр.
Толкуйдааһын Толкуйдаан тобулан таһаарар.
Араарыы Былыргы уонна аныгы, үчүгэй уонна мөкү диэн араарар.
Былааннааһын Туох баар үлэтин хайдах тириэрдэри былааннанар.
Көрсүһүү Норуот тумус оӊостор дьонун, кырдьа5астары, интэриэһинэй дьарыктаах дьону кытары көрсүһэллэр.
Быһаарыы Тугу билбитин, туох санаа5а кэлбитин быһаарар.
Эбии матырыйаалы туһаныы Бибилэтиэкэттэн эбии кинигэ, сурунаал, хаһыат матырыйаалларын булан аа5ар. Интернет-ресурсаларын туһанан бэйэтигэр сөптөөх матырыйааллары хомуйар.
Сылдьыы Театрга, музейга, араас хабааннаах быыстапкаларга сиэрдээхтик сылдьаллар.
Наардааһын Үгэс буолбут өйдөбүллэри үөрэтэн тус-туһунан наардыыр-араарар.
Үөрэтии Ырыа матыыптарын, фольклор жанрын араас көрүӊнэрин үөрэтэллэр.
Талыы Бэйэтэ талан үөрэтэр, чинчийэр.
Бөлөхтөөһүн Холобур, аһы эт, балык, үүт ас диэн арааран, сөпкө ааттаан бөлөхтүүр.
Толоруу Дьоӊӊо – сэргэ5э, сцена5а айымньы араас көрүӊүн толороллор. Холобур: оһуокайдааһын, олоӊхолооһун, чабыр5ахтааһын уо.д.а.
Практическай үлэ Үлэ оӊорор (альбом, реферат суруйар, кыра кээмэйдээх кинигэ, истиэнэ5э ыйанар хаһыат уо.д.а.).
Тылдьытынан үлэ Билбэт тылларын суолталарын үөрэтэр.
Чинчийии Биир хайысханы ылан дириӊник үөрэтэр-чинчийэр.
Кэтээн көрүү Айыл5а кэрэтин кэтээн көрөр.
Холобурдары а5алыы Үтүө холобурдарга оло5уран дакаастабыл оӊорор.
Уруһуйдааһын О5о ис туругун, өйдөбүлүн уруһуй нөӊүө тириэрдэр.
Иһитиннэрии Талбыт үлэтигэр иһитиннэрии оӊорор.
Оӊорон көрдөрүү Холобура: бэйэ норуотун төрүт аһын астаан көрдөрүү.
Тутуһуу Билиӊӊи кэмӊэ сиэри – туому тутуһар. Сиэрдээх билиини олохсутар.
Бырайыактааһын Иһитиннэрии түмүк оӊорор.
Сыаналааһын Бэйэтин үлэтин эбэтэр атын о5олор үлэлэрин сыаналыыр. Бэйэ-бэйэлэрин толорууларын сыаналана үөрэнэллэр.
Сааһылаан ситимнээһин Айыл5а5а харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, күӊӊэ, уокка сүгүрүйүүнү сааһылаан ситимнээһин.
Материальнай – техническэй хааччыллыы
Бибилэтиэкэ пуондата
Саха сирин норуоттарын культурата. 1-4 кылаас. Саха оскуолатын программата. Саха Республикатын Үөрэ5ин министерствота көӊүллээтэ. Дь. 2007
Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата. Үлэлиир бырагыраама. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үөрэ5ин министиэристибэтэ биһирээбитэ. Дь. 2013
Винокурова Е.И., Дедюкина Л.Г. Өбүгэ үгэһэ. Иккис кылааска үөрэнэр кинигэ. Саха Республикатын Үөрэ5ин министерствота көңүллээтэ. Дь.: Бичик 2009
Көмө литература
Андреева Р.П., Иванова А.Н. Оһуор ойуута. Дь. 2013
Аммосова Е.Е. Өбүгэлэрбит үгэстэрэ, ойуулара-бичиктэрэ. Дь. 1989
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрин тутус. Дь. 1996
Васильев П.К., Охлопков М.К. Сахалыы оонньуулар. Дь. 1992
Васильев П.К., Федоров И.Г. Өбүгэбит оло5о-дьаһа5а. Дь.2012
Васильев П.К., Федоров И.Г. Ойуулаах тылдьыт. Дь. 1992
Винокуров В.Н. Саха сирин үүнээйитэ, кыыла-сүөлэ. Дь. 2004
Гуляев Ф.Г. До5ордуулар. Дь. 2011
Кондратьев А.А. Оһуордаах оӊоойук. Дь. 1989
Неустроева М.Д., Толстоухова Р.П. Урааӊхай саха о5ото. Дь. 1996
Павлов А.Н. Күннүк. Дь. 2013
Попов Е.П. Үтүө үгэстэри үксэтэн иһиэххэ. Дь. 1989
Саввина М.П. Тэлгэһэ билгэһиттэрэ. Дь. 2007
Саввинов Н.Е. Өбүгэлэрбит олохторо-дьаһахтара. Дь. 1992
Саха остуоруйалара. /Хомуйан оӊордо А.А.Борисова. Дь. 2002
Саха өһүн хоһоонноро. /Хомуйан оӊордо Г.В.Попов. Дь. 2005
Саха таабырыннара. /Хомуйан оӊордулар С.П.Ойунская, Е.П.Чехордуна. Дь. 2002
Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабыр5ахтар. /Хомуйан оӊордо И.К.Попов. Дь. 2006
Федорова З.П., Федоров Г.М. Үүнээйи эйгэтэ. Дь. 2011
Чаабы-чыыбы чабыр5ахтар. /Хомуйан оӊордо В.В.Илларионов. Дь. 1992
Чехордуна Е.П. Мин дойдум-олоӊхо дойдута. Дь. 2006
Чехордуна Е.П. Чөл хайа кистэлэӊнэрэ. Дь. 2013

Бэчээтинэй босуобуйалар
Ытык өйдөбүллэр тиэмэлэринэн уонна бодоруһуу түгэннэрин тиэмэлэринэн о5о кэпсииригэр, аа5арыгар аналлаах хартыыналар (биирдиилээн уонна бөлө5үнэн үлэни хааччыйыы).
Көрдөрөр – иһитиннэрэр босуобуйалар
Microsoft Office PowerPoint программа5а оӊоһуллубут араас хабааннаах тиэмэлэргэ: Айыл5а, Төрөөбүт дойдум, Дьиэ кэргэн, Норуотум дьиэтэ – уота, Норуот төрүт дьарыга, Уус – уран оӊоһук, Таӊас – сап, Өбүгэм аһа – үөлэ, Оонньуурдар, оонньуулар, Норуот ырыата – тойуга, Олоӊхо, Саха сирин театрдара, Өрөспүүбүлүкэ музейдара, Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата, Хотугу норуоттар олохторо, култууралара, көрдөрөр – иһитиннэрэр презентациялар бэлэмнэннилэр.
Иккис кылаас үөрэнээччитин дьарыга
Иккис кылаас үөрэнээччитэ «Өбүгэ үгэһэ» диэн дьарыкка Саха сирин төрүт олохтоохторун: эбээннэр, эбэңкилэр, юкагирдар, долганнар, чукчалар, нууччалар уонна сахалар – үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын уонна дьарыктарын туһунан өссө дириңэтэн билиэхтэрэ-үөрэтиэхтэрэ. Төрөөбүт төрүт дойдубут киэң киэлитигэр олорор өбүгэлэрбит үгэс буолбут дьарыктарын, астарын-үөллэрин, таңнар таңастарын, көрдөөх оонньууларын, бырааһынньыктарын туһунан үөрэтиэхпит, билиини кэңэтиэхпит.
Маны таһынан бэйэбит олорор сирбит эмтээх үүнээйилэрин, хамсыыр-харамайын, кэрэ айыл5атын кэтээн көрүөхпүт.
Норуоппут таптыыр ырыаларын, уус-уран айымньыларын көрүңнэрин үөрэтиэхпит, толорор талааммытын сайыннарыахпыт.
Киэң билиилээх-көрүүлээх, төрөөбүт дойдутугар бэриниилээх киһи буола улаатарыгар араас хабааннаах үөрэтии ньымаларын туһанабын: бырайыактааһын, экскурсия, көрсүһүүлэр, тылдьытынан үлэ уо.д.а.

Тематическай былаан
№ Былаан быһыытынан Ыытыллыбыт күнэ, ыйа Үөрэтии тосхоллоро Үөрэтии ньымата Үөрэтии ис тутула Дьиэтээ5и сорудах түмүк Былаан туолуута
1. 06.09
08.09 Ойуурга айан бырайыактааһын Айан суолун толкуйдааһын Бэлиэтээһиннэри оңоруу О5о толкуйдуур дьо5урун сайыннарыы 2. 13.09
15.09 Сахам сирэ Картанан үлэ Санаа атастаһыыта Уруһуй «Мин дойдум» Төрөөбүт дойдуга тапталы үөскэтии-күүһүрдүү. Дойдуларынан киэн туту улааталларын ситиһии. 3. 20.09
22.09 Үгэс буолбут дьарыкпыт Музейга экскурсия Тутан-хабан, көрөн үөрэнии Сүөһүнү көрүүгэ-харайыыга мин көмөм. Саха былыр-былыргыттан ынах, сылгы сүөһүлээх омук буоларын умнубакка билиӊӊи кэмӊэ наадатын өйдөтүү 4. 27.09
29.09 Билиңңи кэмңэ идэ наада дуу, суох дуу? диспут «аламай күн сыламынан» диэн бырайыак куонкурса Уруокка сэһэргэһии түмүгүнэн бэйэ санаатын илиискэ тиһии О5о инники идэтин талынарыгар кыах биэрии 5. 04.10
06.10 Остуоруйа дойдутугар айан айар үлэ Остуоруйалаһыы Саха остуоруйаларын аа5ыы О5о остуоруйа туохха иитэрин толкуйдаан баһаарарыгар кыах биэрии 6. 11.10
13.10 Кэпсээниң?! (туох сонуннааххын?) Күрүө тутуута Саха сиэринэн сонун атастаһыы Бэлиэтээһиннэри оңоруу. Хаһыат ыст. Хомуйан папка оңостуу «Кэпсээниң?!» Олохтон туһалаа5ы ылыы 7. 18.10
20.10 Ким до5ордоох – ол дьоллоох! Бырайыак оңоруу Бэйэ санаатын аһа5астык этии, до5ору кытта хаартыска5а түһүү До5ор мэтириэтин уруһуйдааһын, до5орго сурук суруйуу До5ор күндүттэн күндү киһи буоларын өйдөтүү 8. 25.10
27.10
Туһа киһи Бастакы бырайыак Схема оңоруу ситэрии Бэйэ5э быраабыла оңорон таһаарыы 9. 01.11
10.11
Үчүгэй майгы Иккис бырайыак Схема оңоруу Харыстары сурунуу Бэйэ5э быраабыла оңорон таһаарыы 10. 15.11
17.11 Саталлаах киһи Оонньуу «моһоллору туоратыы» Түһүмэхтэринэн үлэ Өйтөн суруйуу Сатабыллаан буоларга үөрэнии 11. 22.11
24.11 Төрүттэрбит Омо5ой уонна Эллэй «биһиги төрүттэрбит» диэн бырайыак оңоруу Үһүйээни, номо5у аа5ан баран бэйэ санаатын атастаһыы Элбэ5и билии, аа5ыы, бэлиэтэнии Хас биирдии киһи бэйэтин төрүтүн билиэх тустаах 12. 29.11
01.12 Тыгын Дархан Инники оӊоһулла сылдьар бырайыакка эбии Үһүйээни, номо5у аа5ан баран бэйэ санаатын атастаһыы Элбэ5и билии, аа5ыы, бэлиэтэнии Хас биирдии киһи бэйэтин төрүтүн билиэх тустаах 13. 06.12
08.12 Эңсиэли Хотун экскурсия Музейга сылдьыы Музейга сылдьан тугу билбити сурукка тиһии Хас биирдии киһи бэйэтин төрүтүн билиэх тустаах 14. 13.12
15.12 Нам о5онньор Бырайыагы ситэрии толкуй чөкөтүү Хас биирдии киһи бэйэтин төрүтүн билиэх тустаах
15. 20.12
22.12 Куһа5ан Ыал нэһилиэгэ Бырайыагы ситэрии толкуй Чөкөтүү,
кэпсииргэ бэлэмнэнии Хас биирдии киһи бэйэтин төрүтүн билиэх тустаах 16. 27.12
29.12 Түмүктүүр уруок Бырайыактары көмүскээһин Презентация оңоруу Кинигэ аа5ыы Хас биирдии үлэ түмүктээх, ситиһиилэрдээх буоларын өйдөтүү 17. 17.01
12.01
Саха үтүө үгэстэрэ Бөлө5үнэн үлэ Схема оңоруу, ырытыһыы Н.Босиков «үтүө үгэс» нойосуус Саха үтүө үгэстэрин үйэтитии 18. 24.01
18.01 Саха фольклора Билии ылыы сэһэргэһии Фольклор көрүңнэрин наардааһын Саха фольклора кэрэ5э-үтүө5э үөрэтэр сүдү суолтатын өйдөтүү 19. 24.02
26.01 Чаабы-чыыбы чабыр5ахтар Билии ылыы Чабыр5а5ы этии ньымаларын үөрэтии Чабыр5ах этэргэ дьарыктаныы О5о тылын байытар, өйүн-санаатын кэңэтэр. О5о табатык, чуолкайдык, түргэнник этэригэр, тылы имитэн-хомутан бэргэнник туттарыгар, сытыытык өйдүүрүгэр суолталаа5ын өйдөтүү 20. 31.01
02.02 Тойук, норуот ырыата Билии ылыы Тойуктары пластинка5а истии Норуот ырыаларын булуу, аныгы ырыалартан туох уратылардаа5ын булуу Норуот ырыалара хомо5ойдорун, ис хоһоонноохторун үөрэтии 21. 07.02
09.02 Таабырыннар Билии ылыы Таабырын таайсыы, таабырын айыы 10 таабырын толкуйдааһын Таабырын өйү сытыылыыр суолталаа5ын өйдөтүү
22. 14.02
16.02 Оһуокай Билии ылыы Оһуокай тылын этэргэ
үөрэнии Оһуокай тылын этэргэ уонна хамсаныытыгар дьарыктаныы Ырыанан толоруллар үңкүү о5ону тыл-өс, эт-хаан өттүнэн эрчийэр аналлаа5ын өйдөтүү 23. 21.02
23.02 Алгыс Билии ылыы «алгыс баһа сыалаах» диэн өйдөбүлү ырытыы Алгыс этэргэ холонуу Алгыс олус улахан суолталаа5ын өйдөтүү, бэйэтин тус оло5ор туһанарын ситиһии 24. 28.02
02.03 Ийэм-күн ийэм Айар үлэ Хоһоон, кэпсээн айарга холонуу Күндү киһилэригэр алгыс тылларын анааһын Сир үрдүгэр баар күндүттэн күндү-Күн ийэ буоларын билинии 25. 07.03
09.03 Остуоруйа Айар үлэ «Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсини» туруоруу Оруолларынан тылларын үөрэтии Остуоруйа хайысхаларынан ырытан таһаарыы
26. 14.03
16.03 Олоңхо Өйдөбүл ылыы Олоңхону истэ үөрэнии Олоңхону аа5ыы Саха норуотун уус-уран айымньытын саамай үрдүк чыпчаала-олоңхо буоларын дакаастааһын 27. 21.03
06.04 Алама5ай буолуу. (үчүгэй сыһыан) бырайыактааһын Чинчийэр үлэ дириңэтии Бэйэ санаатын сөптөөхтүк тиэрдэ үөрэнии 28. 04.04
13.04
Уоту ытыктаа бырайыактааһын
Бөлө5үнэн үлэ ырытыы Чинчийэргэ үөрэнии 29. 11.04
20.04 Төрөөбүт дойдугун таптаа бырайыактааһын Бөлө5үнэн үлэ Хоһоон айарга холонуу Төрөөбүт төрүт буор ахтыл5анын өйдөтүү 30. 18.04
27.04 Кэрэни кэрэхсээ бырайыактааһын Бөлө5үнэн үлэ Өйтөн суруйуу Кэрэ суолтатын били, тус олоххор кэрэни үксэтэр туһугар олороллорун ыйыы 31. 25.04
04.05 Чөл буолуу сэһэргэһии Бырааһы кытта көрсүһүү Телепередачалары, хаһыат ыст. Көрүү, бэйэ5э туһалаа5ы ылыы Хас биирдии киһи доруобай буолуута бэйэтиттэн тутулуктаа5ын өйдөтүү 32. 02.05
11.05 Айыл5а кэрэтин харыстаа Хаһыат оңоруу Айар үлэ түмүктээһин Айыл5а кэрэтин харыстыырга үөрэтии 33. 16.05
18.05 Сиэрдээх буола улаат бырайыактааһын Презентация оңоруу Айымньылары аа5ыы, бэлиэтээһиннэр оңоруу «Үчүгэй сиэр-майгы – киһи буолуу төрдө» диэн өйдөбүлү суолталааһын А-Ыам ыйын 9к.
34. 23.05
25.05 Айыл5а5а тахсыы экскурсия Айар сорудах: хоһоон, кэпсээн, остуоруйа айыы. Сөбүлээн көрбүт түгэннэри уруһуйдааһын МБОУ «Хатын-Арынская средняя общеобразовательная школа имени И.Е.Винокурова»
Принято на заседании МО: Согласовано: Утверждено:
______________/Гаврильева Е.Н./ ______________/Павлова А.С./ ________________/Ноговицын Д.И./
руководитель МО зам. директора по УМР директор школы
дата_______________________ дата________________________ дата___________________________
Программа внеаудиторной деятельности «Өбүгэ үгэһэ»
3 класс
Учебник: Винокурова Е.И., Чехордуна Е.П., Дедюкина Л.Г. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата. Үһүс кылааска үөрэнэр кинигэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үөрэ5ин министиэристибэтэ бигэргэппитэ. Дь.: Бичик 2014
Ф.И.О. учителя: Алексеева Алевтина Афанасьевна
Категория: I
Педагогический стаж: 17
Количество часов в год фактически Количество часов в неделю
34 1
Быһаарыы сурук
Үөрэх биридимиэтин өйдөбүлэ
Лиичинэс, духуобунас, сиэр-майгы быһыытынан сайдыытын уонна ытык өйдөбүллэр систимэлэрин баһылааһын биир суолунан культуроведческай компетенцияны иӊэрии буолар.
Федеральнай государственнай үөрэх стандардын (ФГҮӨС) методологическай тирэ5инэн буолбут «Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» барыл бырагырааматыгар оло5уран «Өбүгэ үгэһэ»: үлэлиир бырагыраамата оӊоһулунна.
Россия Федерацията – 190 тахса араас норуот иллээхтик олорор дойдута. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – Россия биир субъега, манна 120 тахса омук эйэ дэмнээхтик алтыһан олорор.
Билигин аан дойду биир ситимӊэ киирэригэр сүӊкэн уларыйыылар бара турар кэмнэригэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэх кууруһа «Россия Федерациятын 2025 сылга диэри государственнай национальнай политикатын стратегията» (РФ Президенин Укааһа, 2012 с. ахсынньы 19 күнэ) олоххо киирэрин биир төһүү механизма буоларын хааччыйар. Россия Федерациятыгар государство үөрэ5ирии систиэмэтигэр национальнай политика5а маннык соруктары туруорар: үөрэх-иитии үлэтигэр гуманитарнай хайысха суолтатын үрдэтии, Россия норуоттарын үгүс үйэ5э эйэлээхтик алтыһан олорбут үтүө үгэстэрин, история5а мунньуллубут бэлиэ событиелары, наада кэмигэр сомо5олоһуу уонна бэйэ-бэйэ5э көмөлөһүү холобурдарын үөрэх бырагыраамаларыгар киллэрии: уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр Россия норуоттарын култууратын уонна тылларын харыстыырга, сайыннарарга, Россия бары омуктарын историятыгар уонна култуураларыгар, аан дойду норуоттарыгар ылыныллыбыт сыаннастарга ытыктабылы иитэр сыаллаах үөрэтии систиэмэтин тупсарыы; уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэрин бырагыраамаларыгар Россия норуоттарын сыаннастарын уонна национальнай үгэстэрин үөрэх-иитии куурустарын быһыытынан киллэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр» Росия гражданинын өйдөбүлүгэр сөп түбэһиини олохсутуу 3 түһүмэ5инэн бэриллэр: 1) ыал иһигэр бэйэ-бэйэ5э сыһыан уопсастыбаннай сыһыаӊӊа дьайар уонна киһи гражданскай майгытын-сигилитин төрдө буолар; 2) лиичинэс төрөөбүт дэриэбинэтин, куоратын, оройуонун, регионун үгэһин, сыаннастарын, култуурунай, историческай, социальнай, духуобунай оло5ун ийэ дойду, төрөөбүт дойду, төрөөбүт тыл, ыал, дьиэ кэргэн уо.д.а. ытык өйдөбүллэр нөӊүө өйдөөн ылыныыта; 3) элбэх омуктаах Россия норуотун култууратын уонна сиэр-майгы үгэһин ылыныыта.
«Өбүгэ үгэһэ» эбии дьарыктааһын үлэлиир бырагырааматын ис хоһооно Кэнсиэпсийэ5э бэриллибит идентичность тутулугар сөп түбэһэр. Үөрэх биримиэтин тутула үөрэхтээһин түһүмэхтэринэн бэриллэр: начаалынай (1-4 кылаастар), орто (5-9 кылаастар) уонна улахан (10-11 кылаастар). Начаалынай оскуола5а, орто онтон улахан кылаас о5олоругар, о.э. саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт култууратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун сал5ыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах. Ол иһин бу биримиэти үөрэтэргэ о5ону бэйэтин норуотун култууратын билэр уонна атын норуот култууратын убаастыыр буола улаатарын сайыннарарга, Саха сирин төрүт норуоттарын төрөөбүт тылларын уонна култуураларын иӊэринэр, сайыннарар ирдэбили үөскэтиигэ сүрүн бол5омто ууруллар. Маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһан о5ону иитии-үөрэтии: 1. Норуот култууратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии; 2. Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии; 3. Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сөпкө дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү. Биридимиэт үөрэтиитин утума «Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай оскуолатын саӊардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтин» (1991с.) «олохтоох норуоттар материальнай уонна духуобунай култуураларын туһунан киэӊ билиини биэрэр, салгыы нуучча уонна аан дойду култууратын өйдүүр кыа5ын кэӊэтэр диэн өйдөбүлүгэр оло5урар».
«Өбүгэ үгэһэ» эбии дьарыктааһын үлэлиир сыала: этнокултуурунай компетенциялары иӊэрии, араас омук алтыһар эйгэтигэр сатаан олоруу уонна ситиһиилээх социализация усулуобуйатын төрүттэрин уурсар. Соруктара:
Бэйэ норуотун духуобунай уонна материальнай ытык өйдөбүллэрин аан дойду култууратын арахсыбат чааһын курдук ылыныыны иӊэрии;
Бэйэтин уонна ыаллыы олорор норуоттарын култууратын туһунан төрүт билиини олохсутуу;
Бэйэ норуотун үтүө үгэһин, итэ5элин тутуһууну сатаан тиэрдии сатабылын сайыннарыы;
Атын тыллаах, итэ5эллээх норуоттар култуураларыгар үтүө сыһыаны, өйдөһүүнү уонна бодоруһууну иитии.
Үөрэх былааныгар үөрэх биридимиэтин миэстэтэ
Үөрэх федеральнай базиснай былаана булгуччулаах уонна уруок таһынан үлэ чаастарыттан турар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» биридимиэти үөрэтии үөрэх федеральнай базиснай былаанын булгуччулаах чааһыгар көрүллүбэт. Биридимиэти үөрэтэргэ нэдиэлэ5э 1 чаас бэриллэр (уопсайа биир кылааска 34 чаас), үөрэх былаанын талар чааһын, уруок таһынан үлэ чэрчитинэн о5о уонна төрөппүт ба5атын учуоттаан ыытыллар.
Биридимиэти үөрэтии көрүӊнэрэ (моделлара):
Уруок үлэтэ. Үөрэх биридимиэтин быһыытынан эбии үөрэх былаанын талар чааһын суотугар тэрийии.
Хас да үөрэх биридимиэтин алтыһыытын нөӊүө: төрөөбүт уонна нуучча тыллара, төрөөбүт уонна нуучча тылынан литературнай аа5ыы, уруһуй, үлэ, музыка, физическай култуура.
Уруок таһынан дьарык. О5о ба5а өттүнэн талбыт (элективнэй) кууруһа, бырайыакнай чаас нөӊүө тэриллэр. «Өбүгэ үгэһэ» дьарык.
Ытык өйдөбүллэри үөрэтии ис хоһоонугар киллэрии
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) иӊэриигэ улахан суолталаах. Киһи аймах үйэлэртэн үйэлэргэ өрө тутан илдьэ кэлбит ытык өйдөбүллэрэ (духуобунай сыаннастара) төрөөбүт тыл эгэлгэтигэр, култууратыгар сөӊөллөр. Ол курдук, үөрэтии ис хоһоонугар култуура сүрүн хайысхаларын сэргэ уруок, үөрэтии матырыйаалын быһыытынан төрөөбүт дойду, ийэ дойду, айыл5а, үлэ, төрүт дьарык, ыал, дьиэ кэргэн, кэрэ эйгэтэ, үтүө сана, киһи аймах, аан дойду омуктарын култууратын эгэлгэтин курдук ытык өйдөбүллэр (духуобунай сыаннастар) киирэллэр.
Үөрэтии түмүктэрэ
Ытык өйдөбүллэри иӊэрии түмүгэ. Тус суолталаах дьайыы:
Саха төрүт үгэстэрин, ытык өйдөбүллэрин ылыныы, олохсутуу;
Үгэс буолбут төрүт култуураны норуот айымньытын түмүгүн уонна айыл5аны кытта бииргэ алтыһан олоруу курдук ылыныы;
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын ураты култуураларыгар убаастабыллаах сыһыаны култууралар алтыһыыларын сайдыытын сүрүн усулуобуйатын уонна утарсыылары быһаарар төрүтүн курдук ылыныы;
Ахсааныттан , олорор сириттэн тутулуга суох хас биирдии норуот култууратын ылыныы;
Норуот култууралара эгэлгэ араастаа5ын уопсастыба култууратн байытыы төрдүн курдук ылыныы;
Элбэх култууралар алтыһар эйгэлэрэ, бодоруһуулара, култууралар диалогтара – лиичинэс бэйэтэ уонна гражданскай уопсастыба социальнай сиэрэ-майгыта сайдар усулуобуйата буоларын ылыныы.
Сатабылы сайыннарыы:
Бэйэ норуотун үгэһин күннээ5и олоххо уонна анал этнокултуурунай тэрээһиннэргэ (ыһыах, сиэр-туом уо.д.а.) тутуһуу;
Бэйэни саха, Саха сирин уонна Россия гражданинын быһыытынан билинии;
Бэйэни Хотугу дойду, Саха сирэ, Россия олохтоо5унабын диэн билиһиннэрии;
Бэйэ5э, тулалыыр дьоӊӊо – сэргэ5э, айыл5а эйгэтигэр убаастабылы иитии.
Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ. Бэйэни салайынар – дьаһанар сатабыллар:
Культуроведческай матырыйаалга оло5уран сыалы – соругу таба туруорунар, бырайыактыыр дьарыгы сатаан былаанныыр;
Сиэр – туому, үгэһи толорууга тахсар ал5аһы көннөрөр;
Культуроведческай билиини, сатабылы, үөрүйэи сөпкө сыаналыыр;
Кэлэктиибинэн этнокултуурунай үлэ5э кыттыһар (норуот бырааһынньыктарыгар уо.д.а.);
Араас этнокултуура усулуобуйатыгар төрүт үгэһи тутуһар уонна бэйэни сатаан салайынар;
Пааранан, бөлө5үнэн, хамаанданан уо.д.а. бииргэ алтыһан үлэлиир;
Саха сирин уонна Россия норуоттарын бодоруһар майгыларын – сигилилэрин олохсуйбут бэрээдэгин (этноэтикеты) бииргэ алтыһыы усулуобуйатыгар учуоттуур;
Тас көрүӊнэринэн, тылларынан, үгэстэринэн, итэ5эллэринэн уратылаһар дьону кытта өйдөһөргө уонна алтыһарга бэлэмнээх буолар;
Бэйэ норуотун култууратын атын омуктары кытта алтыһыыга Саха сирин, Россия таһымыгар сатаан көрдөрөр.
Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ:
Анал өйдөбүллэр нөӊүө бэйэни саха быһыытынан билиһиннэрэр сатабылы олохсутуу;
Фольклор көрүӊнэрин, норуот ырыатын, музыкатын, төрүт үгэһин, сиэрин – туомун күннээ5и олоххо уонна күн – дьыл эргииринэн тутуһар сиэрин – туомун нөӊүө өрөспүүбүкэ култуура5а, тылга уратылаһар үгүс өрүттээх оло5ун туһунан бастакы билсиһиитин олохсутуу;
Өрөспүүбүлүкэ уонна Россия норуоттарын култууратын туһунан билиини – көрүүнү кэӊэтэр араас матырыйаалы туһана үөрэнии (үөрэх, уус-уран, үөрэх – наука, ыйынньык литературатыттан, тылдьыттартан, аатыластартан, хаарталартан уо.д.а.);
Тобулла5ас өйү сайыннарар үөрүйэхтэр;
Чопчу тэӊнээһин (конкретное сравнение) (дьиэ-уот: ураһа, бала5ан, дэриэбинэ, куорат, ас – үөл, таӊас – сап, туттар мал, киэргэл, симэх о.д.а.);
Ырытыы, холбооһун (анализ, синтез) (олох-дьаһах тэрээһинэ, сүөһү иитиитэ, булт, сир оӊоһуута, уһаныы, иис, омук оонньуута, оонньуура);
Түмүктээһин (обобщение) (хотугу дойду айыл5атыгар сөп түбэһэн үөскээбит итэ5эл, биһиги – Россия олохтоохторунабыт, биһиги – сахаларбыт о.д.а.);
Ханыылатан сыаналааьын (классификация) (аан дойду, сир, айыл5а, киһи, дьиэ кэргэн, уран оӊоһук (ойуу – бичик, оӊоһук, симэх); норуот музыката (хомус, кырыымпа, хобо, о.д.а.);
Дакаастааһын (доказательство) (айыл5аны кытта алтыһан олоруу уратылара уо.д.а.);
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын култуураларын бэлиэ (символ) нөӊүө көрдөрүү (сэргэ, саха ата, таба, ураһа уо.д.а.).
Үөрэх ис хоһооно
Ис хоһооно Быһаарыыта
Айыл5а Үгэс, сиэр-туом. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут итэ5эллэрин уратыта уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Айыл5а5а билиӊӊи сыһыан, тулалыыр айыл5а туруга. Төрүт омуктар айыл5а5а сыһыаннара. Айыл5а иччилэрин туһунан өйдөбүл.
Төрөөбүт дойдум Саха сирэ – мин төрөөбүт дойдум. Иитиллибит Ийэ дойдуга таптал. Материальнай эйгэ – мал-сал, айыл5а көстүүтэ. Духуобунай эйгэ – кинигэ5э, искусство айымньыларыгар баар билии уонна информация, дьон икки ардыгар сыһыан уо.д.а. бу култуура эйгэтэ. Култуура – киһи аймах олох – дьаһах, оӊоруу – туту, өй – сана, сиэр – майгы өттүнэн ситиһиитэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – элбэх норуот алтыһан олорор сирэ. Норуот өйдөбүлэ, Саха сирин төрүт норуоттара. Саха, эбээн, эбэӊки, дьүкээгир, долган, чукча, төрүт олохтоох нуучча, кинилэр түөлбэлээн олохсуйбут сирдэрэ. Өрөспүүбүлүкэ5э олорор араас омук дьоно (украинецтар, буряттар, белорустар уо.д.а.).
Ийэ дойдуга таптал уонна убаастабыллаах сыһыан. Ытык өйдөбүллэр: төрөөбүт дойдуга таптал, ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – араас омук култуурата алтыһар дойдута.
Саха сирин духуобунай үгэһэ – сиэри-туому сырдатыы, култууралар алтыһыылара. Бэйэ норуотун култууратын, оло5ун-дьаһа5ын, духуобунай баайын билэр, өйдүүр, ылынар, таптыыр, ону ааһан ис сүрэхтэн төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолуу.
Дьиэ кэргэн Дьиэ кэргэн сыһыана. Мин төрөппүттэрим, дьиэ кэргэӊӊэ ийэ, а5а оруола. Дьиэ кэргэӊӊэ о5ону иитии. Кырдьа5астары ытыктааһын. Дьиэ кэргэним ытык өйдөбүллэрэ. Дьиэ кэргэн үлэтэ, сынньалаӊа, бырааһынньыга. Бэйэ-бэйэни көрүү-харайыы, өйөһүү, көмөлөсүһүү. Бэйэ төрүччүтүн оӊоруу. Биһиги чугас ыалларбыт, аймахтарбыт, кинилэр дьиэ кэргэттэрэ.
Норуотум дьиэтэ - уота Саха сиригэр олохтоох омуктар үгэс буолбут дьиэлэрэ – уоттара. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьиэлэрин – уоттарын аата – суола, оӊоһуулара, тутуулара. Кыһыӊӊы, сайыӊӊы дьиэ – уот уратылара. Дьиэ – уот оло5ун, сирин талы үгэстэрэ. Дьиэ ис – тас тутула. Дьиэ ис тэрилэ, мала – сала. Оһох, оһох тутула, уот иччитин өйдөбүлэ.
Норуот төрүт дьарыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьарыктара. Саха сирин норуоттарын сүрүн дьарыктара: түүлээх, балык булда, таба, сылгы, ынах иитиитэ. Норуотум үгэс буолбут хаһаайыстыбата. Дьиэ кэргэним хаһаайыстыбата. Дьиэ сүөһүтэ – норуот баайа, үтүө туруга.
Уус – уран оӊоһук Норуот уус – уран оӊоһуктара. Норуот ойуулуур – дьүһүннүүр искусствотын көрүӊнэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүт омуктарын үгэс буолбут уус –уран оӊоһуктара. Таӊас – сап, атах таӊаһын, туттар мал киэргэтиитэ, оһуордарын ааттара, суолталара, аналлара. Биллиилээх норуот маастардара уонна худуоһунньуктара.
Таӊас - сап Норуот таӊаһа – саба. Саха сиригэр олорор норуоттар төрүт таӊастара: уратылара уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Мин норуотум таӊаһын – сабын көрүӊнэрэ уонна уратылара. Тыһы, тириини имитии, таӊастааһын туһунан өйдөбүл. Түүлээх таӊаһы, атах таӊаһын көрүү – харайыы.
Өбүгэм аһа - үөлэ Норуот аһа – үөлэ. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут астара. Дьыл кэминэн ас арааһа. Өбүгэм аһа. Аһы астааһын технологиятын кытта билсиһии.
Оонньуурдар, оонньуулар Норуот оонньуулара уонна оонньуурдара. Үгэс буолбут норуот оонньуулара, көрүӊнэрэ (остуол оонньуута, хамсаныылаах оонньуулар, өй оонньуулара уо.д.а.). Оонньуурдар көрүӊнэрэ, туохтан оӊоһуллубуттара.
Норуот ырыата - тойуга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын ырыа, тойук култууралара. Норуот ырыата, тылынан уус-уран айымньытын көрүӊнэрэ. О5о5о аналлаах ырыалар. Саха сирин норуоттарын ырыа до5уһуоллаах үӊкүүлэрэ (оһуокай, һээдьэ, лондол, хэйро, гасигор уо.д.а.). Норуотум ырыата-тойуга, үӊкүүтэ. Норуотум биллиилээх ырыаһыттара, артыыстара, ырыа айааччылара. Норуот музыкатын тэриллэрэ: дүӊүр, хомус, кырыымпа уо.д.а.
Олоӊхо Саха героическай эпоһа олоӊхо – саха норуотун ытык өйдөбүллэрин түмэр сүдү айымньы. Аан дойду айыллыыта. Үс дойду. Олоӊхону туруоруу уонна олоӊхону туруоруу уратылара. Норуот дириӊ өйүн, күүстээх санаатын, уус дьэрэкээн тылын-өһүн, киэӊ билиитин чыпчаала – эпос. Олоӊхо уонна Саха сирин норуоттарын эпостара. Эпостарга бухатыыр уонна кыыс уратылара. Олоӊхо араас омук култууратыгар.
Саха сирин театрдара Театр туһунан өйдөбүл (спектакль, режиссер, репертуар, артыыс уо.д.а.). Театрдар араастара (драматическай, музыкальнай, куукула театра, көр-күлүү театра уо.д.а.). Дьокуускай куоракка баар театрдар: П.А.Ойуунускай аатынан Саха драматическай театра; А.С.Пушкин аатынан Нуучча драматическай театра; Д.К.Сивцев – Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет государственнай театра; Эдэр көрөөччү театра. Саха сирин улуустарын, куораттарын, бөһүөлэктэрин театрдара. Бэйэ олорор сирин театра.
Өрөспүүбүлүкэ музейдара Музей – норуот муудараһын кыладабыайа. Музей арааһа: ойуулуур-дьүһүннүүр, историческай, этнографическай уо.д.а. Өрөспүүбүлүкэ государственнай музейдара: Национальнай-художественнай музей; Ем. Ярославскай аатынан Саха сиринээ5и хоту норуоттар историяларын уонна култуураларын государственнай музейа; П.А.Ойуунускай аатынан гос. литературнай музей. Өрөспүүбүлүкэ уонна улуус музейдара: мамонт музейа; хомус музейа; Сунтаар улууһун Б.Андреев аатынан Элгээйитээ5и айыл5а музейа; Таатта улууһун Чөркөөктөө5ү историческай-этнографическай музейа уо.д.а. Дойдум музейдара: Намнаа5ы этнографическай музей; М.К.Аммосов аатынан государственнай – историческай музей; И.Е.Винокуров аатынан этнографическай музей; Никльскайдаа5ы Сир музейа уо.д.а.
Саха биллиилээх худуоһунньуктара.
Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата Бибилэтиэкэ – грек тыла. Бибилэтиэкэ5э сылдьыы быраабылата. Өрөспүүбүлүкэтээ5и о5о бибилэтиэкэтэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтэ. Намнаа5ы Н.Рыкунов аатынан бибилэтиэкэ. Хатыӊ-Арыы нэһилиэгин бибилэтиэкэтэ. Оскуолам бибилэтиэкэтэ.
Хотугу норуоттар олохторо, култууралара Айыл5алара. Хотугу омуктар олохторо. Сүрүн дьарыктара. Хотугу норуоттар биллиилээх дьонноро. А5ыйах ахсааннаах омуктар тылынан уус – уран айымньылара. Хотугу култуура театр сценатыгар. Хотугу норуоттар ырыалара уонна үӊкүүлэрэ. Национальнай ансамбллар. Хотугу омуктар билиӊӊи балаһыанньалара.
Үөрэх ис тутула
Саха Республикатын Төрүт омуктар оскуолаларын чинчийэр институтун иһинэн Екатерина Ивановна Винокурова таһааттарбыт «Саха сирин норуоттарын культурата» диэн предмети 1-4 кылааска үөрэтии программата (2007с.) уонна Е.И.Винокурова, А.В.Иванова, Е.П.Чехордуна «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үлэлиир бырагыраамата (2013с.) оскуола5а Саха сирин норуоттарын культуратын уопсай орто үөрэхтээһин госстандартыгар тирэ5ирэн оӊоһуллубутугар туһаайыллан «Өбүгэ үгэһэ» диэн 1-4 кылаастарга анаан дьарык ыытыллар. Дьарык сыалын уонна сүрүн ис хоһоонун хайысхаларын арыйар быһаарыы суруктан, дьарыктааһын ис тутулуттан уонна ньыматыттан уонна сатабыл ирдэбиллэриттэн, хонтуруол көрүӊнэриттэн - турар.
«Өбүгэ үгэһэ» дьарык о5о5о бэйэтин норуотун духовнай, материальнай культуратын аан дойду культуратын арахсыспат чааһын курдук ылынарыгар көмөлөһөр, төрөөбүт тылы уонна культураны үөрэтэргэ, харыстыырга интэриэһи сайыннарар. Бу дьарыкка сүрүннээн Е.И.Винокурова, Л.Г.Дедюкина «Өбүгэ үгэһэ» диэн төрөөбүт тылынан суруллубут учебнигынан уонна араас хабааннаах көмө литератураларынан хааччыллыахтара.
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
быһаарыыта
Истии уонна кэпсээһин Учуутал кэпсээнин истэр, онтон үөрэнээччи бэйэтэ тугу билэрин быһааран кэпсиир. Бол5омтолоох буолара ирдэнэр.
Билсиһии Саӊа тиэмэни, өйдөбүлү учуутал кэпсээниттэн билсэр. Саӊаны бэйэтигэр иӊэринэр. Түмүк оӊостор.
Билии Тиэмэтигэр туһаайан эргэрбит тыллары билэр. Тус оло5ор бу билбит тылларын туһанар. Билии ылар.
Ырытыы Дьиэ кэргэн ытык өйдөбүллэрин туһунан ырытар. Бэйэтэ ырытан сөптөөх суолу тобулуохтаах.
Тэӊнээһин Саха сиригэр олохтоох омуктар олохторун – дьаһахтарын, итэ5эллэрин (материальнай уонна духуобунай култуураларын) тэӊнээн көрөр.
Толкуйдааһын Толкуйдаан тобулан таһаарар.
Араарыы Былыргы уонна аныгы, үчүгэй уонна мөкү диэн араарар.
Былааннааһын Туох баар үлэтин хайдах тириэрдэри былааннанар.
Көрсүһүү Норуот тумус оӊостор дьонун, кырдьа5астары, интэриэһинэй дьарыктаах дьону кытары көрсүһэллэр.
Быһаарыы Тугу билбитин, туох санаа5а кэлбитин быһаарар.
Эбии матырыйаалы туһаныы Бибилэтиэкэттэн эбии кинигэ, сурунаал, хаһыат матырыйаалларын булан аа5ар. Интернет-ресурсаларын туһанан бэйэтигэр сөптөөх матырыйааллары хомуйар.
Сылдьыы Театрга, музейга, араас хабааннаах быыстапкаларга сиэрдээхтик сылдьаллар.
Наардааһын Үгэс буолбут өйдөбүллэри үөрэтэн тус-туһунан наардыыр-араарар.
Үөрэтии Ырыа матыыптарын, фольклор жанрын араас көрүӊнэрин үөрэтэллэр.
Талыы Бэйэтэ талан үөрэтэр, чинчийэр.
Бөлөхтөөһүн Холобур, аһы эт, балык, үүт ас диэн арааран, сөпкө ааттаан бөлөхтүүр.
Толоруу Дьоӊӊо – сэргэ5э, сцена5а айымньы араас көрүӊүн толороллор. Холобур: оһуокайдааһын, олоӊхолооһун, чабыр5ахтааһын уо.д.а.
Практическай үлэ Үлэ оӊорор (альбом, реферат суруйар, кыра кээмэйдээх кинигэ, истиэнэ5э ыйанар хаһыат уо.д.а.).
Тылдьытынан үлэ Билбэт тылларын суолталарын үөрэтэр.
Чинчийии Биир хайысханы ылан дириӊник үөрэтэр-чинчийэр.
Кэтээн көрүү Айыл5а кэрэтин кэтээн көрөр.
Холобурдары а5алыы Үтүө холобурдарга оло5уран дакаастабыл оӊорор.
Уруһуйдааһын О5о ис туругун, өйдөбүлүн уруһуй нөӊүө тириэрдэр.
Иһитиннэрии Талбыт үлэтигэр иһитиннэрии оӊорор.
Оӊорон көрдөрүү Холобура: бэйэ норуотун төрүт аһын астаан көрдөрүү.
Тутуһуу Билиӊӊи кэмӊэ сиэри – туому тутуһар. Сиэрдээх билиини олохсутар.
Бырайыактааһын Иһитиннэрии түмүк оӊорор.
Сыаналааһын Бэйэтин үлэтин эбэтэр атын о5олор үлэлэрин сыаналыыр. Бэйэ-бэйэлэрин толорууларын сыаналана үөрэнэллэр.
Сааһылаан ситимнээһин Айыл5а5а харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, күӊӊэ, уокка сүгүрүйүүнү сааһылаан ситимнээһин.
Материальнай – техническэй хааччыллыы
Бибилэтиэкэ пуондата
Саха сирин норуоттарын культурата. 1-4 кылаас. Саха оскуолатын программата. Саха Республикатын Үөрэ5ин министерствота көӊүллээтэ. Дь. 2007
Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата. Үлэлиир бырагыраама. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үөрэ5ин министиэристибэтэ биһирээбитэ. Дь. 2013
Винокурова Е.И., Дедюкина Л.Г. Өбүгэ үгэһэ. Үһүс кылааска үөрэнэр кинигэ. Саха Республикатын Үөрэ5ин министерствота көңүллээтэ. Дь.: Бичик 2009
Көмө литература
Андреева Р.П., Иванова А.Н. Оһуор ойуута. Дь. 2013
Аммосова Е.Е. Өбүгэлэрбит үгэстэрэ, ойуулара-бичиктэрэ. Дь. 1989
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрин тутус. Дь. 1996
Васильев П.К., Охлопков М.К. Сахалыы оонньуулар. Дь. 1992
Васильев П.К., Федоров И.Г. Өбүгэбит оло5о-дьаһа5а. Дь.2012
Васильев П.К., Федоров И.Г. Ойуулаах тылдьыт. Дь. 1992
Винокуров В.Н. Саха сирин үүнээйитэ, кыыла-сүөлэ. Дь. 2004
Гуляев Ф.Г. До5ордуулар. Дь. 2011
Кондратьев А.А. Оһуордаах оӊоойук. Дь. 1989
Неустроева М.Д., Толстоухова Р.П. Урааӊхай саха о5ото. Дь. 1996
Павлов А.Н. Күннүк. Дь. 2013
Попов Е.П. Үтүө үгэстэри үксэтэн иһиэххэ. Дь. 1989
Саввина М.П. Тэлгэһэ билгэһиттэрэ. Дь. 2007
Саввинов Н.Е. Өбүгэлэрбит олохторо-дьаһахтара. Дь. 1992
Саха остуоруйалара. /Хомуйан оӊордо А.А.Борисова. Дь. 2002
Саха өһүн хоһоонноро. /Хомуйан оӊордо Г.В.Попов. Дь. 2005
Саха таабырыннара. /Хомуйан оӊордулар С.П.Ойунская, Е.П.Чехордуна. Дь. 2002
Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабыр5ахтар. /Хомуйан оӊордо И.К.Попов. Дь. 2006
Федорова З.П., Федоров Г.М. Үүнээйи эйгэтэ. Дь. 2011
Чаабы-чыыбы чабыр5ахтар. /Хомуйан оӊордо В.В.Илларионов. Дь. 1992
Чехордуна Е.П. Мин дойдум-олоӊхо дойдута. Дь. 2006
Чехордуна Е.П. Чөл хайа кистэлэӊнэрэ. Дь. 2013

Бэчээтинэй босуобуйалар
Ытык өйдөбүллэр тиэмэлэринэн уонна бодоруһуу түгэннэрин тиэмэлэринэн о5о кэпсииригэр, аа5арыгар аналлаах хартыыналар (биирдиилээн уонна бөлө5үнэн үлэни хааччыйыы).
Көрдөрөр – иһитиннэрэр босуобуйалар
Microsoft Office PowerPoint программа5а оӊоһуллубут араас хабааннаах тиэмэлэргэ: Айыл5а, Төрөөбүт дойдум, Дьиэ кэргэн, Норуотум дьиэтэ – уота, Норуот төрүт дьарыга, Уус – уран оӊоһук, Таӊас – сап, Өбүгэм аһа – үөлэ, Оонньуурдар, оонньуулар, Норуот ырыата – тойуга, Олоӊхо, Саха сирин театрдара, Өрөспүүбүлүкэ музейдара, Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата, Хотугу норуоттар олохторо, култууралара, көрдөрөр – иһитиннэрэр презентациялар бэлэмнэннилэр.
Үһүс кылаас үөрэнээччитин дьарыга
Үһүс кылаас үөрэнээччитэ «Өбүгэ үгэһэ» диэн дьарыкка Саха сирин төрүт олохтоохторун: эбээннэр, эбэңкилэр, юкагирдар, долганнар, чукчалар, нууччалар уонна сахалар – үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын уонна дьарыктарын туһунан өссө дириңэтэн билиэхтэрэ-үөрэтиэхтэрэ. Төрөөбүт төрүт дойдубут киэң киэлитигэр олорор өбүгэлэрбит үгэс буолбут дьарыктарын, астарын-үөллэрин, таңнар таңастарын, көрдөөх оонньууларын, бырааһынньыктарын, сиртэн хостонор баайын, үөрэх, наука, култуура, искусство өттүгэр сайдыытын, араас дьо5урдаах уонна идэлээх дьонун туһунан саңаны үөрэтиэхпит, билиини кэңэтиэхпит.
Маны таһынан бэйэбит олорор сирбит эмтээх үүнээйилэрин, хамсыыр-харамайын, кэрэ айыл5атын кэтээн көрүөхпүт.
Норуоппут таптыыр ырыаларын, уус-уран айымньыларын көрүңнэрин үөрэтиэхпит, толорор талааммытын сайыннарыахпыт.
Киэң билиилээх-көрүүлээх, төрөөбүт дойдутугар бэриниилээх киһи буола улаатарыгар араас хабааннаах үөрэтии ньымаларын туһанабын: айар соруда5ы, бэлиэтээһиннэри оңосто үөрэнии, бырайыактааһын, экскурсия, көрсүһүүлэр, тылдьытынан үлэ уо.д.а.

Тематическай былаан
№ Былаан быһыытынан Ыытыллыбыт күнэ, ыйа Үөрэтии тосхоллоро Үөрэтии ньымата Үөрэтии ис тутула Дьиэтээ5и сорудах Түмүк Былаан туолуута
1. 04.09
05.09 Самаан сайын ахтыл5ана Санаһыы-ахтыһыы Сайыңңы уһун сынньалаңнарыгар тугу гыммыттарын сэһэргэһии Өйтөн суруйуу Сайын уратытын, сайыңңы айыл5а дьикти кырааскатын, музыкатын уратытын таба өйдөөһүн 2. 11.09
12.09 Саамай, саамай… Кэтээн көрүү Күнү-дьылы билгэлээһин Күнү-дьылы кэтээн көрүү тэтэрээтин оңостуу, күн ахсын бэлиэтэнии Күн ахсын туох уларыйыы тахсыбытын сиһилии кэтээн көрөргө холонуу 3. 19.09
20.09 Мин айыл5аны туойабын Айар үлэ О5олор айымньыларыгар оло5уран ырытыһыы Айыл5а5а сыһыаннаах кинигэлэри аа5ыы, бэлиэтээһиннэри оңоруу Айыл5а ис кистэлэңин арыйарга холонуу 4. 26.09
27.09 Маңнайгы хаар Айар үлэ Маңнайгы хаар дьиктитин хоһуйуу М.Обутова-Эверстова «хаар» хоһоонун нойосуус үөрэтии Айыл5а биир дьикти көстүүтүн кытта билсиһии. 5. 03.10
04.10 Тыа5а тахсыы экскурсия Туох уларыйбытын, туох дьикти баарын кэтээн көрүү Тугу көрбүтү сурукка тиһии От-мас, айыл5а кыһыңңыга туох-хайдах бэлэмнээхтэрин кэтээн көрүү 6. 09.10
10.10 Биһиги удьуордарбыт сэһэргэһии Бэйэ төрүччүтүн оӊорорго холонуу. Удьуордарын үөрэтии. Удьуордар силистэрин оӊоруу А5а – ийэ ууһун били. Ааттарын-суолларын үйэтитии. Кырдьа5астары ытыктааһын. Дьиэ кэргэн үтүө холобурдарыгар иитиллии. 7. 16.10
17.09 Тэлгэһэ билгэһиттэрэ Кэтээн көрүү Билгэлэри үөрэтии, араас өӊүнэн дьүһүннээһин Сахалыы билгэлэрдэ суруй Айыл5алыын алтыһыы. Кини кэрэтинэн толору дуоһуйуу, кистэлэӊнэрин арыйыы 8. 23.10
24.10 Саха сирин кыһыңңыта Айар үлэ Хоһоон, кэпсээн айыы Уруһуйдааһын Сахалар кыһыммыт уратытын өйдөөһүн
9. 30.10
31.10 «Мөккүөр» (М.Обутова-Эверстова) Оруолларынан оонньооһун Ис хоһоонун ырытыһыы, бэйэ санаатын кытта үллэстии Кылаас таһынан аа5ыы, «Кэпсээниң?!» диэн папкаларын толороллор «Мөккүөр» диэн айымньы айыл5а кэрэ көстүүтүн харыстыырга иитэр улахан суолталаа5ын ылыныы 10. 13.11
14.11 Сахам сирин киэң киэлитэ, айыл5атын арааһа бырайыактааһын Билсиһии, ырытыы Тус-туһунан ылбыт сорудахтарынан үлэ «Саха-айыл5а о5ото» диэн өйдөбүлү иңэрии 11. 20.11
21.11 Са5ах, сир хайысхата бырайыактааһын О5олор бэйэлэрэ ырытан, оңорон таһаараллар Ситэрии, саңаны көрдөөһүн, чөкөтүү Хайысхалары үөрэтии 12. 27.11
28.11 Дьыл кэмнэрэ бырайыактааһын Хоһоон айыы дьыл кэмнэрэ уратыларынан И.Сосин «Тыа түөрт көстүүтэ» нойосуус Дьыл кэмнэрэ туох уратылаахтарын дириңэтэн билии 13. 04.12
05.12 Айыл5а үс эйгэтэ: салгын, сир, уу бырайыактааһын Билэр билиигэ оло5уран саңаны билии. Уопут оңоруу Сал5ааһын Айыл5а үс эйгэттэн турарын дакаастааһын 14. 11.12
12.12 Алаас бырайыактааһын «а5ам алааһа» А.Варламова ырыатын истии, ол тула ырытыһыы Алаас диэн ойуу тылдьыты оңоруу Алаас-өбүгэлэрбит олорбут сирдэрэ-уоттара буоларын өйдүөхтээхпин уонна ытыктабыллаахтык сыһыаннаһыахтаахпыт 15. 18.12
19.12 Ытык хайа (улуу булгунньах, «Киһилээх хайа», аппа, томтор, эбэ) бырайыактааһын Ырытыы, быһаарыы Ытык хайа диэн ойуу тылдьыты оңоруу Кэрэ көстүүлээх сирдэри үөрэтии 16. 25.12
26.12 Айгыр-силик айыл5а Түмүктүүр уруок Бырайыак көмүскээһинэ Папка толоруута Оңорбут үлэни сатаан дьон дьүүлүгэр таһаара үөрэнии
17. 15.01
16.01 Айыл5а баайа Бырайыак киириитэ Бырайыак эскиһин бөлө5үнэн оңорорго холонуу Ситэрэн, эбэн биэрии Саха сирин айыл5атын баайын үөрэтии, харыстааһын 18. 22.01
23.01 Саха сирин кыыла (кэрбээччилэр, адьыр5алар, от-мас аһылыктаахтар) бырайыактааһын Кыра-кыра бөлө5үнэн үлэ «күрүө тутуу» Саха сиригэр баар кыыл арааһын үөрэтии 19. 29.01
30.01 Көтөр арааһа бырайыактааһын «көтөрдөр мунньахтара» кэпсээн тула кэпсэтиһии Көтөр арааһын билии Саха сирин көтөрдөрүн үөрэтии 20. 12.02
13.02 Кыстыыр көтөрдөр бырайыактааһын уруһуйдааһын Кыстыыр көтөрдөр тустарынан элбэ5и билии Кыстыыр көтөрдөр тустарынан үөрэтии 21. 19.02
20.02 Көмүс хатырыктаахтар бырайыактааһын Кроссворд оңоруу «Саха сирин балыктара» ситэрии Балык арааһын үөрэтии 22. 26.02
27.02 Үөн-көйүүр арааһа бырайыактааһын Билэртэн билбэккэ тиийии ситэрии Үөн-көйүүр арааһын үөрэтии 23. 05.03
06.03 Саха сирин үүнээйилэрэ бырайыактааһын Таблица оңоруу ситэрии Үүнээйи арааһын билии 24. 12.03
13.03 Эмтээх уонна отонноох үүнээйилэр бырайыактааһын Бырайыагы кэңэтии ситэрии Эмтээх уонна отонноох үүнээйилэри үөрэтии 25. 19.03
20.03 Саха сирин «Кыһыл кинигэтэ» бырайыактааһын Ырытыы, схема оңоруу Бырайыагы көмүскүүргэ бэлэмнэнии Кыһыл кинигэ5э киирбит хамсыыр-харамайдары, үүнээйилэри үөрэтии 26. 02.04
03.04 Айыл5а баайа Бөлө5үнэн бырайыак көмүскээһинэ Бииргэ үөрэнэр о5олоругар тугу билбитин тириэрдии Кинигэ аа5ыы, папка толоруута Санааны тыл көмөтүнэн тириэрдии 27. 09.04
10.04 Айыл5а-биһиги иитиллэр ийэбит Пааранан үлэ Бэйэ санаатын тириэрдии Өйтөн суруйуу Айыл5аттан хас биирдии киһи тутулуктаа5ын өйдөөһүн
28. 16.04
17.04 Айыл5а дьикти кырааската Бастакы бырайыак Ырытыһыы, «От сыта» А.Варламова ырыатын истии Айыл5а кустук өңүнэн оонньуурун көрдөрөр уруһуйда оңор Айыл5абыт барахсан араас өңүнэн киэркэйэрин сатаан көрүү, кумаа5ыга сатаан тиһии 29. 23.04
24.04 Айыл5а модун музыката Иккис бырайыак Кэ5э, күөрэгэй, кыталык ырыаларын истии Кылаас таһынан аа5ыы, суруйааччылар айымньыларыгар айыл5а музыкатын хайдах хоһуйалларын булан устуу Айыл5а модун музыкатын сатаан истэ үөрэтии 30. 30.04
08.05
Саха сирин уу баайа (өрүстэр, күөллэр, үрүйэлэр) Бөлө5үнэн үлэ Карта оңоруу Өрүстэр тустарынан хоһооннору булуу уонна нойосуус үөрэтии Саха сирэ баай айыл5алаах дойду буоларын дакаастааһын Б – ыам ыйын 1 к.
31. 07.05
15.05 Сиртэн хостонор баай Бөлө5үнэн үлэ Каартанан үлэ «саха сирин сиртэн хостонор баайа» диэн схема-ыйынньык оңоруу Саха сирэ сиртэн хостонор баайа олуһун элбэ5инэн сөхтөрөр 32. 14.05
22.05 Саха сирин кэрэ көстүүлээх миэстэлэрэ Бөлө5үнэн үлэ Каартанан үлэ, бэлиэтээһиннэри оңоруу Кэпсээн айыы Саха сирин кэрэ көстүүлээх миэстэлэрин үөрэтии 33.
21.05
29.05
«Хаарыан бэйэлээх мин дойдум»
Айыл5а5а тахсыы
1 чааһа Айар үлэ.
экскурсия Хоһоон айыы «Мин дойдум», ырыа истии, билэр ырыаларын ыллааһын
Кэтээн көрүүлэри оңоруу Папкаларын толороллор
Төрөөбүт дойдунан киэн туттуу.
Айыл5а5а дуоһуйа сынньаныы 34. 28.05 «Хаарыан бэйэлээх мин дойдум»
Айыл5а5а тахсыы
2 чааһа Айар үлэ.
экскурсия Хоһоон айыы «Мин дойдум», ырыа истии, билэр ырыаларын ыллааһын
Кэтээн көрүүлэри оңоруу Папкаларын толороллор
Төрөөбүт дойдунан киэн туттуу.
Айыл5а5а дуоһуйа сынньаныы МБОУ «Хатын-Арынская средняя общеобразовательная школа имени И.Е.Винокурова»
Принято на заседании МО: Согласовано: Утверждено:
______________/Гаврильева Е.Н./ ______________/Павлова А.С./ ________________/Ноговицын Д.И./
руководитель МО зам. директора по УМР директор школы
дата_______________________ дата________________________ дата___________________________
Программа внеаудиторной деятельности «Өбүгэ үгэһэ»
4 класс
Учебник: Винокурова Е.И., Чехордуна Е.П., Дедюкина Л.Г. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата. Төрдүс кылааска үөрэнэр кинигэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үөрэ5ин министиэристибэтэ бигэргэппитэ. Дь.: Бичик 2014
Ф.И.О. учителя: Алексеева Алевтина Афанасьевна
Категория: I
Педагогический стаж: 17
Количество часов в год фактически Количество часов в неделю
34 1
Быһаарыы сурук
Үөрэх биридимиэтин өйдөбүлэ
Лиичинэс, духуобунас, сиэр-майгы быһыытынан сайдыытын уонна ытык өйдөбүллэр систимэлэрин баһылааһын биир суолунан культуроведческай компетенцияны иӊэрии буолар.
Федеральнай государственнай үөрэх стандардын (ФГҮӨС) методологическай тирэ5инэн буолбут «Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» барыл бырагырааматыгар оло5уран «Өбүгэ үгэһэ»: үлэлиир бырагыраамата оӊоһулунна.
Россия Федерацията – 190 тахса араас норуот иллээхтик олорор дойдута. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – Россия биир субъега, манна 120 тахса омук эйэ дэмнээхтик алтыһан олорор.
Билигин аан дойду биир ситимӊэ киирэригэр сүӊкэн уларыйыылар бара турар кэмнэригэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэх кууруһа «Россия Федерациятын 2025 сылга диэри государственнай национальнай политикатын стратегията» (РФ Президенин Укааһа, 2012 с. ахсынньы 19 күнэ) олоххо киирэрин биир төһүү механизма буоларын хааччыйар. Россия Федерациятыгар государство үөрэ5ирии систиэмэтигэр национальнай политика5а маннык соруктары туруорар: үөрэх-иитии үлэтигэр гуманитарнай хайысха суолтатын үрдэтии, Россия норуоттарын үгүс үйэ5э эйэлээхтик алтыһан олорбут үтүө үгэстэрин, история5а мунньуллубут бэлиэ событиелары, наада кэмигэр сомо5олоһуу уонна бэйэ-бэйэ5э көмөлөһүү холобурдарын үөрэх бырагыраамаларыгар киллэрии: уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр Россия норуоттарын култууратын уонна тылларын харыстыырга, сайыннарарга, Россия бары омуктарын историятыгар уонна култуураларыгар, аан дойду норуоттарыгар ылыныллыбыт сыаннастарга ытыктабылы иитэр сыаллаах үөрэтии систиэмэтин тупсарыы; уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэрин бырагыраамаларыгар Россия норуоттарын сыаннастарын уонна национальнай үгэстэрин үөрэх-иитии куурустарын быһыытынан киллэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр» Росия гражданинын өйдөбүлүгэр сөп түбэһиини олохсутуу 3 түһүмэ5инэн бэриллэр: 1) ыал иһигэр бэйэ-бэйэ5э сыһыан уопсастыбаннай сыһыаӊӊа дьайар уонна киһи гражданскай майгытын-сигилитин төрдө буолар; 2) лиичинэс төрөөбүт дэриэбинэтин, куоратын, оройуонун, регионун үгэһин, сыаннастарын, култуурунай, историческай, социальнай, духуобунай оло5ун ийэ дойду, төрөөбүт дойду, төрөөбүт тыл, ыал, дьиэ кэргэн уо.д.а. ытык өйдөбүллэр нөӊүө өйдөөн ылыныыта; 3) элбэх омуктаах Россия норуотун култууратын уонна сиэр-майгы үгэһин ылыныыта.
«Өбүгэ үгэһэ» эбии дьарыктааһын үлэлиир бырагырааматын ис хоһооно Кэнсиэпсийэ5э бэриллибит идентичность тутулугар сөп түбэһэр. Үөрэх биримиэтин тутула үөрэхтээһин түһүмэхтэринэн бэриллэр: начаалынай (1-4 кылаастар), орто (5-9 кылаастар) уонна улахан (10-11 кылаастар). Начаалынай оскуола5а, орто онтон улахан кылаас о5олоругар, о.э. саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт култууратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун сал5ыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах. Ол иһин бу биримиэти үөрэтэргэ о5ону бэйэтин норуотун култууратын билэр уонна атын норуот култууратын убаастыыр буола улаатарын сайыннарарга, Саха сирин төрүт норуоттарын төрөөбүт тылларын уонна култуураларын иӊэринэр, сайыннарар ирдэбили үөскэтиигэ сүрүн бол5омто ууруллар. Маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһан о5ону иитии-үөрэтии: 1. Норуот култууратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии; 2. Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии; 3. Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сөпкө дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү. Биридимиэт үөрэтиитин утума «Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай оскуолатын саӊардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтин» (1991с.) «олохтоох норуоттар материальнай уонна духуобунай култуураларын туһунан киэӊ билиини биэрэр, салгыы нуучча уонна аан дойду култууратын өйдүүр кыа5ын кэӊэтэр диэн өйдөбүлүгэр оло5урар».
«Өбүгэ үгэһэ» эбии дьарыктааһын үлэлиир сыала: этнокултуурунай компетенциялары иӊэрии, араас омук алтыһар эйгэтигэр сатаан олоруу уонна ситиһиилээх социализация усулуобуйатын төрүттэрин уурсар. Соруктара:
Бэйэ норуотун духуобунай уонна материальнай ытык өйдөбүллэрин аан дойду култууратын арахсыбат чааһын курдук ылыныыны иӊэрии;
Бэйэтин уонна ыаллыы олорор норуоттарын култууратын туһунан төрүт билиини олохсутуу;
Бэйэ норуотун үтүө үгэһин, итэ5элин тутуһууну сатаан тиэрдии сатабылын сайыннарыы;
Атын тыллаах, итэ5эллээх норуоттар култуураларыгар үтүө сыһыаны, өйдөһүүнү уонна бодоруһууну иитии.
Үөрэх былааныгар үөрэх биридимиэтин миэстэтэ
Үөрэх федеральнай базиснай былаана булгуччулаах уонна уруок таһынан үлэ чаастарыттан турар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» биридимиэти үөрэтии үөрэх федеральнай базиснай былаанын булгуччулаах чааһыгар көрүллүбэт. Биридимиэти үөрэтэргэ нэдиэлэ5э 1 чаас бэриллэр (уопсайа биир кылааска 34 чаас), үөрэх былаанын талар чааһын, уруок таһынан үлэ чэрчитинэн о5о уонна төрөппүт ба5атын учуоттаан ыытыллар.
Биридимиэти үөрэтии көрүӊнэрэ (моделлара):
Уруок үлэтэ. Үөрэх биридимиэтин быһыытынан эбии үөрэх былаанын талар чааһын суотугар тэрийии.
Хас да үөрэх биридимиэтин алтыһыытын нөӊүө: төрөөбүт уонна нуучча тыллара, төрөөбүт уонна нуучча тылынан литературнай аа5ыы, уруһуй, үлэ, музыка, физическай култуура.
Уруок таһынан дьарык. О5о ба5а өттүнэн талбыт (элективнэй) кууруһа, бырайыакнай чаас нөӊүө тэриллэр. «Өбүгэ үгэһэ» дьарык.
Ытык өйдөбүллэри үөрэтии ис хоһоонугар киллэрии
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) иӊэриигэ улахан суолталаах. Киһи аймах үйэлэртэн үйэлэргэ өрө тутан илдьэ кэлбит ытык өйдөбүллэрэ (духуобунай сыаннастара) төрөөбүт тыл эгэлгэтигэр, култууратыгар сөӊөллөр. Ол курдук, үөрэтии ис хоһоонугар култуура сүрүн хайысхаларын сэргэ уруок, үөрэтии матырыйаалын быһыытынан төрөөбүт дойду, ийэ дойду, айыл5а, үлэ, төрүт дьарык, ыал, дьиэ кэргэн, кэрэ эйгэтэ, үтүө сана, киһи аймах, аан дойду омуктарын култууратын эгэлгэтин курдук ытык өйдөбүллэр (духуобунай сыаннастар) киирэллэр.
Үөрэтии түмүктэрэ
Ытык өйдөбүллэри иӊэрии түмүгэ. Тус суолталаах дьайыы:
Саха төрүт үгэстэрин, ытык өйдөбүллэрин ылыныы, олохсутуу;
Үгэс буолбут төрүт култуураны норуот айымньытын түмүгүн уонна айыл5аны кытта бииргэ алтыһан олоруу курдук ылыныы;
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын ураты култуураларыгар убаастабыллаах сыһыаны култууралар алтыһыыларын сайдыытын сүрүн усулуобуйатын уонна утарсыылары быһаарар төрүтүн курдук ылыныы;
Ахсааныттан , олорор сириттэн тутулуга суох хас биирдии норуот култууратын ылыныы;
Норуот култууралара эгэлгэ араастаа5ын уопсастыба култууратн байытыы төрдүн курдук ылыныы;
Элбэх култууралар алтыһар эйгэлэрэ, бодоруһуулара, култууралар диалогтара – лиичинэс бэйэтэ уонна гражданскай уопсастыба социальнай сиэрэ-майгыта сайдар усулуобуйата буоларын ылыныы.
Сатабылы сайыннарыы:
Бэйэ норуотун үгэһин күннээ5и олоххо уонна анал этнокултуурунай тэрээһиннэргэ (ыһыах, сиэр-туом уо.д.а.) тутуһуу;
Бэйэни саха, Саха сирин уонна Россия гражданинын быһыытынан билинии;
Бэйэни Хотугу дойду, Саха сирэ, Россия олохтоо5унабын диэн билиһиннэрии;
Бэйэ5э, тулалыыр дьоӊӊо – сэргэ5э, айыл5а эйгэтигэр убаастабылы иитии.
Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ. Бэйэни салайынар – дьаһанар сатабыллар:
Культуроведческай матырыйаалга оло5уран сыалы – соругу таба туруорунар, бырайыактыыр дьарыгы сатаан былаанныыр;
Сиэр – туому, үгэһи толорууга тахсар ал5аһы көннөрөр;
Культуроведческай билиини, сатабылы, үөрүйэи сөпкө сыаналыыр;
Кэлэктиибинэн этнокултуурунай үлэ5э кыттыһар (норуот бырааһынньыктарыгар уо.д.а.);
Араас этнокултуура усулуобуйатыгар төрүт үгэһи тутуһар уонна бэйэни сатаан салайынар;
Пааранан, бөлө5үнэн, хамаанданан уо.д.а. бииргэ алтыһан үлэлиир;
Саха сирин уонна Россия норуоттарын бодоруһар майгыларын – сигилилэрин олохсуйбут бэрээдэгин (этноэтикеты) бииргэ алтыһыы усулуобуйатыгар учуоттуур;
Тас көрүӊнэринэн, тылларынан, үгэстэринэн, итэ5эллэринэн уратылаһар дьону кытта өйдөһөргө уонна алтыһарга бэлэмнээх буолар;
Бэйэ норуотун култууратын атын омуктары кытта алтыһыыга Саха сирин, Россия таһымыгар сатаан көрдөрөр.
Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ:
Анал өйдөбүллэр нөӊүө бэйэни саха быһыытынан билиһиннэрэр сатабылы олохсутуу;
Фольклор көрүӊнэрин, норуот ырыатын, музыкатын, төрүт үгэһин, сиэрин – туомун күннээ5и олоххо уонна күн – дьыл эргииринэн тутуһар сиэрин – туомун нөӊүө өрөспүүбүкэ култуура5а, тылга уратылаһар үгүс өрүттээх оло5ун туһунан бастакы билсиһиитин олохсутуу;
Өрөспүүбүлүкэ уонна Россия норуоттарын култууратын туһунан билиини – көрүүнү кэӊэтэр араас матырыйаалы туһана үөрэнии (үөрэх, уус-уран, үөрэх – наука, ыйынньык литературатыттан, тылдьыттартан, аатыластартан, хаарталартан уо.д.а.);
Тобулла5ас өйү сайыннарар үөрүйэхтэр;
Чопчу тэӊнээһин (конкретное сравнение) (дьиэ-уот: ураһа, бала5ан, дэриэбинэ, куорат, ас – үөл, таӊас – сап, туттар мал, киэргэл, симэх о.д.а.);
Ырытыы, холбооһун (анализ, синтез) (олох-дьаһах тэрээһинэ, сүөһү иитиитэ, булт, сир оӊоһуута, уһаныы, иис, омук оонньуута, оонньуура);
Түмүктээһин (обобщение) (хотугу дойду айыл5атыгар сөп түбэһэн үөскээбит итэ5эл, биһиги – Россия олохтоохторунабыт, биһиги – сахаларбыт о.д.а.);
Ханыылатан сыаналааьын (классификация) (аан дойду, сир, айыл5а, киһи, дьиэ кэргэн, уран оӊоһук (ойуу – бичик, оӊоһук, симэх); норуот музыката (хомус, кырыымпа, хобо, о.д.а.);
Дакаастааһын (доказательство) (айыл5аны кытта алтыһан олоруу уратылара уо.д.а.);
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын култуураларын бэлиэ (символ) нөӊүө көрдөрүү (сэргэ, саха ата, таба, ураһа уо.д.а.).
Үөрэх ис хоһооно
Ис хоһооно Быһаарыыта
Айыл5а Үгэс, сиэр-туом. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут итэ5эллэрин уратыта уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Айыл5а5а билиӊӊи сыһыан, тулалыыр айыл5а туруга. Төрүт омуктар айыл5а5а сыһыаннара. Айыл5а иччилэрин туһунан өйдөбүл.
Төрөөбүт дойдум Саха сирэ – мин төрөөбүт дойдум. Иитиллибит Ийэ дойдуга таптал. Материальнай эйгэ – мал-сал, айыл5а көстүүтэ. Духуобунай эйгэ – кинигэ5э, искусство айымньыларыгар баар билии уонна информация, дьон икки ардыгар сыһыан уо.д.а. бу култуура эйгэтэ. Култуура – киһи аймах олох – дьаһах, оӊоруу – туту, өй – сана, сиэр – майгы өттүнэн ситиһиитэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – элбэх норуот алтыһан олорор сирэ. Норуот өйдөбүлэ, Саха сирин төрүт норуоттара. Саха, эбээн, эбэӊки, дьүкээгир, долган, чукча, төрүт олохтоох нуучча, кинилэр түөлбэлээн олохсуйбут сирдэрэ. Өрөспүүбүлүкэ5э олорор араас омук дьоно (украинецтар, буряттар, белорустар уо.д.а.).
Ийэ дойдуга таптал уонна убаастабыллаах сыһыан. Ытык өйдөбүллэр: төрөөбүт дойдуга таптал, ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – араас омук култуурата алтыһар дойдута.
Саха сирин духуобунай үгэһэ – сиэри-туому сырдатыы, култууралар алтыһыылара. Бэйэ норуотун култууратын, оло5ун-дьаһа5ын, духуобунай баайын билэр, өйдүүр, ылынар, таптыыр, ону ааһан ис сүрэхтэн төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолуу.
Дьиэ кэргэн Дьиэ кэргэн сыһыана. Мин төрөппүттэрим, дьиэ кэргэӊӊэ ийэ, а5а оруола. Дьиэ кэргэӊӊэ о5ону иитии. Кырдьа5астары ытыктааһын. Дьиэ кэргэним ытык өйдөбүллэрэ. Дьиэ кэргэн үлэтэ, сынньалаӊа, бырааһынньыга. Бэйэ-бэйэни көрүү-харайыы, өйөһүү, көмөлөсүһүү. Бэйэ төрүччүтүн оӊоруу. Биһиги чугас ыалларбыт, аймахтарбыт, кинилэр дьиэ кэргэттэрэ.
Норуотум дьиэтэ - уота Саха сиригэр олохтоох омуктар үгэс буолбут дьиэлэрэ – уоттара. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьиэлэрин – уоттарын аата – суола, оӊоһуулара, тутуулара. Кыһыӊӊы, сайыӊӊы дьиэ – уот уратылара. Дьиэ – уот оло5ун, сирин талы үгэстэрэ. Дьиэ ис – тас тутула. Дьиэ ис тэрилэ, мала – сала. Оһох, оһох тутула, уот иччитин өйдөбүлэ.
Норуот төрүт дьарыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьарыктара. Саха сирин норуоттарын сүрүн дьарыктара: түүлээх, балык булда, таба, сылгы, ынах иитиитэ. Норуотум үгэс буолбут хаһаайыстыбата. Дьиэ кэргэним хаһаайыстыбата. Дьиэ сүөһүтэ – норуот баайа, үтүө туруга.
Уус – уран оӊоһук Норуот уус – уран оӊоһуктара. Норуот ойуулуур – дьүһүннүүр искусствотын көрүӊнэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүт омуктарын үгэс буолбут уус –уран оӊоһуктара. Таӊас – сап, атах таӊаһын, туттар мал киэргэтиитэ, оһуордарын ааттара, суолталара, аналлара. Биллиилээх норуот маастардара уонна худуоһунньуктара.
Таӊас - сап Норуот таӊаһа – саба. Саха сиригэр олорор норуоттар төрүт таӊастара: уратылара уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Мин норуотум таӊаһын – сабын көрүӊнэрэ уонна уратылара. Тыһы, тириини имитии, таӊастааһын туһунан өйдөбүл. Түүлээх таӊаһы, атах таӊаһын көрүү – харайыы.
Өбүгэм аһа - үөлэ Норуот аһа – үөлэ. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут астара. Дьыл кэминэн ас арааһа. Өбүгэм аһа. Аһы астааһын технологиятын кытта билсиһии.
Оонньуурдар, оонньуулар Норуот оонньуулара уонна оонньуурдара. Үгэс буолбут норуот оонньуулара, көрүӊнэрэ (остуол оонньуута, хамсаныылаах оонньуулар, өй оонньуулара уо.д.а.). Оонньуурдар көрүӊнэрэ, туохтан оӊоһуллубуттара.
Норуот ырыата - тойуга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын ырыа, тойук култууралара. Норуот ырыата, тылынан уус-уран айымньытын көрүӊнэрэ. О5о5о аналлаах ырыалар. Саха сирин норуоттарын ырыа до5уһуоллаах үӊкүүлэрэ (оһуокай, һээдьэ, лондол, хэйро, гасигор уо.д.а.). Норуотум ырыата-тойуга, үӊкүүтэ. Норуотум биллиилээх ырыаһыттара, артыыстара, ырыа айааччылара. Норуот музыкатын тэриллэрэ: дүӊүр, хомус, кырыымпа уо.д.а.
Олоӊхо Саха героическай эпоһа олоӊхо – саха норуотун ытык өйдөбүллэрин түмэр сүдү айымньы. Аан дойду айыллыыта. Үс дойду. Олоӊхону туруоруу уонна олоӊхону туруоруу уратылара. Норуот дириӊ өйүн, күүстээх санаатын, уус дьэрэкээн тылын-өһүн, киэӊ билиитин чыпчаала – эпос. Олоӊхо уонна Саха сирин норуоттарын эпостара. Эпостарга бухатыыр уонна кыыс уратылара. Олоӊхо араас омук култууратыгар.
Саха сирин театрдара Театр туһунан өйдөбүл (спектакль, режиссер, репертуар, артыыс уо.д.а.). Театрдар араастара (драматическай, музыкальнай, куукула театра, көр-күлүү театра уо.д.а.). Дьокуускай куоракка баар театрдар: П.А.Ойуунускай аатынан Саха драматическай театра; А.С.Пушкин аатынан Нуучча драматическай театра; Д.К.Сивцев – Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет государственнай театра; Эдэр көрөөччү театра. Саха сирин улуустарын, куораттарын, бөһүөлэктэрин театрдара. Бэйэ олорор сирин театра.
Өрөспүүбүлүкэ музейдара Музей – норуот муудараһын кыладабыайа. Музей арааһа: ойуулуур-дьүһүннүүр, историческай, этнографическай уо.д.а. Өрөспүүбүлүкэ государственнай музейдара: Национальнай-художественнай музей; Ем. Ярославскай аатынан Саха сиринээ5и хоту норуоттар историяларын уонна култуураларын государственнай музейа; П.А.Ойуунускай аатынан гос. литературнай музей. Өрөспүүбүлүкэ уонна улуус музейдара: мамонт музейа; хомус музейа; Сунтаар улууһун Б.Андреев аатынан Элгээйитээ5и айыл5а музейа; Таатта улууһун Чөркөөктөө5ү историческай-этнографическай музейа уо.д.а. Дойдум музейдара: Намнаа5ы этнографическай музей; М.К.Аммосов аатынан государственнай – историческай музей; И.Е.Винокуров аатынан этнографическай музей; Никльскайдаа5ы Сир музейа уо.д.а.
Саха биллиилээх худуоһунньуктара.
Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата Бибилэтиэкэ – грек тыла. Бибилэтиэкэ5э сылдьыы быраабылата. Өрөспүүбүлүкэтээ5и о5о бибилэтиэкэтэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтэ. Намнаа5ы Н.Рыкунов аатынан бибилэтиэкэ. Хатыӊ-Арыы нэһилиэгин бибилэтиэкэтэ. Оскуолам бибилэтиэкэтэ.
Хотугу норуоттар олохторо, култууралара Айыл5алара. Хотугу омуктар олохторо. Сүрүн дьарыктара. Хотугу норуоттар биллиилээх дьонноро. А5ыйах ахсааннаах омуктар тылынан уус – уран айымньылара. Хотугу култуура театр сценатыгар. Хотугу норуоттар ырыалара уонна үӊкүүлэрэ. Национальнай ансамбллар. Хотугу омуктар билиӊӊи балаһыанньалара.
Үөрэх ис тутула
Саха Республикатын Төрүт омуктар оскуолаларын чинчийэр институтун иһинэн Екатерина Ивановна Винокурова таһааттарбыт «Саха сирин норуоттарын культурата» диэн предмети 1-4 кылааска үөрэтии программата (2007с.) уонна Е.И.Винокурова, А.В.Иванова, Е.П.Чехордуна «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үлэлиир бырагыраамата (2013с.) оскуола5а Саха сирин норуоттарын культуратын уопсай орто үөрэхтээһин госстандартыгар тирэ5ирэн оӊоһуллубутугар туһаайыллан «Өбүгэ үгэһэ» диэн 1-4 кылаастарга анаан дьарык ыытыллар. Дьарык сыалын уонна сүрүн ис хоһоонун хайысхаларын арыйар быһаарыы суруктан, дьарыктааһын ис тутулуттан уонна ньыматыттан уонна сатабыл ирдэбиллэриттэн, хонтуруол көрүӊнэриттэн - турар.
«Өбүгэ үгэһэ» дьарык о5о5о бэйэтин норуотун духовнай, материальнай культуратын аан дойду культуратын арахсыспат чааһын курдук ылынарыгар көмөлөһөр, төрөөбүт тылы уонна культураны үөрэтэргэ, харыстыырга интэриэһи сайыннарар. Бу дьарыкка сүрүннээн Е.И.Винокурова, Л.Г.Дедюкина «Өбүгэ үгэһэ» диэн төрөөбүт тылынан суруллубут учебнигынан уонна араас хабааннаах көмө литератураларынан хааччыллыахтара.
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
быһаарыыта
Истии уонна кэпсээһин Учуутал кэпсээнин истэр, онтон үөрэнээччи бэйэтэ тугу билэрин быһааран кэпсиир. Бол5омтолоох буолара ирдэнэр.
Билсиһии Саӊа тиэмэни, өйдөбүлү учуутал кэпсээниттэн билсэр. Саӊаны бэйэтигэр иӊэринэр. Түмүк оӊостор.
Билии Тиэмэтигэр туһаайан эргэрбит тыллары билэр. Тус оло5ор бу билбит тылларын туһанар. Билии ылар.
Ырытыы Дьиэ кэргэн ытык өйдөбүллэрин туһунан ырытар. Бэйэтэ ырытан сөптөөх суолу тобулуохтаах.
Тэӊнээһин Саха сиригэр олохтоох омуктар олохторун – дьаһахтарын, итэ5эллэрин (материальнай уонна духуобунай култуураларын) тэӊнээн көрөр.
Толкуйдааһын Толкуйдаан тобулан таһаарар.
Араарыы Былыргы уонна аныгы, үчүгэй уонна мөкү диэн араарар.
Былааннааһын Туох баар үлэтин хайдах тириэрдэри былааннанар.
Көрсүһүү Норуот тумус оӊостор дьонун, кырдьа5астары, интэриэһинэй дьарыктаах дьону кытары көрсүһэллэр.
Быһаарыы Тугу билбитин, туох санаа5а кэлбитин быһаарар.
Эбии матырыйаалы туһаныы Бибилэтиэкэттэн эбии кинигэ, сурунаал, хаһыат матырыйаалларын булан аа5ар. Интернет-ресурсаларын туһанан бэйэтигэр сөптөөх матырыйааллары хомуйар.
Сылдьыы Театрга, музейга, араас хабааннаах быыстапкаларга сиэрдээхтик сылдьаллар.
Наардааһын Үгэс буолбут өйдөбүллэри үөрэтэн тус-туһунан наардыыр-араарар.
Үөрэтии Ырыа матыыптарын, фольклор жанрын араас көрүӊнэрин үөрэтэллэр.
Талыы Бэйэтэ талан үөрэтэр, чинчийэр.
Бөлөхтөөһүн Холобур, аһы эт, балык, үүт ас диэн арааран, сөпкө ааттаан бөлөхтүүр.
Толоруу Дьоӊӊо – сэргэ5э, сцена5а айымньы араас көрүӊүн толороллор. Холобур: оһуокайдааһын, олоӊхолооһун, чабыр5ахтааһын уо.д.а.
Практическай үлэ Үлэ оӊорор (альбом, реферат суруйар, кыра кээмэйдээх кинигэ, истиэнэ5э ыйанар хаһыат уо.д.а.).
Тылдьытынан үлэ Билбэт тылларын суолталарын үөрэтэр.
Чинчийии Биир хайысханы ылан дириӊник үөрэтэр-чинчийэр.
Кэтээн көрүү Айыл5а кэрэтин кэтээн көрөр.
Холобурдары а5алыы Үтүө холобурдарга оло5уран дакаастабыл оӊорор.
Уруһуйдааһын О5о ис туругун, өйдөбүлүн уруһуй нөӊүө тириэрдэр.
Иһитиннэрии Талбыт үлэтигэр иһитиннэрии оӊорор.
Оӊорон көрдөрүү Холобура: бэйэ норуотун төрүт аһын астаан көрдөрүү.
Тутуһуу Билиӊӊи кэмӊэ сиэри – туому тутуһар. Сиэрдээх билиини олохсутар.
Бырайыактааһын Иһитиннэрии түмүк оӊорор.
Сыаналааһын Бэйэтин үлэтин эбэтэр атын о5олор үлэлэрин сыаналыыр. Бэйэ-бэйэлэрин толорууларын сыаналана үөрэнэллэр.
Сааһылаан ситимнээһин Айыл5а5а харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, күӊӊэ, уокка сүгүрүйүүнү сааһылаан ситимнээһин.
Материальнай – техническэй хааччыллыы
Бибилэтиэкэ пуондата
Саха сирин норуоттарын культурата. 1-4 кылаас. Саха оскуолатын программата. Саха Республикатын Үөрэ5ин министерствота көӊүллээтэ. Дь. 2007
Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата. Үлэлиир бырагыраама. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үөрэ5ин министиэристибэтэ биһирээбитэ. Дь. 2013
Винокурова Е.И., Винокурова Т.Т. Өбүгэ үгэһэ. Төрдүс кылааска үөрэнэр кинигэ. Саха Республикатын Үөрэ5ин министерствота көңүллээтэ. Дь.: Бичик 2009
Көмө литература
Андреева Р.П., Иванова А.Н. Оһуор ойуута. Дь. 2013
Аммосова Е.Е. Өбүгэлэрбит үгэстэрэ, ойуулара-бичиктэрэ. Дь. 1989
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрин тутус. Дь. 1996
Васильев П.К., Охлопков М.К. Сахалыы оонньуулар. Дь. 1992
Васильев П.К., Федоров И.Г. Өбүгэбит оло5о-дьаһа5а. Дь.2012
Васильев П.К., Федоров И.Г. Ойуулаах тылдьыт. Дь. 1992
Винокуров В.Н. Саха сирин үүнээйитэ, кыыла-сүөлэ. Дь. 2004
Гуляев Ф.Г. До5ордуулар. Дь. 2011
Кондратьев А.А. Оһуордаах оӊоойук. Дь. 1989
Неустроева М.Д., Толстоухова Р.П. Урааӊхай саха о5ото. Дь. 1996
Павлов А.Н. Күннүк. Дь. 2013
Попов Е.П. Үтүө үгэстэри үксэтэн иһиэххэ. Дь. 1989
Саввина М.П. Тэлгэһэ билгэһиттэрэ. Дь. 2007
Саввинов Н.Е. Өбүгэлэрбит олохторо-дьаһахтара. Дь. 1992
Саха остуоруйалара. /Хомуйан оӊордо А.А.Борисова. Дь. 2002
Саха өһүн хоһоонноро. /Хомуйан оӊордо Г.В.Попов. Дь. 2005
Саха таабырыннара. /Хомуйан оӊордулар С.П.Ойунская, Е.П.Чехордуна. Дь. 2002
Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабыр5ахтар. /Хомуйан оӊордо И.К.Попов. Дь. 2006
Федорова З.П., Федоров Г.М. Үүнээйи эйгэтэ. Дь. 2011
Чаабы-чыыбы чабыр5ахтар. /Хомуйан оӊордо В.В.Илларионов. Дь. 1992
Чехордуна Е.П. Мин дойдум-олоӊхо дойдута. Дь. 2006
Чехордуна Е.П. Чөл хайа кистэлэӊнэрэ. Дь. 2013

Бэчээтинэй босуобуйалар
Ытык өйдөбүллэр тиэмэлэринэн уонна бодоруһуу түгэннэрин тиэмэлэринэн о5о кэпсииригэр, аа5арыгар аналлаах хартыыналар (биирдиилээн уонна бөлө5үнэн үлэни хааччыйыы).
Көрдөрөр – иһитиннэрэр босуобуйалар
Microsoft Office PowerPoint программа5а оӊоһуллубут араас хабааннаах тиэмэлэргэ: Айыл5а, Төрөөбүт дойдум, Дьиэ кэргэн, Норуотум дьиэтэ – уота, Норуот төрүт дьарыга, Уус – уран оӊоһук, Таӊас – сап, Өбүгэм аһа – үөлэ, Оонньуурдар, оонньуулар, Норуот ырыата – тойуга, Олоӊхо, Саха сирин театрдара, Өрөспүүбүлүкэ музейдара, Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата, Хотугу норуоттар олохторо, култууралара, көрдөрөр – иһитиннэрэр презентациялар бэлэмнэннилэр.
Төрдүс кылаас үөрэнээччитин дьарыга
Төрдүс кылаас үөрэнээччитэ «Өбүгэ үгэһэ» диэн дьарыкка Саха сирин төрүт олохтоохторун: эбээннэр, эбэңкилэр, юкагирдар, долганнар, чукчалар, нууччалар уонна сахалар – үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын уонна дьарыктарын туһунан өссө дириңэтэн билиэхтэрэ-үөрэтиэхтэрэ. Төрөөбүт төрүт дойдубут киэң киэлитигэр олорор өбүгэлэрбит үгэс буолбут дьарыктарын, астарын-үөллэрин, таңнар таңастарын, көрдөөх оонньууларын, бырааһынньыктарын, сиртэн хостонор баайын, үөрэх, наука, култуура, искусство өттүгэр сайдыытын, араас дьо5урдаах уонна идэлээх дьонун туһунан салгыы үөрэтиэхпит, билиини кэңэтиэхпит.
Маны таһынан бэйэбит олорор сирбит эмтээх үүнээйилэрин, хамсыыр-харамайын, кэрэ айыл5атын кэтээн көрүөхпүт.
Норуоппут таптыыр ырыаларын, уус-уран айымньыларын көрүңнэрин үөрэтиэхпит, толорор талааммытын сайыннарыахпыт.
Киэң билиилээх-көрүүлээх, төрөөбүт дойдутугар бэриниилээх киһи буола улаатарыгар араас хабааннаах үөрэтии ньымаларын туһанабын: чинчийэр үлэнэн дьарыктаныы, айар соруда5ы, бэлиэтээһиннэри оңостуу, бырайыактааһын, экскурсия, көрсүһүүлэр, тылдьытынан үлэ уо.д.а.
Дьарык кэмигэр о5о араас норуоттар культураларын көстүүлэрин кэтээн көрөр, иӊэринэр, кэпсэтиигэ көхтөөхтүк кыттар, этиллибити ырытар алтыһар кыахтанар. О5олор бэйэлэрэ толкуйдаан таһаара, атын о5о санаатын истэ, ырыта, айыллыбыт быһыыны-майгыны оонньоон көрдөрө, бэйэлэрин дьарыктарын былаанныы, бииргэ үлэлии үөрэниэхтээхтэр.
Тематическай былаан
№ Былаан быһыытынан Ыытыллыбыт күнэ, ыйа Үөрэтии тосхоллоро Үөрэтии ньымата Үөрэтии ис тутула Дьиэтээ5и сорудах түмүк Былаан туолуута
1. А, Б - оптуорунньук күн
02.09 Сайыммыт барахсан ахтыл5ана Сайын оңорбут үлэлэрин көмүскүүллэр Ырытыы, презентация, хаһыат көмүскээһинэ, оңоһуттарын кэпсииллэр, аахпыт айымньыларын сэһэргииллэр, айбыт айымньыларын билиһиннэрэллэр Сыыһаны-халтыны көннөрүнэллэр, чөкөтүү Саха киһитин сайыңңы кэм аһатарын өйдөтүү. Сайыңңы кэм кэрэтин ахтан-санаан ылыы 2. 09.09 Киһи дьонунан олорор көрсүһүү Араас идэлээх дьону кытары бодороһуу Дьоӊӊо – сэргэ5э сыһыаннаах өс хоһооннорун булуу Эйиигин тулалыыр дьоӊӊун-сэргэ5ин билиэхтээххин, алтыһыахтааххын, наада буолла5ына көмөлөһүөхтээххин. Сиэрдээх быһыыны – майгыны олохсутуу. 3. 16.09 Үчүгэйтэн үөрэбит, куһа5антан хомойобут Санаа атастаһыыта Тылдьыт оңостуу, схеманан үлэ П.Федоров, Н.Павлов «Үтүө дьон буолуң» диэн кинигэни аа5ыы, ис хоһоонун ырытыы Куһа5ан уонна үчүгэй өрүттэри араара үөрэнии 4. 23.09 Сиэрдээх буол. Сиэр алгыһа сэһэргэһии Санаа атастаһыыта Бэйэ5э быраабыла сурунуу, ону олоххо толоро үөрэнии. Сиэр алгыһын үөрэнии Сиэрдээх киһи буоларга кыһаллыы 5. 30.09 Остуоруйа дойдутугар айан Пааранан үлэ Сиэрдээх буолууну көрдөрөр остуоруйа истии, ырытыһыы. Остуоруйа айыы Остуоруйа аа5ыы, иитэр суолтатын быһаарыы Остуоруйа элбэххэ үөрэтэрин ылыныы 6. 07.10 Мин дойдум Айар үлэ Хоһоон биитэр кэпсээн суруйуу. «төрөөбүт төрүт буорум» сана үллэстии Толкуй сурук суруйуу Дойдугун таптаа
7. 14.10 Үтүө санаа Пааранан үлэ Таблица тутуу Хаһан,ханна үтүө санаан кыайан тугу оңорбутун туһунан суруй Хас биирдии киһиэхэ үтүө сана кыайарын туһугар туруулас 8. 21.10 Сүрэх икки, Өй икки мөккүөрэ
диспут Сана атастаһыыта Бэйэ5эр түмүктэ оңоһун Сатаан толкуйдуу үөрэнии 9. 28.10 Аал Луук Мас бырайыактааһын Ырытыһыы, олоңхоттон холобурдары а5алыы Аал Луук Мас хайдах буолуохтаа5ын уруһуйдаа Саха бэйэтэ туспа итэ5эллээх, үгэстэрдээх норуот буоларын өйдөтүү 10. 18.11 Харыс үөрэ5э бырайыактааһын Быраабыла таблицатын оңоруу Өссө дириңэтэн үлэтин ситэрии Майгы-сигили өттүнэн киһилии киһи буоларга дьулуһуу 11. 25.11 Тэрчи. Күрүө туттуу бырайыактааһын Схема оңоруу Бэйэтин тэрчитин уруһуйдаан көрдөрүү Тэрчи туһунан өйдөбүл ылыы. Бэйэтин тэрчитин харыстыы, чэбдигирдэ үөрэнии 12. 02.12 Сүө
бырайыактааһын Быраабыла таблицата Быраабыла сурунуу Салайыныы үөрэ5ин баһылааһын 13. 09.12 Айыы үөрэ5э бырайыактааһын Инники оңорбут таблицаларын, схемаларын ситэрэн биэрии Быраабыла сурунуу Саха киһитэ Айыы үөрэ5эр иитиллэн кэлбитин быспакка билиңңи олоххо туһаныы 14. 16.12 Айыылар бырайыактааһын Инники оңорбут таблицаларын, схемаларын ситэрэн биэрии Айыылар дьүһүннэрэ-бодолоро көстөр уруһуйдара Айыылартан айдарыылаах Айыы айма5а буоларбытын өйдөтүү 15. 23.12 Айыы киһитэ аһыныгас, Күн киһитэ көмүскэс Бырайыак көмүскээһинэ Хас биирдии о5о бэйэтин санаатын этэрин ситиһии аахтыы Айыылартан айдарыылаах Айыы айма5а буоларбытын өйдөтүү
16. 13.01 Сээркээн Сэһэн
Айар үлэ Тыллары быһаарыы Сээркээн Сэһэни уруһуйдаа «Сээркээн Сэһэн диэн кимий?» диэн ыйытыыга толору хоруй ылыы 17. 20.01 Сүр
Санаа атастаһыы Өйдөбүл ылыы, схема оңоруу Схема5а оло5уран уруһуй оңоруу Сүр диэн күүс буоларын өйдөтүү 18. 27.01 Сүрү ылыы
Ситим устун айан Этэр тылы үөрэтии Толкуй сурук Сүрү сатаан ыла үөрэнии 19. 03.02 Көтүү. Хотой буолуу Эти-хааны чэбдигирдии, эти-сиини эрчийии Хотой хамсаныыларын үөрэтии Эрчиллиилэри хатылааһын Айыыларга хотой буолан тиийэргэ үөрэнии 20. 10.02 Аартык Аартык устун айан Өйдөбүл ылыы, схема оңоруу Хамсаныылары оңоро сылдьыы Аартык тириэрдэр эбит Айыы дойдутугар. Аартык саха дьонугар улахан суолталаа5ын билинии 21. 17.02 Айыы дойдута
ырытыһыы Олоңхолортон ылан тэңнээһин Айыы дойдутун уруһуйа Айыы дойдута өрүү сырдык, үтүө, кэрэ буоларын өйдөтүү 22. 24.02 Туску
ырытыһыы Туску диэн тыл өйдөбүлүн ылыы Тускуну этэргэ үөрэнии Кимиэхэ эмэ, эбэтэр туохха эмэ үтүөнү ба5арыы диэн өйдөбүлү ылыы 23. 03.03 Күн өттө ырытыһыы Күнү батыһа эргийии Күн өттүнэн сылдьар туох суолталаа5ын быһаар Күнү батыһа эргийии киһиэхэ үтүө өрүттээ5ин иитии 24. 10.03 Кут ырытыһыы Бэйэни билии схематын оңорон таһаарыы Күннээ5и туруккун уруһуйдаан көрдөр Кут суолтатын өйдөтүү. Куту кытта кэпсэтэр тылларын үөрэтии 25. 17.03 Тургутуу Билиини бэрэбиэркэлэнии хатылааһын Кут уонна сүр суолталарын ый Билбит билиини тургутан иһиллиэхтээх 26. 07.04 Үтүө майгы Бырайыак са5аланыыта Үтүө майгы суолтатын быһаарыы
Бөлө5үнэн үлэ ситэрии Үтүө майгылаах буоларга кыһаллыы 27. 14.04 Дьөһөгөй – Саха төрдө
бырайыактааһын Күн сылгы өйдөбүлүн ылыы Күн сылгы туһунан өйтөн суруйуу Саха күнү сылгы курдук өйдүүрүн ылыныы 28. 21.04 Саха суола бырайыактааһын Төрдү-ууһу билии, ырытыы Сахалар со5урууттан айаннаан кэлбит суолларын уруһуй-схеманы оңоруу Төрүттэрин суоллара-Айыы суола буоларынан ытыктыы үөрэниэхтээххин, ол сиэринэн олоххо туһаныллыахтаа5ын өйдөтүү 29. 28.04 Өбүгэни ытыктаа
бырайыактааһын Өбүгэ туһунан сэһэргэһии Сана ситимин сурукка тиһии Өбүгэ ытыктанарын өйдөтүү 30. 05.05 Алгыс. Битии бырайыактааһын Үнүгэстэн са5алаан бэйэн толкуйгун тириэр Алгыс сурунан боруобаланыы, этэргэ холонуу. Битийиини үөрэт Алгыс диэн үтүөнү, кэрэни, сырдыгы ба5арыы буоларын өйдөтүү 31. 12.05 Ыһыах бырайыактааһын Ыһыа5ы түһүмэхтэринэн наардаан ырытыы конспект Ыһыах от-мас кө5өрбүтүн кэннэ ыһылларын өйдөтүү 32. 19.05 Айыы суолун тутус Тургутуу. 1-4 кылааска ылбыт билиигэ оло5уран хатылааһын. Тест толоруу Түмүктүүр уруок Темаларынан ылан чинчийэр үлэ суруйуу Хас биирдии саха киһитэ Айыы суолун устун айанныахтаа5ын билинии 33.
34. 26.05 Норуоттар уус – уран оӊоһуктара.
Айыл5а5а тахсыы Музейга сылдьыы
экскурсия Оӊоһуктары илэ бэйэтинэн көрөн, тутан-хабан үөрэтии.
Сиэр-майгы олохсутуу
чинчийэр үлэ суруйуу.
Чинчийиилэринэн дьарыктаныы Саха дьоно уран уус тарбахтардаах, кэрэ көстүүлээх, киһини сөхтөрөр талааннаа5ын дьиӊ итэ5эйии. Айыл5а кэрэтин-дьиктитин дьиӊ эккэ-хааӊӊа иӊэрии МБОУ «Хатын-Арынская средняя общеобразовательная школа имени И.Е.Винокурова»
Принято на заседании МО: Согласовано: Утверждено:
______________/Гаврильева Е.Н./ ______________/Павлова А.С./ ________________/Ноговицын Д.И./
руководитель МО зам. директора по УМР директор школы
дата_______________________ дата________________________ дата___________________________
Рабочая программа по предмету «Культура народов Республики Саха (Якутия)»
5 класс
Учебник Гоголева М.Т., Никитина Р.С. Саха Республикатын норуоттарын култуурата. Дь. 2014
Учебник для общеобразовательных учреждений
Программа по Культуре народов Республики Саха (Якутия): Культура народов Республики Саха (Якутия) (примерная программа 5-9 классы). Авторский коллектив: Семенова С.С., Иванова А.В., Никитина Р.С. Рекомендовано Министерством образования Республики Саха (Якутия)
Ф.И.О. учителя: Алексеева Алевтина Афанасьевна
Категория: I
Педагогический стаж: 17
Количество часов в год фактически Количество часов в неделю
34 1
Быһаарыы сурук
Үөрэх биридимиэтин өйдөбүлэ
Лиичинэс, духуобунас, сиэр-майгы быһыытынан сайдыытын уонна ытык өйдөбүллэр систимэлэрин баһылааһын биир суолунан культуроведческай компетенцияны иӊэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» барыл бырагырааматыгар оло5уран «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата»: үлэлиир бырагыраамата оӊоһулунна.
Россия Федерацията – 190 тахса араас норуот иллээхтик олорор дойдута. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – Россия биир субъега, манна 120 тахса омук эйэ дэмнээхтик алтыһан олорор.
Билигин аан дойду биир ситимӊэ киирэригэр сүӊкэн уларыйыылар бара турар кэмнэригэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэх кууруһа «Россия Федерациятын 2025 сылга диэри государственнай национальнай политикатын стратегията» (РФ Президенин Укааһа, 2012 с. ахсынньы 19 күнэ) олоххо киирэрин биир төһүү механизма буоларын хааччыйар. Россия Федерациятыгар государство үөрэ5ирии систиэмэтигэр национальнай политика5а маннык соруктары туруорар: үөрэх-иитии үлэтигэр гуманитарнай хайысха суолтатын үрдэтии, Россия норуоттарын үгүс үйэ5э эйэлээхтик алтыһан олорбут үтүө үгэстэрин, история5а мунньуллубут бэлиэ событиелары, наада кэмигэр сомо5олоһуу уонна бэйэ-бэйэ5э көмөлөһүү холобурдарын үөрэх бырагыраамаларыгар киллэрии: уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр Россия норуоттарын култууратын уонна тылларын харыстыырга, сайыннарарга, Россия бары омуктарын историятыгар уонна култуураларыгар, аан дойду норуоттарыгар ылыныллыбыт сыаннастарга ытыктабылы иитэр сыаллаах үөрэтии систиэмэтин тупсарыы; уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэрин бырагыраамаларыгар Россия норуоттарын сыаннастарын уонна национальнай үгэстэрин үөрэх-иитии куурустарын быһыытынан киллэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр» Росия гражданинын өйдөбүлүгэр сөп түбэһиини олохсутуу 3 түһүмэ5инэн бэриллэр: 1) ыал иһигэр бэйэ-бэйэ5э сыһыан уопсастыбаннай сыһыаӊӊа дьайар уонна киһи гражданскай майгытын-сигилитин төрдө буолар; 2) лиичинэс төрөөбүт дэриэбинэтин, куоратын, оройуонун, регионун үгэһин, сыаннастарын, култуурунай, историческай, социальнай, духуобунай оло5ун ийэ дойду, төрөөбүт дойду, төрөөбүт тыл, ыал, дьиэ кэргэн уо.д.а. ытык өйдөбүллэр нөӊүө өйдөөн ылыныыта; 3) элбэх омуктаах Россия норуотун култууратын уонна сиэр-майгы үгэһин ылыныыта.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэтии үлэлиир бырагырааматын ис хоһооно Кэнсиэпсийэ5э бэриллибит идентичность тутулугар сөп түбэһэр. Үөрэх биримиэтин тутула үөрэхтээһин түһүмэхтэринэн бэриллэр: начаалынай (1-4 кылаастар), орто (5-9 кылаастар) уонна улахан (10-11 кылаастар). Начаалынай оскуола5а, орто онтон улахан кылаас о5олоругар, о.э. саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт култууратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун сал5ыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах. Ол иһин бу биримиэти үөрэтэргэ о5ону бэйэтин норуотун култууратын билэр уонна атын норуот култууратын убаастыыр буола улаатарын сайыннарарга, Саха сирин төрүт норуоттарын төрөөбүт тылларын уонна култуураларын иӊэринэр, сайыннарар ирдэбили үөскэтиигэ сүрүн бол5омто ууруллар. Маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһан о5ону иитии-үөрэтии: 1. Норуот култууратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии; 2. Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии; 3. Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сөпкө дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү. Биридимиэт үөрэтиитин утума «Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай оскуолатын саӊардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтин» (1991с.) «олохтоох норуоттар материальнай уонна духуобунай култуураларын туһунан киэӊ билиини биэрэр, салгыы нуучча уонна аан дойду култууратын өйдүүр кыа5ын кэӊэтэр диэн өйдөбүлүгэр оло5урар».
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» эбии дьарыктааһын үлэлиир сыала: этнокултуурунай компетенциялары иӊэрии, араас омук алтыһар эйгэтигэр сатаан олоруу уонна ситиһиилээх социализация усулуобуйатын төрүттэрин уурсар. Соруктара:
Бэйэ норуотун духуобунай уонна материальнай ытык өйдөбүллэрин аан дойду култууратын арахсыбат чааһын курдук ылыныыны иӊэрии;
Бэйэтин уонна ыаллыы олорор норуоттарын култууратын туһунан төрүт билиини олохсутуу;
Бэйэ норуотун үтүө үгэһин, итэ5элин тутуһууну сатаан тиэрдии сатабылын сайыннарыы;
Атын тыллаах, итэ5эллээх норуоттар култуураларыгар үтүө сыһыаны, өйдөһүүнү уонна бодоруһууну иитии.
Үөрэх былааныгар үөрэх биридимиэтин миэстэтэ
Үөрэх федеральнай базиснай былаана булгуччулаах уонна уруок таһынан үлэ чаастарыттан турар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» биридимиэти үөрэтии үөрэх федеральнай базиснай былаанын булгуччулаах чааһыгар көрүллүбэт. Биридимиэти үөрэтэргэ нэдиэлэ5э 1 чаас бэриллэр (уопсайа биир кылааска 34 чаас).
Биридимиэти үөрэтии көрүӊнэрэ (моделлара):
Уруок үлэтэ. Үөрэх биридимиэтин быһыытынан эбии үөрэх былаанын талар чааһын суотугар тэрийии.
Хас да үөрэх биридимиэтин алтыһыытын нөӊүө: төрөөбүт уонна нуучча тыллара, төрөөбүт уонна нуучча тылынан литературнай аа5ыы, уруһуй, үлэ, музыка, физическай култуура.
Ытык өйдөбүллэри үөрэтии ис хоһоонугар киллэрии
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) иӊэриигэ улахан суолталаах. Киһи аймах үйэлэртэн үйэлэргэ өрө тутан илдьэ кэлбит ытык өйдөбүллэрэ (духуобунай сыаннастара) төрөөбүт тыл эгэлгэтигэр, култууратыгар сөӊөллөр. Ол курдук, үөрэтии ис хоһоонугар култуура сүрүн хайысхаларын сэргэ уруок, үөрэтии матырыйаалын быһыытынан төрөөбүт дойду, ийэ дойду, айыл5а, үлэ, төрүт дьарык, ыал, дьиэ кэргэн, кэрэ эйгэтэ, үтүө сана, киһи аймах, аан дойду омуктарын култууратын эгэлгэтин курдук ытык өйдөбүллэр (духуобунай сыаннастар) киирэллэр.
Үөрэтии түмүктэрэ
Ытык өйдөбүллэри иӊэрии түмүгэ. Тус суолталаах дьайыы:
Саха төрүт үгэстэрин, ытык өйдөбүллэрин ылыныы, олохсутуу;
Үгэс буолбут төрүт култуураны норуот айымньытын түмүгүн уонна айыл5аны кытта бииргэ алтыһан олоруу курдук ылыныы;
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын ураты култуураларыгар убаастабыллаах сыһыаны култууралар алтыһыыларын сайдыытын сүрүн усулуобуйатын уонна утарсыылары быһаарар төрүтүн курдук ылыныы;
Ахсааныттан , олорор сириттэн тутулуга суох хас биирдии норуот култууратын ылыныы;
Норуот култууралара эгэлгэ араастаа5ын уопсастыба култууратн байытыы төрдүн курдук ылыныы;
Элбэх култууралар алтыһар эйгэлэрэ, бодоруһуулара, култууралар диалогтара – лиичинэс бэйэтэ уонна гражданскай уопсастыба социальнай сиэрэ-майгыта сайдар усулуобуйата буоларын ылыныы.
Сатабылы сайыннарыы:
Бэйэ норуотун үгэһин күннээ5и олоххо уонна анал этнокултуурунай тэрээһиннэргэ (ыһыах, сиэр-туом уо.д.а.) тутуһуу;
Бэйэни саха, Саха сирин уонна Россия гражданинын быһыытынан билинии;
Бэйэни Хотугу дойду, Саха сирэ, Россия олохтоо5унабын диэн билиһиннэрии;
Бэйэ5э, тулалыыр дьоӊӊо – сэргэ5э, айыл5а эйгэтигэр убаастабылы иитии.
Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ. Бэйэни салайынар – дьаһанар сатабыллар:
Культуроведческай матырыйаалга оло5уран сыалы – соругу таба туруорунар, бырайыактыыр дьарыгы сатаан былаанныыр;
Сиэр – туому, үгэһи толорууга тахсар ал5аһы көннөрөр;
Культуроведческай билиини, сатабылы, үөрүйэи сөпкө сыаналыыр;
Кэлэктиибинэн этнокултуурунай үлэ5э кыттыһар (норуот бырааһынньыктарыгар уо.д.а.);
Араас этнокултуура усулуобуйатыгар төрүт үгэһи тутуһар уонна бэйэни сатаан салайынар;
Пааранан, бөлө5үнэн, хамаанданан уо.д.а. бииргэ алтыһан үлэлиир;
Саха сирин уонна Россия норуоттарын бодоруһар майгыларын – сигилилэрин олохсуйбут бэрээдэгин (этноэтикеты) бииргэ алтыһыы усулуобуйатыгар учуоттуур;
Тас көрүӊнэринэн, тылларынан, үгэстэринэн, итэ5эллэринэн уратылаһар дьону кытта өйдөһөргө уонна алтыһарга бэлэмнээх буолар;
Бэйэ норуотун култууратын атын омуктары кытта алтыһыыга Саха сирин, Россия таһымыгар сатаан көрдөрөр.
Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ:
Анал өйдөбүллэр нөӊүө бэйэни саха быһыытынан билиһиннэрэр сатабылы олохсутуу;
Фольклор көрүӊнэрин, норуот ырыатын, музыкатын, төрүт үгэһин, сиэрин – туомун күннээ5и олоххо уонна күн – дьыл эргииринэн тутуһар сиэрин – туомун нөӊүө өрөспүүбүкэ култуура5а, тылга уратылаһар үгүс өрүттээх оло5ун туһунан бастакы билсиһиитин олохсутуу;
Өрөспүүбүлүкэ уонна Россия норуоттарын култууратын туһунан билиини – көрүүнү кэӊэтэр араас матырыйаалы туһана үөрэнии (үөрэх, уус-уран, үөрэх – наука, ыйынньык литературатыттан, тылдьыттартан, аатыластартан, хаарталартан уо.д.а.);
Тобулла5ас өйү сайыннарар үөрүйэхтэр;
Чопчу тэӊнээһин (конкретное сравнение) (дьиэ-уот: ураһа, бала5ан, дэриэбинэ, куорат, ас – үөл, таӊас – сап, туттар мал, киэргэл, симэх о.д.а.);
Ырытыы, холбооһун (анализ, синтез) (олох-дьаһах тэрээһинэ, сүөһү иитиитэ, булт, сир оӊоһуута, уһаныы, иис, омук оонньуута, оонньуура);
Түмүктээһин (обобщение) (хотугу дойду айыл5атыгар сөп түбэһэн үөскээбит итэ5эл, биһиги – Россия олохтоохторунабыт, биһиги – сахаларбыт о.д.а.);
Ханыылатан сыаналааьын (классификация) (аан дойду, сир, айыл5а, киһи, дьиэ кэргэн, уран оӊоһук (ойуу – бичик, оӊоһук, симэх); норуот музыката (хомус, кырыымпа, хобо, о.д.а.);
Дакаастааһын (доказательство) (айыл5аны кытта алтыһан олоруу уратылара уо.д.а.);
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын култуураларын бэлиэ (символ) нөӊүө көрдөрүү (сэргэ, саха ата, таба, ураһа уо.д.а.).
Үөрэх ис хоһооно
Ис хоһооно Быһаарыыта
Айыл5а Үгэс, сиэр-туом. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут итэ5эллэрин уратыта уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Айыл5а5а билиӊӊи сыһыан, тулалыыр айыл5а туруга. Төрүт омуктар айыл5а5а сыһыаннара. Айыл5а иччилэрин туһунан өйдөбүл.
Төрөөбүт дойдум Саха сирэ – мин төрөөбүт дойдум. Иитиллибит Ийэ дойдуга таптал. Материальнай эйгэ – мал-сал, айыл5а көстүүтэ. Духуобунай эйгэ – кинигэ5э, искусство айымньыларыгар баар билии уонна информация, дьон икки ардыгар сыһыан уо.д.а. бу култуура эйгэтэ. Култуура – киһи аймах олох – дьаһах, оӊоруу – туту, өй – сана, сиэр – майгы өттүнэн ситиһиитэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – элбэх норуот алтыһан олорор сирэ. Норуот өйдөбүлэ, Саха сирин төрүт норуоттара. Саха, эбээн, эбэӊки, дьүкээгир, долган, чукча, төрүт олохтоох нуучча, кинилэр түөлбэлээн олохсуйбут сирдэрэ. Өрөспүүбүлүкэ5э олорор араас омук дьоно (украинецтар, буряттар, белорустар уо.д.а.).
Ийэ дойдуга таптал уонна убаастабыллаах сыһыан. Ытык өйдөбүллэр: төрөөбүт дойдуга таптал, ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – араас омук култуурата алтыһар дойдута.
Саха сирин духуобунай үгэһэ – сиэри-туому сырдатыы, култууралар алтыһыылара. Бэйэ норуотун култууратын, оло5ун-дьаһа5ын, духуобунай баайын билэр, өйдүүр, ылынар, таптыыр, ону ааһан ис сүрэхтэн төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолуу.
Дьиэ кэргэн Дьиэ кэргэн сыһыана. Мин төрөппүттэрим, дьиэ кэргэӊӊэ ийэ, а5а оруола. Дьиэ кэргэӊӊэ о5ону иитии. Кырдьа5астары ытыктааһын. Дьиэ кэргэним ытык өйдөбүллэрэ. Дьиэ кэргэн үлэтэ, сынньалаӊа, бырааһынньыга. Бэйэ-бэйэни көрүү-харайыы, өйөһүү, көмөлөсүһүү. Бэйэ төрүччүтүн оӊоруу. Биһиги чугас ыалларбыт, аймахтарбыт, кинилэр дьиэ кэргэттэрэ.
Норуотум дьиэтэ - уота Саха сиригэр олохтоох омуктар үгэс буолбут дьиэлэрэ – уоттара. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьиэлэрин – уоттарын аата – суола, оӊоһуулара, тутуулара. Кыһыӊӊы, сайыӊӊы дьиэ – уот уратылара. Дьиэ – уот оло5ун, сирин талы үгэстэрэ. Дьиэ ис – тас тутула. Дьиэ ис тэрилэ, мала – сала. Оһох, оһох тутула, уот иччитин өйдөбүлэ.
Норуот төрүт дьарыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьарыктара. Саха сирин норуоттарын сүрүн дьарыктара: түүлээх, балык булда, таба, сылгы, ынах иитиитэ. Норуотум үгэс буолбут хаһаайыстыбата. Дьиэ кэргэним хаһаайыстыбата. Дьиэ сүөһүтэ – норуот баайа, үтүө туруга.
Уус – уран оӊоһук Норуот уус – уран оӊоһуктара. Норуот ойуулуур – дьүһүннүүр искусствотын көрүӊнэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүт омуктарын үгэс буолбут уус –уран оӊоһуктара. Таӊас – сап, атах таӊаһын, туттар мал киэргэтиитэ, оһуордарын ааттара, суолталара, аналлара. Биллиилээх норуот маастардара уонна худуоһунньуктара.
Таӊас - сап Норуот таӊаһа – саба. Саха сиригэр олорор норуоттар төрүт таӊастара: уратылара уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Мин норуотум таӊаһын – сабын көрүӊнэрэ уонна уратылара. Тыһы, тириини имитии, таӊастааһын туһунан өйдөбүл. Түүлээх таӊаһы, атах таӊаһын көрүү – харайыы.
Өбүгэм аһа - үөлэ Норуот аһа – үөлэ. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут астара. Дьыл кэминэн ас арааһа. Өбүгэм аһа. Аһы астааһын технологиятын кытта билсиһии.
Оонньуурдар, оонньуулар Норуот оонньуулара уонна оонньуурдара. Үгэс буолбут норуот оонньуулара, көрүӊнэрэ (остуол оонньуута, хамсаныылаах оонньуулар, өй оонньуулара уо.д.а.). Оонньуурдар көрүӊнэрэ, туохтан оӊоһуллубуттара.
Норуот ырыата - тойуга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын ырыа, тойук култууралара. Норуот ырыата, тылынан уус-уран айымньытын көрүӊнэрэ. О5о5о аналлаах ырыалар. Саха сирин норуоттарын ырыа до5уһуоллаах үӊкүүлэрэ (оһуокай, һээдьэ, лондол, хэйро, гасигор уо.д.а.). Норуотум ырыата-тойуга, үӊкүүтэ. Норуотум биллиилээх ырыаһыттара, артыыстара, ырыа айааччылара. Норуот музыкатын тэриллэрэ: дүӊүр, хомус, кырыымпа уо.д.а.
Олоӊхо Саха героическай эпоһа олоӊхо – саха норуотун ытык өйдөбүллэрин түмэр сүдү айымньы. Аан дойду айыллыыта. Үс дойду. Олоӊхону туруоруу уонна олоӊхону туруоруу уратылара. Норуот дириӊ өйүн, күүстээх санаатын, уус дьэрэкээн тылын-өһүн, киэӊ билиитин чыпчаала – эпос. Олоӊхо уонна Саха сирин норуоттарын эпостара. Эпостарга бухатыыр уонна кыыс уратылара. Олоӊхо араас омук култууратыгар.
Саха сирин театрдара Театр туһунан өйдөбүл (спектакль, режиссер, репертуар, артыыс уо.д.а.). Театрдар араастара (драматическай, музыкальнай, куукула театра, көр-күлүү театра уо.д.а.). Дьокуускай куоракка баар театрдар: П.А.Ойуунускай аатынан Саха драматическай театра; А.С.Пушкин аатынан Нуучча драматическай театра; Д.К.Сивцев – Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет государственнай театра; Эдэр көрөөччү театра. Саха сирин улуустарын, куораттарын, бөһүөлэктэрин театрдара. Бэйэ олорор сирин театра.
Өрөспүүбүлүкэ музейдара Музей – норуот муудараһын кыладабыайа. Музей арааһа: ойуулуур-дьүһүннүүр, историческай, этнографическай уо.д.а. Өрөспүүбүлүкэ государственнай музейдара: Национальнай-художественнай музей; Ем. Ярославскай аатынан Саха сиринээ5и хоту норуоттар историяларын уонна култуураларын государственнай музейа; П.А.Ойуунускай аатынан гос. литературнай музей. Өрөспүүбүлүкэ уонна улуус музейдара: мамонт музейа; хомус музейа; Сунтаар улууһун Б.Андреев аатынан Элгээйитээ5и айыл5а музейа; Таатта улууһун Чөркөөктөө5ү историческай-этнографическай музейа уо.д.а. Дойдум музейдара: Намнаа5ы этнографическай музей; М.К.Аммосов аатынан государственнай – историческай музей; И.Е.Винокуров аатынан этнографическай музей; Никльскайдаа5ы Сир музейа уо.д.а.
Саха биллиилээх худуоһунньуктара.
Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата Бибилэтиэкэ – грек тыла. Бибилэтиэкэ5э сылдьыы быраабылата. Өрөспүүбүлүкэтээ5и о5о бибилэтиэкэтэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтэ. Намнаа5ы Н.Рыкунов аатынан бибилэтиэкэ. Хатыӊ-Арыы нэһилиэгин бибилэтиэкэтэ. Оскуолам бибилэтиэкэтэ.
Хотугу норуоттар олохторо, култууралара Айыл5алара. Хотугу омуктар олохторо. Сүрүн дьарыктара. Хотугу норуоттар биллиилээх дьонноро. А5ыйах ахсааннаах омуктар тылынан уус – уран айымньылара. Хотугу култуура театр сценатыгар. Хотугу норуоттар ырыалара уонна үӊкүүлэрэ. Национальнай ансамбллар. Хотугу омуктар билиӊӊи балаһыанньалара.
Үөрэх ис тутула
Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ көӊүллээбит программатыгар оло5уран ыытыллар. Үөрэх сыалын уонна сүрүн ис хоһоонун хайысхаларын арыйар быһаарыы суруктан, дьарыктааһын ис тутулуттан уонна ньыматыттан уонна сатабыл ирдэбиллэриттэн, хонтуруол көрүӊнэриттэн - турар.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о бэйэтин норуотун духовнай, материальнай культуратын аан дойду культуратын арахсыспат чааһын курдук ылынарыгар көмөлөһөр, төрөөбүт тылы уонна культураны үөрэтэргэ, харыстыырга интэриэһи сайыннарар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» уонна «Хотугу норуоттар культуралара» диэн төрөөбүт тылынан суруллубут учебниктарынан уонна араас хабааннаах көмө литератураларынан хааччыллыахтара.
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
быһаарыыта
Истии уонна кэпсээһин Учуутал кэпсээнин истэр, онтон үөрэнээччи бэйэтэ тугу билэрин быһааран кэпсиир. Бол5омтолоох буолара ирдэнэр.
Билсиһии Саӊа тиэмэни, өйдөбүлү учуутал кэпсээниттэн билсэр. Саӊаны бэйэтигэр иӊэринэр. Түмүк оӊостор.
Билии Тиэмэтигэр туһаайан эргэрбит тыллары билэр. Тус оло5ор бу билбит тылларын туһанар. Билии ылар.
Ырытыы Дьиэ кэргэн ытык өйдөбүллэрин туһунан ырытар. Бэйэтэ ырытан сөптөөх суолу тобулуохтаах.
Тэӊнээһин Саха сиригэр олохтоох омуктар олохторун – дьаһахтарын, итэ5эллэрин (материальнай уонна духуобунай култуураларын) тэӊнээн көрөр.
Толкуйдааһын Толкуйдаан тобулан таһаарар.
Араарыы Былыргы уонна аныгы, үчүгэй уонна мөкү диэн араарар.
Былааннааһын Туох баар үлэтин хайдах тириэрдэри былааннанар.
Көрсүһүү Норуот тумус оӊостор дьонун, кырдьа5астары, интэриэһинэй дьарыктаах дьону кытары көрсүһэллэр.
Быһаарыы Тугу билбитин, туох санаа5а кэлбитин быһаарар.
Эбии матырыйаалы туһаныы Бибилэтиэкэттэн эбии кинигэ, сурунаал, хаһыат матырыйаалларын булан аа5ар. Интернет-ресурсаларын туһанан бэйэтигэр сөптөөх матырыйааллары хомуйар.
Сылдьыы Театрга, музейга, араас хабааннаах быыстапкаларга сиэрдээхтик сылдьаллар.
Наардааһын Үгэс буолбут өйдөбүллэри үөрэтэн тус-туһунан наардыыр-араарар.
Үөрэтии Ырыа матыыптарын, фольклор жанрын араас көрүӊнэрин үөрэтэллэр.
Талыы Бэйэтэ талан үөрэтэр, чинчийэр.
Бөлөхтөөһүн Холобур, аһы эт, балык, үүт ас диэн арааран, сөпкө ааттаан бөлөхтүүр.
Толоруу Дьоӊӊо – сэргэ5э, сцена5а айымньы араас көрүӊүн толороллор. Холобур: оһуокайдааһын, олоӊхолооһун, чабыр5ахтааһын уо.д.а.
Практическай үлэ Үлэ оӊорор (альбом, реферат суруйар, кыра кээмэйдээх кинигэ, истиэнэ5э ыйанар хаһыат уо.д.а.).
Тылдьытынан үлэ Билбэт тылларын суолталарын үөрэтэр.
Чинчийии Биир хайысханы ылан дириӊник үөрэтэр-чинчийэр.
Кэтээн көрүү Айыл5а кэрэтин кэтээн көрөр.
Холобурдары а5алыы Үтүө холобурдарга оло5уран дакаастабыл оӊорор.
Уруһуйдааһын О5о ис туругун, өйдөбүлүн уруһуй нөӊүө тириэрдэр.
Иһитиннэрии Талбыт үлэтигэр иһитиннэрии оӊорор.
Оӊорон көрдөрүү Холобура: бэйэ норуотун төрүт аһын астаан көрдөрүү.
Тутуһуу Билиӊӊи кэмӊэ сиэри – туому тутуһар. Сиэрдээх билиини олохсутар.
Бырайыактааһын Иһитиннэрии түмүк оӊорор.
Сыаналааһын Бэйэтин үлэтин эбэтэр атын о5олор үлэлэрин сыаналыыр. Бэйэ-бэйэлэрин толорууларын сыаналана үөрэнэллэр.
Сааһылаан ситимнээһин Айыл5а5а харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, күӊӊэ, уокка сүгүрүйүүнү сааһылаан ситимнээһин.
Материальнай – техническэй хааччыллыы
Бибилэтиэкэ пуондата
Культура народов Республики Саха (Якутия) (примерная программа 5-9 классы). Авторский коллектив: Семенова С.С., Иванова А.В., Никитина Р.С. Рекомендовано Министерством образования Республики Саха (Якутия). Я. 2014
Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ көӊүллээбит программата
Гоголева М.Т., Никитина Р.С. Саха Республикатын норуоттарын культурата. Дь. 2007 (Учебник для общеобразовательных учреждений)
Көмө литература
Оконешникова А.П. Норуот уйул5ата-иитэр үлэ тирэ5э. Дь. 1996.
«Ийэ тыл» көӊүл түмсүү. Национальнай оскуоланы өйүүр Фонда. Национальнай-региональнай киллэһик көмүскэлигэр анал таһаарыы 14№. Дь. 2010.
Попова Г.С.-Санаайа. Киһитийии сэһэнэ. Дь. 2006.
Пермякова В.М. уо.д.а. Мин олоӊхом биһигэ Дь.2009.
Афанасьев Л.А.-Тэрис. Айыы үөрэ5э. Дь.1993.
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрин тутус. 1-2ч. Дь.1996.
Афанасьев Л.А. Айыыларга хайыһыы. Дь.2001.
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрэ. Дь.2001.
Афанасьев Л.А. Айыы үөрэ5э. Дь.1991.
Афанасьев Л.А. Айыы ситимэ. Дь.1993.
Афанасьев Л.А. Мин ытык итэ5элим. Дь.1993.
Попова Г.С.-Санаайа. Төгүрүк сыл түһүлгэтэ. Дь.2003.
Попова М.А. Харах далын аһыллыыта. Дь. 2005.
Кирова А.Г., Малышева Е.М. Айан аартыга. Дь. 2005
Сидорова А.Н. барыта бэйэ5иттэн тутулуктаах. Дь. 2013
Саввинова К.П. Эйиэхэ, эдэр киһиэхэ. Дь. 2012
Бэчээтинэй босуобуйалар
Ытык өйдөбүллэр тиэмэлэринэн уонна бодоруһуу түгэннэрин тиэмэлэринэн о5о кэпсииригэр, аа5арыгар аналлаах хартыыналар (биирдиилээн уонна бөлө5үнэн үлэни хааччыйыы).
Көрдөрөр – иһитиннэрэр босуобуйалар
Microsoft Office PowerPoint программа5а оӊоһуллубут араас хабааннаах тиэмэлэргэ: Айыл5а, Төрөөбүт дойдум, Дьиэ кэргэн, Норуотум дьиэтэ – уота, Норуот төрүт дьарыга, Уус – уран оӊоһук, Таӊас – сап, Өбүгэм аһа – үөлэ, Оонньуурдар, оонньуулар, Норуот ырыата – тойуга, Олоӊхо, Саха сирин театрдара, Өрөспүүбүлүкэ музейдара, Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата, Хотугу норуоттар олохторо, култууралара, көрдөрөр – иһитиннэрэр презентациялар бэлэмнэннилэр.
Бэһис кылаас үөрэнээччитигэр
«Норуот үйэлэргэ өлбөт-сүппэт бар5а баайа – кини национальнай культурата уонна искусствота буолар. Оттон национальнай культура диэн норуот олоххо-дьаһахха, үлэ5э-хамнаска, өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн атын омуктартан туох уратыны айбыта-туппута барыта ааттаныан сөп.
Саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт культуратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун салгыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах». Ол иһин бу предмети үөрэтэргэ маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһуохха сөп:
Норуот культуратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии;
Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии;
Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сатаан дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү.
Төрүт култуураны оскуола5а үөрэтэргэ маннык араас өрүттээх сыал-сорук турар:
О5о-ыччат хара5ын аһан, бол5омтотун тардан, интэриэһин көбүтүү, билиитин-көрүүтүн кэӊэтии, хаӊатыы;
Эдэр киһи уйул5атын уһугуннаран, иһирэх иэйиитин сайыннаран, норуота тугу айбытын сэргээн-кэрэхсээн, долгуйар-дуоһуйар гына иитии;
Үөрэтэр матырыйаалы бүгүӊӊү олоххо сыһыаран, ыччакка үтүө өйү-санааны иӊэрии, сиэрдээх быһыыны-майгыны олохсутуу;
О5о тылын-өһүн байытан, сааһылаан саӊарар, кэккэлээн кэпсиир, оһуордаах-уобарастаах уус тыллаах киһи оӊоруу;
О5ону кыра сааһыттан кылыһахтаах ырыалаах, чуор тойуктаах, үтүөкэн үӊкүүһүт, бэртээхэй битииһит буоларга үөрэтии, уһуйуу, дьо5урун тобулуу, талаанын таһаарыы;
Үүнэр көлүөнэ төрөөбүт норуотун мындыр өйүн, амарах сүрэ5ин, уран тарба5ын ытыктаан, онон киэн туттан, киһи кэккэтигэр, омук ортотугар тэӊӊэ сананан сылдьар дьиӊнээх интернационалист буоларыгар олук ууруу;
О5ону норуот айымньытын хомуйар, суруйар, үөрэтэр, чинчийэр идэ5э чугаһатыы.
Бэһис кылаас үөрэнээччилэрин үөрэтэргэ – иитэргэ Гоголева Марина Трофимовна, Никитина Розалия Серафимовна «Саха Республикатын норуоттарын культурата» диэн 2007с. таһаарбыт кинигэлэригэр оло5уран үөрэтэр программа оңоһулунна.
Бэһис кылааска Саха сирин норуоттарын культураларын үөрэтэбит. Культура диэн олус киэн өйдөбүллээх тыл. Былыргы суолтата сир оңоһуутугар сыһыаннаах, оттон уларыйан, кэлин норуот историческай сайдыытын устатыгар мунньуллубут олох-дьаһах уопутун, билиини-көрүүнү, итэ5эли барытын түмэн бэлиэтиир суолталаммыт. Онон культура материальнай (олох-дьаһах эйгэтэ) уонна духуобунай (норуот өйө-санаата) диэннэргэ араарыллар.
Бэһис кылаастан са5алаан, Сахабыт сирин норуоттарын материальнай уонна духуобунай культураларын тэңнии тутан үөрэтии, ол билии-көрүү ылбытын дириңэтии, баай дууһалаах, сайдыылаах киһи буола улаатарыгар көмөлөһүү.
Программа үс салааттан турар:
Саха Республиката – Россия Федерациятын быстыспат сор5ото.
Саха сирин норуоттарын материальнай культуралара.
Саха сирин норуоттарын духуобунай культуралара.

Тематическай былаан
№ Былаан быһыытынан Ыытыллыбыт күнэ, ыйа Үөрэтии тосхоллоро Үөрэтии ньымата Үөрэтии ис тутула Дьиэтээ5и сорудах
Түмүк Былаан туолуута
1. 06.09 Быраһаай, сайын барахсан! сэһэргэһии Пааранан үлэ, хоһоон айыы, уруһуйдааһын, үлэни көмүскээһин «сайыңңы сынньалаңым» кыра кээмэйдээх хаһыат таһаарыы Сайын үтүөтүн санаһыы-ахтаһыы 2. 13.09 Төрөөбүт төрүт буорум сэһэргэһии Пааранан үлэ, хоһоон айыы, уруһуйдааһын, үлэни көмүскээһин Айар сорудах Төрөөбүт төрүт буоргун хара5ын харатын курдук харыстаа! 3. 20.09 Россия Федерацията Карточканан үлэ өйдөбүл ылыы;
чиңэтэр соруда5ы толоруу 7 сирэй сорудахтарын толоруу Саха Республиката-Россия Федерациятын
быстыспат сор5ото буоларын өйдөөһүн 4. 27.09 Россия судаарыстыбатын сүрүн бэлиэлэрэ-символлара өйдөбүл ылыы;
быһаарыы;
үлэ оңоруу бөлө5үнэн бырайыактааһын
«Россия Федерацията» презентация оңорон көмүскээһин
Россия өрөгөйүн ырыатын үөрэтии Саха Республиката-Россия Федерациятын
быстыспат сор5ото буоларын өйдөөһүн 5. 04.10 Россия киин куората - Москва өйдөбүл ылыы;
быһаарыы;
үлэ оңоруу Москуба туһунан презентация оӊоруу 10 сирэй соруда5ын толор
Саха Республиката-Россия Федерациятын
быстыспат сор5ото буоларын өйдөөһүн 6. 11.10 Россия биллиилээх куораттара
өйдөбүл ылыы;
быһаарыы;
үлэ оңоруу Биир сөбүлүүр куоратын туһунан информация хомуйсан кэпсииргэ бэлэмнэнии Сорудах ылан толоруу Саха Республиката-Россия Федерациятын
быстыспат сор5ото буоларын өйдөөһүн 7. 18.10 Россия Герой куораттара өйдөбүл ылыы;
быһаарыы;
үлэ оңоруу Биир сөбүлүүр куоратын туһунан информация хомуйсан кэпсииргэ бэлэмнэнии Сорудах ылан толоруу Россия Герой куораттарын үөрэтии. Бэйэ5э түмүк оӊоруу 8. 25.10
Россия5а ханнык омуктар олороллоруй?
өйдөбүл ылыы;
быһаарыы;
үлэ оңоруу Чинчийии, ырытыы Сорудах ылан толоруу Саха Республиката-Россия Федерациятын быстыспат сор5ото буоларын өйдөөһүн 9. 01.11 Бырайыагы көмүскээһин
Билии ылбытын атын о5олорго тириэрдии Үлэтин киэн эйгэ5э таһаарыы Сорудах ылан толоруу Саха Республиката-Россия Федерациятын быстыспат сор5ото буоларын өйдөөһүн, ылбыт билиини атын о5олорго тириэрдии 10. 15.11 Саха Республиката иһитиннэрии;
бэйэ билэригэр оло5уран ырытыы;
картанан үлэ бөлө5үнэн үлэ Саха Республикатын өрөгөйүн ырыатын үөрэтии,
14 сирэйгэ баар тургутугу толоруу төрөөбүт төрүт дойдугун бил, хара5ын харатын курдук харыстаа! «Киһиэхэ баар күндүттэн күндүтэ-төрөөбүт дойдута»
11. 22.11 Дьокуускай-Саха сирин киин куората иһитиннэрии;
бэйэ билэригэр оло5уран ырытыы;
картанан үлэ
бөлө5үнэн үлэ 15 сирэй соруда5ын толоруу
Дьокуускай-Саха сирин киин куората буоларын өйдөө 12. 29.11 Саха сирин айыл5ата иһитиннэрии;
бэйэ билэригэр оло5уран ырытыы;
картанан үлэ бырайыактааһын ситэрии Саха сирэ киэн, кэлэмэн айыл5алаа5ын дакаастааһын, харыстааһын уонна киэн туттуу
13. 06.12 Саха сиригэр олохтоох омуктар Үлэ оңоруу бырайыактааһын ситэрии Саха сиригэр ханнык омуктар олороллорун билии, олохторун-дьаөахтарын кытта билсии
14. 13.12 Сахалар Үлэ оңоруу бырайыактааһын
Ситэрэн-хоторон биэрии өбүгэлэрбит хайдах-туох олорон кэлбиттэрин чинчийии
15. 20.12 Саха сиригэр олорор хотугу омуктар
Үлэ оңоруу бырайыактааһын
Үлэни түмүктээһин Былыргыны былыт саппат, үтүө холобур быһыытынан буоларын өйдөтүү 16. 27.12 Үлэлэрин көмүскээһин Бырайыагы көмүскээһин Чинчийиитин тиһэ5эр тириэрдэн о5олоругар таһаарыы Н.Курилов «туундара5а ыңырабын» кинигэтиттэн туундара туһунан хоһуйуутун бул
Ханнык ба5ар үлэ түмүктээх буоларын ситиһии 17. 17.01 Саха сирин норуоттарын олохторун укулаата сэһэргэһии;
билиигэ оло5уран саңаны билии Пааранан, бөлө5үнэн үлэ Хаһыат ыстатыйаларыттан сөптөөх матырыйааллары булуу Бэйэтин норуотун оло5ун-дьаһа5ын, тугунан тыынан , үлэлээн кэлбитин билиэх тустаах. Өбүгэн оло5ун инники олоххор туһан!
18. 24.01 Сир баайын хостооһун оонньуу Каартанан үлэ «Ханна, туох хостонорун бул», «Саха сиригэр ханнык хостонор сир баайа баарый?» Иһитиннэрии оңоруу Сахатын сиринэн киэн туттуу! 19. 31.01 Тыа сиригэр олох-дьаһах билиини сааһылааһын
үлэ оңоруу;
көмүскээһин Билиигэ оло5уран кыра кээмэйдээх бырайыак оңоруу 31 сирэйгэ баар чиңэтэр соруда5ы толоруу Тыа сирин урукку уонна билиңңи оло5ун кытары билсэн бэйэ5э түмүк оңостуу
20. 07.02
Таба иитиитэ. Ыстаада туһунан билсиһии;
тыллары быһаарыы;
ырытыы;
өйдөөһүн Сэһэргэһии, өйдөбүл ылыы, быстах киинэ көрүү өйдөөбүккэ оло5уран кыра кээмэйдээх кэпсээн суруйуу уонна уруһуйдааһын
Сахам сиригэр олорор хотугу норуоттар сүрүннээн туох-ханнык дьаһанан олороллорун үөрэтии 21. 14.02 Бултааһын. Балыктааһын үһүйээннэри истии, сэһэргэһии;
быраабылалары сурунуу;
ырытыы;
көмүскээһин
Бөлө5үнэн үлэ 35 сирэйгэ соруда5ын толоруу Бултааһын, балыктааһын саха дьонугар урук да, билигин да сүрүн дьарыктара буоларын дакаастааһын 22. 21.02 Ийэ айыл5аны көмүскүөххэ! Бэйэ санаатын сатаан сайа этии, бэрээдэгинэн быраабыла сурунуу уонна ону көмүскээһин
бырайыактааһын «Айыл5а5ын харыстаа» диэн тиэмэ5э хоһоон эбэтэр кэпсээн айыы Төрөөбүт айыл5абыт чөл буоларын туһугар, хас биирдиибит, харыстабыллаахтык сыһыаннаһыахтаа5ын
өйдөөһүн 23. 28.02 Уруу-аймах сыһыаннара дьиэ кэргэн уопсай өйдөбүлэ;
дьиэ кэргэңңэ о5ону иитии «Мин дьиэ кэргэним» диэн толкуй сурук суруйуу, санааны сатаан этии Бэйэн тускунан толкуйдаан суруй Дьиэ кэргэн – общества туллар тутаа5а буоларын, туох барыта мантан са5аланарын өйдөөһүн
24. 07.03 Дьиэ-уот өйдөбүл ылыы;
схеманан үлэ;
түмүк оңоруу
Презентация оңоруу «Мин саңа дьиэм» «Биһиги дьиэбит» кэпсээн суруйуу Алаһа дьиэ-уот тэринии – биһиги эңкилэ суох эбээһинэспит
25. 14.03 Саха бала5ана туох-хайдах буолуохтаа5ын үөрэтии;
дьиэ эскиһин оңоруу бырайыактааһын Макет оңоруу өбүгэн өтө5үн умнума, бала5ан тутуутун олоххор туһан
26. 21.03 Саха сирин норуоттарын оонньуулара. Оонньуурдара
наардааһын;
ырытыы;
бэлиэтэнии Бырайыак оңоруу Презентация бэлэмнээһин Оонньуу-норуот культуратын биир көрүңэ буоларын умнума 27. 04.04 Түмүктүүр уруок кэпсээһин;
көмүскээһин Бырайыак көмүскээһин, быыстапка тэрийии «Мин оонньуурдарым» Кылаас таһынан аа5ыы Бэйэн толкуйгун, санаа5ын сатаан сааһылаан этэ үөрэнии
28. 11.04 Норуот муудараһа өйдөбүл ылыы;
үһүйээннэри аа5ыы;
тэңнээн көрүү;
бэйэ санаата
Санаа үллэстиитэ 60с. толоруу,
«Үс дойду» Үһүйээннэр ис кистэлэннэрин арыйан дьиңи билии 29. 18.04 Ытык Кэрэ Сирдэр өйдөбүл ылыы;
үөрэтии;
кэпсэтиһии
сэһэргэһии С.Данилов «Оппуоха хайа» диэн хоһоонун өйтөн аа5арга бэлэмнэнии
Кэрэ-бэлиэ Сирдэри ытыктааһын, харыстааһын 30. 25.04 Күн-дьыл эргиирэ. Халандаар өйдөбүл ылыы;
үөрэтии;
кэпсэтиһии сэһэргэһии 66 сирэй чиңэтэр соруда5ыттан биири талан оңор Халлаан куйаарын эттиктэринэн кэтээн көрүүнү үөрэтии, өбүгэлэрбит олохторугар туһаммыттарын быһаарыы. Билгэлииргэ үөрэнии
31. 02.05 Саха сирин норуоттарын фольклора Ырытыы, бэлиэтээһиннэр Сэһэргэһии. Фольклор биир көрүңүн талан схема эбэтэр таблица оңоруу «Саха остуоруйалара», «Былыргы сэһэннэр, номохтор», «Саха өһүн хоһоонноро», «Таабырыннар» диэн темалартан талан кыракый кээмэйдээх ыйынньык-кинигэ оңоруу
Фольклор – норуот муудараһа диэн суолталаахтылы ис дьиңин өйдөөһүн 32. 16.05 Норуот музыката. Ырыалара, үңкүүлэрэ Ырытыы, бэлиэтээһиннэри оӊоруу ырытыы Норуот ырыаларыгар хомуурунньук оңоруу Музыка – норуот оло5ун быстыспат сор5ото. Ырыа – олох аргыһа, үңкүү итэ5эли кытта ыкса сибээстээх диэн этэллэрин сөптөө5үн дакаастааһын
Ыам ыйын 9к.
33. 23.05 Бырааһынньыктар ырытыы;
бэлиэтээһиннэри оңоруу;
түмүк Билбиккэ оло5уран саңаны билии Буклет оңоруу Бырааһынньыктар-бэлиэ күннэр, мээнэ5э ылбычча буолбаттар, бары суолталаахтар
34. 30.05 Сылы түмүктүүр уруок Сыл устата ылбыт билиитин чиңэтии Тест толоруу;
бөлө5үнэн үлэ Сайыңңы сорудах талан ылаллар Билиини олоххо туһаныы
МБОУ «Хатын-Арынская средняя общеобразовательная школа имени И.Е.Винокурова»
Принято на заседании МО: Согласовано: Утверждено:
______________/Гаврильева Е.Н./ ______________/Павлова А.С./ ________________/Ноговицын Д.И./
руководитель МО зам. директора по УМР директор школы
дата_______________________ дата________________________ дата___________________________
Рабочая программа по предмету «Культура народов Республики Саха (Якутия)»
6 класс
Учебник Сергина Е.С. Айылгы аартыга. Дь. 2004
Учебник для общеобразовательных учреждений
Программа по национальной культуре: Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ
Ф.И.О. учителя: Алексеева Алевтина Афанасьевна
Категория: I
Педагогический стаж: 16
Количество часов в год фактически Количество часов в неделю
34 1
Быһаарыы сурук
Үөрэх биридимиэтин өйдөбүлэ
Лиичинэс, духуобунас, сиэр-майгы быһыытынан сайдыытын уонна ытык өйдөбүллэр систимэлэрин баһылааһын биир суолунан культуроведческай компетенцияны иӊэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» барыл бырагырааматыгар оло5уран «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата»: үлэлиир бырагыраамата оӊоһулунна.
Россия Федерацията – 190 тахса араас норуот иллээхтик олорор дойдута. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – Россия биир субъега, манна 120 тахса омук эйэ дэмнээхтик алтыһан олорор.
Билигин аан дойду биир ситимӊэ киирэригэр сүӊкэн уларыйыылар бара турар кэмнэригэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэх кууруһа «Россия Федерациятын 2025 сылга диэри государственнай национальнай политикатын стратегията» (РФ Президенин Укааһа, 2012 с. ахсынньы 19 күнэ) олоххо киирэрин биир төһүү механизма буоларын хааччыйар. Россия Федерациятыгар государство үөрэ5ирии систиэмэтигэр национальнай политика5а маннык соруктары туруорар: үөрэх-иитии үлэтигэр гуманитарнай хайысха суолтатын үрдэтии, Россия норуоттарын үгүс үйэ5э эйэлээхтик алтыһан олорбут үтүө үгэстэрин, история5а мунньуллубут бэлиэ событиелары, наада кэмигэр сомо5олоһуу уонна бэйэ-бэйэ5э көмөлөһүү холобурдарын үөрэх бырагыраамаларыгар киллэрии: уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр Россия норуоттарын култууратын уонна тылларын харыстыырга, сайыннарарга, Россия бары омуктарын историятыгар уонна култуураларыгар, аан дойду норуоттарыгар ылыныллыбыт сыаннастарга ытыктабылы иитэр сыаллаах үөрэтии систиэмэтин тупсарыы; уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэрин бырагыраамаларыгар Россия норуоттарын сыаннастарын уонна национальнай үгэстэрин үөрэх-иитии куурустарын быһыытынан киллэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр» Росия гражданинын өйдөбүлүгэр сөп түбэһиини олохсутуу 3 түһүмэ5инэн бэриллэр: 1) ыал иһигэр бэйэ-бэйэ5э сыһыан уопсастыбаннай сыһыаӊӊа дьайар уонна киһи гражданскай майгытын-сигилитин төрдө буолар; 2) лиичинэс төрөөбүт дэриэбинэтин, куоратын, оройуонун, регионун үгэһин, сыаннастарын, култуурунай, историческай, социальнай, духуобунай оло5ун ийэ дойду, төрөөбүт дойду, төрөөбүт тыл, ыал, дьиэ кэргэн уо.д.а. ытык өйдөбүллэр нөӊүө өйдөөн ылыныыта; 3) элбэх омуктаах Россия норуотун култууратын уонна сиэр-майгы үгэһин ылыныыта.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэтии үлэлиир бырагырааматын ис хоһооно Кэнсиэпсийэ5э бэриллибит идентичность тутулугар сөп түбэһэр. Үөрэх биримиэтин тутула үөрэхтээһин түһүмэхтэринэн бэриллэр: начаалынай (1-4 кылаастар), орто (5-9 кылаастар) уонна улахан (10-11 кылаастар). Начаалынай оскуола5а, орто онтон улахан кылаас о5олоругар, о.э. саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт култууратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун сал5ыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах. Ол иһин бу биримиэти үөрэтэргэ о5ону бэйэтин норуотун култууратын билэр уонна атын норуот култууратын убаастыыр буола улаатарын сайыннарарга, Саха сирин төрүт норуоттарын төрөөбүт тылларын уонна култуураларын иӊэринэр, сайыннарар ирдэбили үөскэтиигэ сүрүн бол5омто ууруллар. Маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһан о5ону иитии-үөрэтии: 1. Норуот култууратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии; 2. Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии; 3. Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сөпкө дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү. Биридимиэт үөрэтиитин утума «Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай оскуолатын саӊардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтин» (1991с.) «олохтоох норуоттар материальнай уонна духуобунай култуураларын туһунан киэӊ билиини биэрэр, салгыы нуучча уонна аан дойду култууратын өйдүүр кыа5ын кэӊэтэр диэн өйдөбүлүгэр оло5урар».
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» эбии дьарыктааһын үлэлиир сыала: этнокултуурунай компетенциялары иӊэрии, араас омук алтыһар эйгэтигэр сатаан олоруу уонна ситиһиилээх социализация усулуобуйатын төрүттэрин уурсар. Соруктара:
Бэйэ норуотун духуобунай уонна материальнай ытык өйдөбүллэрин аан дойду култууратын арахсыбат чааһын курдук ылыныыны иӊэрии;
Бэйэтин уонна ыаллыы олорор норуоттарын култууратын туһунан төрүт билиини олохсутуу;
Бэйэ норуотун үтүө үгэһин, итэ5элин тутуһууну сатаан тиэрдии сатабылын сайыннарыы;
Атын тыллаах, итэ5эллээх норуоттар култуураларыгар үтүө сыһыаны, өйдөһүүнү уонна бодоруһууну иитии.
Үөрэх былааныгар үөрэх биридимиэтин миэстэтэ
Үөрэх федеральнай базиснай былаана булгуччулаах уонна уруок таһынан үлэ чаастарыттан турар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» биридимиэти үөрэтии үөрэх федеральнай базиснай былаанын булгуччулаах чааһыгар көрүллүбэт. Биридимиэти үөрэтэргэ нэдиэлэ5э 1 чаас бэриллэр (уопсайа биир кылааска 34 чаас).
Биридимиэти үөрэтии көрүӊнэрэ (моделлара):
Уруок үлэтэ. Үөрэх биридимиэтин быһыытынан эбии үөрэх былаанын талар чааһын суотугар тэрийии.
Хас да үөрэх биридимиэтин алтыһыытын нөӊүө: төрөөбүт уонна нуучча тыллара, төрөөбүт уонна нуучча тылынан литературнай аа5ыы, уруһуй, үлэ, музыка, физическай култуура.
Ытык өйдөбүллэри үөрэтии ис хоһоонугар киллэрии
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) иӊэриигэ улахан суолталаах. Киһи аймах үйэлэртэн үйэлэргэ өрө тутан илдьэ кэлбит ытык өйдөбүллэрэ (духуобунай сыаннастара) төрөөбүт тыл эгэлгэтигэр, култууратыгар сөӊөллөр. Ол курдук, үөрэтии ис хоһоонугар култуура сүрүн хайысхаларын сэргэ уруок, үөрэтии матырыйаалын быһыытынан төрөөбүт дойду, ийэ дойду, айыл5а, үлэ, төрүт дьарык, ыал, дьиэ кэргэн, кэрэ эйгэтэ, үтүө сана, киһи аймах, аан дойду омуктарын култууратын эгэлгэтин курдук ытык өйдөбүллэр (духуобунай сыаннастар) киирэллэр.
Үөрэтии түмүктэрэ
Ытык өйдөбүллэри иӊэрии түмүгэ. Тус суолталаах дьайыы:
Саха төрүт үгэстэрин, ытык өйдөбүллэрин ылыныы, олохсутуу;
Үгэс буолбут төрүт култуураны норуот айымньытын түмүгүн уонна айыл5аны кытта бииргэ алтыһан олоруу курдук ылыныы;
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын ураты култуураларыгар убаастабыллаах сыһыаны култууралар алтыһыыларын сайдыытын сүрүн усулуобуйатын уонна утарсыылары быһаарар төрүтүн курдук ылыныы;
Ахсааныттан , олорор сириттэн тутулуга суох хас биирдии норуот култууратын ылыныы;
Норуот култууралара эгэлгэ араастаа5ын уопсастыба култууратн байытыы төрдүн курдук ылыныы;
Элбэх култууралар алтыһар эйгэлэрэ, бодоруһуулара, култууралар диалогтара – лиичинэс бэйэтэ уонна гражданскай уопсастыба социальнай сиэрэ-майгыта сайдар усулуобуйата буоларын ылыныы.
Сатабылы сайыннарыы:
Бэйэ норуотун үгэһин күннээ5и олоххо уонна анал этнокултуурунай тэрээһиннэргэ (ыһыах, сиэр-туом уо.д.а.) тутуһуу;
Бэйэни саха, Саха сирин уонна Россия гражданинын быһыытынан билинии;
Бэйэни Хотугу дойду, Саха сирэ, Россия олохтоо5унабын диэн билиһиннэрии;
Бэйэ5э, тулалыыр дьоӊӊо – сэргэ5э, айыл5а эйгэтигэр убаастабылы иитии.
Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ. Бэйэни салайынар – дьаһанар сатабыллар:
Культуроведческай матырыйаалга оло5уран сыалы – соругу таба туруорунар, бырайыактыыр дьарыгы сатаан былаанныыр;
Сиэр – туому, үгэһи толорууга тахсар ал5аһы көннөрөр;
Культуроведческай билиини, сатабылы, үөрүйэи сөпкө сыаналыыр;
Кэлэктиибинэн этнокултуурунай үлэ5э кыттыһар (норуот бырааһынньыктарыгар уо.д.а.);
Араас этнокултуура усулуобуйатыгар төрүт үгэһи тутуһар уонна бэйэни сатаан салайынар;
Пааранан, бөлө5үнэн, хамаанданан уо.д.а. бииргэ алтыһан үлэлиир;
Саха сирин уонна Россия норуоттарын бодоруһар майгыларын – сигилилэрин олохсуйбут бэрээдэгин (этноэтикеты) бииргэ алтыһыы усулуобуйатыгар учуоттуур;
Тас көрүӊнэринэн, тылларынан, үгэстэринэн, итэ5эллэринэн уратылаһар дьону кытта өйдөһөргө уонна алтыһарга бэлэмнээх буолар;
Бэйэ норуотун култууратын атын омуктары кытта алтыһыыга Саха сирин, Россия таһымыгар сатаан көрдөрөр.
Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ:
Анал өйдөбүллэр нөӊүө бэйэни саха быһыытынан билиһиннэрэр сатабылы олохсутуу;
Фольклор көрүӊнэрин, норуот ырыатын, музыкатын, төрүт үгэһин, сиэрин – туомун күннээ5и олоххо уонна күн – дьыл эргииринэн тутуһар сиэрин – туомун нөӊүө өрөспүүбүкэ култуура5а, тылга уратылаһар үгүс өрүттээх оло5ун туһунан бастакы билсиһиитин олохсутуу;
Өрөспүүбүлүкэ уонна Россия норуоттарын култууратын туһунан билиини – көрүүнү кэӊэтэр араас матырыйаалы туһана үөрэнии (үөрэх, уус-уран, үөрэх – наука, ыйынньык литературатыттан, тылдьыттартан, аатыластартан, хаарталартан уо.д.а.);
Тобулла5ас өйү сайыннарар үөрүйэхтэр;
Чопчу тэӊнээһин (конкретное сравнение) (дьиэ-уот: ураһа, бала5ан, дэриэбинэ, куорат, ас – үөл, таӊас – сап, туттар мал, киэргэл, симэх о.д.а.);
Ырытыы, холбооһун (анализ, синтез) (олох-дьаһах тэрээһинэ, сүөһү иитиитэ, булт, сир оӊоһуута, уһаныы, иис, омук оонньуута, оонньуура);
Түмүктээһин (обобщение) (хотугу дойду айыл5атыгар сөп түбэһэн үөскээбит итэ5эл, биһиги – Россия олохтоохторунабыт, биһиги – сахаларбыт о.д.а.);
Ханыылатан сыаналааьын (классификация) (аан дойду, сир, айыл5а, киһи, дьиэ кэргэн, уран оӊоһук (ойуу – бичик, оӊоһук, симэх); норуот музыката (хомус, кырыымпа, хобо, о.д.а.);
Дакаастааһын (доказательство) (айыл5аны кытта алтыһан олоруу уратылара уо.д.а.);
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын култуураларын бэлиэ (символ) нөӊүө көрдөрүү (сэргэ, саха ата, таба, ураһа уо.д.а.).
Үөрэх ис хоһооно
Ис хоһооно Быһаарыыта
Айыл5а Үгэс, сиэр-туом. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут итэ5эллэрин уратыта уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Айыл5а5а билиӊӊи сыһыан, тулалыыр айыл5а туруга. Төрүт омуктар айыл5а5а сыһыаннара. Айыл5а иччилэрин туһунан өйдөбүл.
Төрөөбүт дойдум Саха сирэ – мин төрөөбүт дойдум. Иитиллибит Ийэ дойдуга таптал. Материальнай эйгэ – мал-сал, айыл5а көстүүтэ. Духуобунай эйгэ – кинигэ5э, искусство айымньыларыгар баар билии уонна информация, дьон икки ардыгар сыһыан уо.д.а. бу култуура эйгэтэ. Култуура – киһи аймах олох – дьаһах, оӊоруу – туту, өй – сана, сиэр – майгы өттүнэн ситиһиитэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – элбэх норуот алтыһан олорор сирэ. Норуот өйдөбүлэ, Саха сирин төрүт норуоттара. Саха, эбээн, эбэӊки, дьүкээгир, долган, чукча, төрүт олохтоох нуучча, кинилэр түөлбэлээн олохсуйбут сирдэрэ. Өрөспүүбүлүкэ5э олорор араас омук дьоно (украинецтар, буряттар, белорустар уо.д.а.).
Ийэ дойдуга таптал уонна убаастабыллаах сыһыан. Ытык өйдөбүллэр: төрөөбүт дойдуга таптал, ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – араас омук култуурата алтыһар дойдута.
Саха сирин духуобунай үгэһэ – сиэри-туому сырдатыы, култууралар алтыһыылара. Бэйэ норуотун култууратын, оло5ун-дьаһа5ын, духуобунай баайын билэр, өйдүүр, ылынар, таптыыр, ону ааһан ис сүрэхтэн төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолуу.
Дьиэ кэргэн Дьиэ кэргэн сыһыана. Мин төрөппүттэрим, дьиэ кэргэӊӊэ ийэ, а5а оруола. Дьиэ кэргэӊӊэ о5ону иитии. Кырдьа5астары ытыктааһын. Дьиэ кэргэним ытык өйдөбүллэрэ. Дьиэ кэргэн үлэтэ, сынньалаӊа, бырааһынньыга. Бэйэ-бэйэни көрүү-харайыы, өйөһүү, көмөлөсүһүү. Бэйэ төрүччүтүн оӊоруу. Биһиги чугас ыалларбыт, аймахтарбыт, кинилэр дьиэ кэргэттэрэ.
Норуотум дьиэтэ - уота Саха сиригэр олохтоох омуктар үгэс буолбут дьиэлэрэ – уоттара. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьиэлэрин – уоттарын аата – суола, оӊоһуулара, тутуулара. Кыһыӊӊы, сайыӊӊы дьиэ – уот уратылара. Дьиэ – уот оло5ун, сирин талы үгэстэрэ. Дьиэ ис – тас тутула. Дьиэ ис тэрилэ, мала – сала. Оһох, оһох тутула, уот иччитин өйдөбүлэ.
Норуот төрүт дьарыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьарыктара. Саха сирин норуоттарын сүрүн дьарыктара: түүлээх, балык булда, таба, сылгы, ынах иитиитэ. Норуотум үгэс буолбут хаһаайыстыбата. Дьиэ кэргэним хаһаайыстыбата. Дьиэ сүөһүтэ – норуот баайа, үтүө туруга.
Уус – уран оӊоһук Норуот уус – уран оӊоһуктара. Норуот ойуулуур – дьүһүннүүр искусствотын көрүӊнэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүт омуктарын үгэс буолбут уус –уран оӊоһуктара. Таӊас – сап, атах таӊаһын, туттар мал киэргэтиитэ, оһуордарын ааттара, суолталара, аналлара. Биллиилээх норуот маастардара уонна худуоһунньуктара.
Таӊас - сап Норуот таӊаһа – саба. Саха сиригэр олорор норуоттар төрүт таӊастара: уратылара уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Мин норуотум таӊаһын – сабын көрүӊнэрэ уонна уратылара. Тыһы, тириини имитии, таӊастааһын туһунан өйдөбүл. Түүлээх таӊаһы, атах таӊаһын көрүү – харайыы.
Өбүгэм аһа - үөлэ Норуот аһа – үөлэ. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут астара. Дьыл кэминэн ас арааһа. Өбүгэм аһа. Аһы астааһын технологиятын кытта билсиһии.
Оонньуурдар, оонньуулар Норуот оонньуулара уонна оонньуурдара. Үгэс буолбут норуот оонньуулара, көрүӊнэрэ (остуол оонньуута, хамсаныылаах оонньуулар, өй оонньуулара уо.д.а.). Оонньуурдар көрүӊнэрэ, туохтан оӊоһуллубуттара.
Норуот ырыата - тойуга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын ырыа, тойук култууралара. Норуот ырыата, тылынан уус-уран айымньытын көрүӊнэрэ. О5о5о аналлаах ырыалар. Саха сирин норуоттарын ырыа до5уһуоллаах үӊкүүлэрэ (оһуокай, һээдьэ, лондол, хэйро, гасигор уо.д.а.). Норуотум ырыата-тойуга, үӊкүүтэ. Норуотум биллиилээх ырыаһыттара, артыыстара, ырыа айааччылара. Норуот музыкатын тэриллэрэ: дүӊүр, хомус, кырыымпа уо.д.а.
Олоӊхо Саха героическай эпоһа олоӊхо – саха норуотун ытык өйдөбүллэрин түмэр сүдү айымньы. Аан дойду айыллыыта. Үс дойду. Олоӊхону туруоруу уонна олоӊхону туруоруу уратылара. Норуот дириӊ өйүн, күүстээх санаатын, уус дьэрэкээн тылын-өһүн, киэӊ билиитин чыпчаала – эпос. Олоӊхо уонна Саха сирин норуоттарын эпостара. Эпостарга бухатыыр уонна кыыс уратылара. Олоӊхо араас омук култууратыгар.
Саха сирин театрдара Театр туһунан өйдөбүл (спектакль, режиссер, репертуар, артыыс уо.д.а.). Театрдар араастара (драматическай, музыкальнай, куукула театра, көр-күлүү театра уо.д.а.). Дьокуускай куоракка баар театрдар: П.А.Ойуунускай аатынан Саха драматическай театра; А.С.Пушкин аатынан Нуучча драматическай театра; Д.К.Сивцев – Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет государственнай театра; Эдэр көрөөччү театра. Саха сирин улуустарын, куораттарын, бөһүөлэктэрин театрдара. Бэйэ олорор сирин театра.
Өрөспүүбүлүкэ музейдара Музей – норуот муудараһын кыладабыайа. Музей арааһа: ойуулуур-дьүһүннүүр, историческай, этнографическай уо.д.а. Өрөспүүбүлүкэ государственнай музейдара: Национальнай-художественнай музей; Ем. Ярославскай аатынан Саха сиринээ5и хоту норуоттар историяларын уонна култуураларын государственнай музейа; П.А.Ойуунускай аатынан гос. литературнай музей. Өрөспүүбүлүкэ уонна улуус музейдара: мамонт музейа; хомус музейа; Сунтаар улууһун Б.Андреев аатынан Элгээйитээ5и айыл5а музейа; Таатта улууһун Чөркөөктөө5ү историческай-этнографическай музейа уо.д.а. Дойдум музейдара: Намнаа5ы этнографическай музей; М.К.Аммосов аатынан государственнай – историческай музей; И.Е.Винокуров аатынан этнографическай музей; Никльскайдаа5ы Сир музейа уо.д.а.
Саха биллиилээх худуоһунньуктара.
Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата Бибилэтиэкэ – грек тыла. Бибилэтиэкэ5э сылдьыы быраабылата. Өрөспүүбүлүкэтээ5и о5о бибилэтиэкэтэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтэ. Намнаа5ы Н.Рыкунов аатынан бибилэтиэкэ. Хатыӊ-Арыы нэһилиэгин бибилэтиэкэтэ. Оскуолам бибилэтиэкэтэ.
Хотугу норуоттар олохторо, култууралара Айыл5алара. Хотугу омуктар олохторо. Сүрүн дьарыктара. Хотугу норуоттар биллиилээх дьонноро. А5ыйах ахсааннаах омуктар тылынан уус – уран айымньылара. Хотугу култуура театр сценатыгар. Хотугу норуоттар ырыалара уонна үӊкүүлэрэ. Национальнай ансамбллар. Хотугу омуктар билиӊӊи балаһыанньалара.
Үөрэх ис тутула
Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ көӊүллээбит программатыгар оло5уран ыытыллар. Үөрэх сыалын уонна сүрүн ис хоһоонун хайысхаларын арыйар быһаарыы суруктан, дьарыктааһын ис тутулуттан уонна ньыматыттан уонна сатабыл ирдэбиллэриттэн, хонтуруол көрүӊнэриттэн - турар.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о бэйэтин норуотун духовнай, материальнай культуратын аан дойду культуратын арахсыспат чааһын курдук ылынарыгар көмөлөһөр, төрөөбүт тылы уонна культураны үөрэтэргэ, харыстыырга интэриэһи сайыннарар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» уонна «Хотугу норуоттар культуралара» диэн төрөөбүт тылынан суруллубут учебниктарынан уонна араас хабааннаах көмө литератураларынан хааччыллыахтара.
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
быһаарыыта
Истии уонна кэпсээһин Учуутал кэпсээнин истэр, онтон үөрэнээччи бэйэтэ тугу билэрин быһааран кэпсиир. Бол5омтолоох буолара ирдэнэр.
Билсиһии Саӊа тиэмэни, өйдөбүлү учуутал кэпсээниттэн билсэр. Саӊаны бэйэтигэр иӊэринэр. Түмүк оӊостор.
Билии Тиэмэтигэр туһаайан эргэрбит тыллары билэр. Тус оло5ор бу билбит тылларын туһанар. Билии ылар.
Ырытыы Дьиэ кэргэн ытык өйдөбүллэрин туһунан ырытар. Бэйэтэ ырытан сөптөөх суолу тобулуохтаах.
Тэӊнээһин Саха сиригэр олохтоох омуктар олохторун – дьаһахтарын, итэ5эллэрин (материальнай уонна духуобунай култуураларын) тэӊнээн көрөр.
Толкуйдааһын Толкуйдаан тобулан таһаарар.
Араарыы Былыргы уонна аныгы, үчүгэй уонна мөкү диэн араарар.
Былааннааһын Туох баар үлэтин хайдах тириэрдэри былааннанар.
Көрсүһүү Норуот тумус оӊостор дьонун, кырдьа5астары, интэриэһинэй дьарыктаах дьону кытары көрсүһэллэр.
Быһаарыы Тугу билбитин, туох санаа5а кэлбитин быһаарар.
Эбии матырыйаалы туһаныы Бибилэтиэкэттэн эбии кинигэ, сурунаал, хаһыат матырыйаалларын булан аа5ар. Интернет-ресурсаларын туһанан бэйэтигэр сөптөөх матырыйааллары хомуйар.
Сылдьыы Театрга, музейга, араас хабааннаах быыстапкаларга сиэрдээхтик сылдьаллар.
Наардааһын Үгэс буолбут өйдөбүллэри үөрэтэн тус-туһунан наардыыр-араарар.
Үөрэтии Ырыа матыыптарын, фольклор жанрын араас көрүӊнэрин үөрэтэллэр.
Талыы Бэйэтэ талан үөрэтэр, чинчийэр.
Бөлөхтөөһүн Холобур, аһы эт, балык, үүт ас диэн арааран, сөпкө ааттаан бөлөхтүүр.
Толоруу Дьоӊӊо – сэргэ5э, сцена5а айымньы араас көрүӊүн толороллор. Холобур: оһуокайдааһын, олоӊхолооһун, чабыр5ахтааһын уо.д.а.
Практическай үлэ Үлэ оӊорор (альбом, реферат суруйар, кыра кээмэйдээх кинигэ, истиэнэ5э ыйанар хаһыат уо.д.а.).
Тылдьытынан үлэ Билбэт тылларын суолталарын үөрэтэр.
Чинчийии Биир хайысханы ылан дириӊник үөрэтэр-чинчийэр.
Кэтээн көрүү Айыл5а кэрэтин кэтээн көрөр.
Холобурдары а5алыы Үтүө холобурдарга оло5уран дакаастабыл оӊорор.
Уруһуйдааһын О5о ис туругун, өйдөбүлүн уруһуй нөӊүө тириэрдэр.
Иһитиннэрии Талбыт үлэтигэр иһитиннэрии оӊорор.
Оӊорон көрдөрүү Холобура: бэйэ норуотун төрүт аһын астаан көрдөрүү.
Тутуһуу Билиӊӊи кэмӊэ сиэри – туому тутуһар. Сиэрдээх билиини олохсутар.
Бырайыактааһын Иһитиннэрии түмүк оӊорор.
Сыаналааһын Бэйэтин үлэтин эбэтэр атын о5олор үлэлэрин сыаналыыр. Бэйэ-бэйэлэрин толорууларын сыаналана үөрэнэллэр.
Сааһылаан ситимнээһин Айыл5а5а харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, күӊӊэ, уокка сүгүрүйүүнү сааһылаан ситимнээһин.
Материальнай – техническэй хааччыллыы
Бибилэтиэкэ пуондата
Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ көӊүллээбит программата
Сергина Е.С. Айылгы аартыга. Дь. 2004 (Саха Республикатынаа5ы Үөрэх министерствота бигэргэппит).
Көмө литература
Оконешникова А.П. Норуот уйул5ата-иитэр үлэ тирэ5э. Дь. 1996.
«Ийэ тыл» көӊүл түмсүү. Национальнай оскуоланы өйүүр Фонда. Национальнай-региональнай киллэһик көмүскэлигэр анал таһаарыы 14№. Дь. 2010.
Попова Г.С.-Санаайа. Киһитийии сэһэнэ. Дь. 2006.
Пермякова В.М. уо.д.а. Мин олоӊхом биһигэ Дь.2009.
Афанасьев Л.А.-Тэрис. Айыы үөрэ5э. Дь.1993.
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрин тутус. 1-2ч. Дь.1996.
Афанасьев Л.А. Айыыларга хайыһыы. Дь.2001.
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрэ. Дь.2001.
Афанасьев Л.А. Айыы үөрэ5э. Дь.1991.
Афанасьев Л.А. Айыы ситимэ. Дь.1993.
Афанасьев Л.А. Мин ытык итэ5элим. Дь.1993.
Попова Г.С.-Санаайа. Төгүрүк сыл түһүлгэтэ. Дь.2003.
Попова М.А. Харах далын аһыллыыта. Дь. 2005.
Кирова А.Г., Малышева Е.М. Айан аартыга. Дь. 2005
Сидорова А.Н. барыта бэйэ5иттэн тутулуктаах. Дь. 2013
Саввинова К.П. Эйиэхэ, эдэр киһиэхэ. Дь. 2012
Бэчээтинэй босуобуйалар
Ытык өйдөбүллэр тиэмэлэринэн уонна бодоруһуу түгэннэрин тиэмэлэринэн о5о кэпсииригэр, аа5арыгар аналлаах хартыыналар (биирдиилээн уонна бөлө5үнэн үлэни хааччыйыы).
Көрдөрөр – иһитиннэрэр босуобуйалар
Microsoft Office PowerPoint программа5а оӊоһуллубут араас хабааннаах тиэмэлэргэ: Айыл5а, Төрөөбүт дойдум, Дьиэ кэргэн, Норуотум дьиэтэ – уота, Норуот төрүт дьарыга, Уус – уран оӊоһук, Таӊас – сап, Өбүгэм аһа – үөлэ, Оонньуурдар, оонньуулар, Норуот ырыата – тойуга, Олоӊхо, Саха сирин театрдара, Өрөспүүбүлүкэ музейдара, Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата, Хотугу норуоттар олохторо, култууралара, көрдөрөр – иһитиннэрэр презентациялар бэлэмнэннилэр.
Алтыс кылаас үөрэнээччитигэр
«Норуот үйэлэргэ өлбөт-сүппэт бар5а баайа – кини национальнай культурата уонна искусствота буолар. Оттон национальнай культура диэн норуот олоххо-дьаһахха, үлэ5э-хамнаска, өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн атын омуктартан туох уратыны айбыта-туппута барыта ааттаныан сөп.
Саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт культуратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун салгыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах». Ол иһин бу предмети үөрэтэргэ маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһуохха сөп:
Норуот культуратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии;
Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии;
Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сатаан дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү.
Төрүт култуураны оскуола5а үөрэтэргэ маннык араас өрүттээх сыал-сорук турар:
О5о-ыччат хара5ын аһан, бол5омтотун тардан, интэриэһин көбүтүү, билиитин-көрүүтүн кэӊэтии, хаӊатыы;
Эдэр киһи уйул5атын уһугуннаран, иһирэх иэйиитин сайыннаран, норуота тугу айбытын сэргээн-кэрэхсээн, долгуйар-дуоһуйар гына иитии;
Үөрэтэр матырыйаалы бүгүӊӊү олоххо сыһыаран, ыччакка үтүө өйү-санааны иӊэрии, сиэрдээх быһыыны-майгыны олохсутуу;
О5о тылын-өһүн байытан, сааһылаан саӊарар, кэккэлээн кэпсиир, оһуордаах-уобарастаах уус тыллаах киһи оӊоруу;
О5ону кыра сааһыттан кылыһахтаах ырыалаах, чуор тойуктаах, үтүөкэн үӊкүүһүт, бэртээхэй битииһит буоларга үөрэтии, уһуйуу, дьо5урун тобулуу, талаанын таһаарыы;
Үүнэр көлүөнэ төрөөбүт норуотун мындыр өйүн, амарах сүрэ5ин, уран тарба5ын ытыктаан, онон киэн туттан, киһи кэккэтигэр, омук ортотугар тэӊӊэ сананан сылдьар дьиӊнээх интернационалист буоларыгар олук ууруу;
О5ону норуот айымньытын хомуйар, суруйар, үөрэтэр, чинчийэр идэ5э чугаһатыы.
Алтыс кылааска үөрэнээччи бэйэтэ толкуйдаан, тобулан таһаарарын ситиһии.
Олох-дьаһах култуурата. 16 ч. 1-2-с чиэппэр.
Саха итэ5элэ, үгэстэрэ, сиэрэ-туома. 6 ч. 3-с чиэппэр.
Историческай көрүү. 4 ч. 3-с чиэппэр.
Хотугу омуктар олохторо-дьаһахтара. 2 ч. 4-с чиэппэр.
Сахалыы культура билиңңи сайдыыта. 6 ч. 4 чиэппэр.
Айылгы – бу сайдыы, үүнүү, кэрэ5э тардыһыы, ыллыктаах санааны сал5ааһын диэн суолталаах. Онон алтыс кылааска билиэххит өбүгэбит дириң ис хоһоонноох оло5у олорон ааспытын, духовнай культурата баайын, искусствота кэрэ эйгэтин сайдыытын. Сүрүннээн Сергина Евдокия Степановна «Айылгы аартыга». Дь. 2004с. таһааттарбыт учебнигынан үлэлиибит. Саха Республикатынаа5ы Үөрэх министерствота бигэргэппит. Алын кылааска ылбыт билиитигэр оло5уран олох-дьаһах культуратыгар чинчийиилэри уонна иһитиннэриилэри оңоруу ирдэнэр.

Тематическай былаан
№ былаан быһыытынан ыытыллыбыт күнэ, ыйа тиэмэтэ үөрэтии тосхоллоро үөрэтии ньымата дьиэтээ5и сорудах түмүк былаан туолуута
1. 05.09
Күнү-дьылы аа5ыы Билии ылыы. Ыйдары аа5ыы таблицатын оңорон үөрэтии Пааранан үлэ өйтөн суруйуу «Мин төрөөбүт ыйым» Сахалыы ыйдары айыы итэ5элин ситиминэн аа5арга үөрэнии 2. 12.09
Төгүрүк сыл. Дьыл кэмнэрэ ырытыы Кыра кээмэйдээх бырайыак оңоруу Толкуй сурук Дьон оло5ор төгүрүк сыл оруолун ырытыы 3. 19.09
Күнү-дьылы таңаранан аа5ыы Билии ылыы Таблица толоруу Таңара күннэригэр сөптөөх билгэлэри суруйуу Күнү-дьылы былыр таңаранан аа5аллара туохха наадалаа5ын били. 4. 26.09
Кэм кэрдиилэрэ Билии ылыы, сэһэргэһии Таблица толоруу Кэм кэрдиилэрин туһанан кэпсээн суруйуу Өбүгэлэрбит кэм кэрдиинэн кылгас кэми бэлиэтииллэрин үөрэтииуонна олоххо туһаныы 5. 03.10
Күнү-дьылы билгэлээһин
Билии ылыы Билгэ араастарын үөрэтии. Тыллартан хомуйан билгэлэри толкуйдааһын Биэс билгэни суруйуу, ону ырытыы уонна холобурдары а5алыы Саха норуотугар билгэ оруолун билии-үөрэтии 6. 10.10
Сахалыы кээмэйдэр. Уста кээмэйдэрэ Ылбыт билиигэ айар сорудах оңоруу Конспектааһын, өйдөбүл ылыы. Олоххо туһаныы. Остуоруйа эбэтэр кэпсээн айыы Бэйэн уста кээмэйгин мээрэйдэн Сахалар, хантан да ылбатах, бэйэлэрэ кээмэйдээхтэрин үөрэтии, ырытыы 7. 17.10
Ыйааһын кээмэйдэрэ Ылбыт билиигэ айар сорудах оңоруу Конспектааһын, өйдөбүл ылыы. Олоххо туһаныы. Остуоруйа эбэтэр кэпсээн айыы ыйааһын кээмэйин туһанан дьиэ5эр баар 10 эттиктэ ыйаа Сахалар, хантан да ылбатах, бэйэлэрэ кээмэйдээхтэрин үөрэтии, ырытыы 8. 24.10
Нууччаттан киирбит кээмэйдэр Бөлөхтөөһүн, наардааһын Сахалыы уонна нууччалыы кээмэйдэри ырытыы Нууччаттан киирбит кээмэйдэри туһанан кэпсээн айыы Нууччаларга эмиэ былыргыттан туттуллар кээмэйдэр баалларын үөрэтии 9. 31.10
Ɵбүгэ сиэрдээх билиитин чиӊэтии Тургутук үлэ Тест толоруу Ылбыт билиигэ чиӊэтии оӊоруу 10. 14.11
Сахалыы эмтээһин Пааранан үлэ киһи органнарын сахалыы өйдөбүлүн үөрэтии, уруһуй оӊоруу Итэ5элтэн ситимнээх былыргы отоһуттар көрүүлэрин аа5ыы, ырытыы 17-18сс. Сахалыы эмтээһин саха норуотун культуратын биир ураты көрүӊэ буоларын өйдөөһүн 11. 21.11
Сахалыы эмтээһин ньымалара бөлө5үнэн үлэ Былыргы сахалар эмтиир ньымаларын ырытыы Билбит билиини чи½этии эмтээһин ньымаларын үөрэтии 12. 28.11
Саха сирин эмтээх үүнээйилэрэ бөлө5үнэн үлэ бөлөххө арааран үлэлээһин: туох ыарыытыгар туһанылларын үөрэтии «Эмтээх үүнээйилэр» диэн кыра ыйынньык кинигэ оӊоруу Саха сиригэр эмтээх үүнээйи олус элбэх, ону быраабыланан хомуйан олоххо туһаныллыахтаа5ын өйдөтүү 13. 05.12
Саха5а дьүүл-куолу суолтата. 17-с үйэ саӊатыгар саха оло5о. бөлө5үнэн үлэ Тыллары быһаарыы, бөлө5үнэн буруйдары ылан дьүүллээһин Сорудах ылан ону толоруу Саха5а дьүүл-куолу нуормаларын билии 14. 12.12
Дьиэ кэргэн, дьиэ кэргэн иһигэр сыһыан сиэрэ бөлө5үнэн үлэ:
1. Дьиэлээх тойон-А5а;
2. Ийэ; 3. О5о Таблица, схема көмөтүнэн 3 бөлөх бэйэ-бэйэлэригэр истиӊ сыһыаны көрдөрөллөрүн ситиһии Уруу-аймах ааттарын суруйуу, үөрэтии Дьиэ кэргэӊӊэ итии-истиӊ сыһыан баар буолуохтаа5ын өйдөтүү 15. 19.12
Саха5а сокуон, дьүүл-куолу суолтата бөлө5үнэн үлэ Тыллары быһаарыы, оччотоо5у сокуону тутуһан ырытыы Сорудах ылан, ону ырытыы, сөптөөх дьүүл-куолу ыытыы Кытаанах олохтоох дьүүл баар буола сылдьыбытын ыйыы, ону билиӊӊи олоххо туһаныы наада дуу, суох дуу? 16. 26.12
Билиини бэрэбиэркэлэнии Тургутук үлэ Анааран көрүү 20,21,28 сс. Билиини чиӊэтии 17. 16.01
Саха киһи туһунан өйдөбүлэ Кыра кээмэйдээх бырайыак оӊоруу «кут-сүр өйдөбүлэ» Схеманан кэпсииргэ бэлэмнэнии, утум суолтатын ылыы киһи туһунан өс хоһооннорун суруй, быһаарыытын бэр. Саха киһи туһунан олох туспа өйдөбүллээ5ин ырытан таһаарыы 18. 23.01
Ɵбүгэ итэ5элигэр үөр өйдөбүлэ Кыра кээмэйдээх быраыак үөр диэн өйдөбүлү сөптөөхтүк өйдөөһүн. Холобурдарынан үлэ Бахсы Айыыта уонна Болугур Айыыта то5о үөр буоллулар? Ырытыы оӊоруу Ɵбүгэлэрбит итэ5эллэрэ айыл5а биллибэт күүстэригэр сүгүрүйүү буоларын өйдөөһүн 19. 30.01
Киһи дьыл5атын туһунан өйдөбүл Кыра кээмэйдээх быраыак Бэйэ санаатын үллэстии. Киһи улаатыытын түһүмэхтэринэн ырытыы И.Баишев «Эн Со5отох буолбатаххын» хоһоонун эбэтэр И.Сосин «Саха ыала» хоһоонун талан нойосуус киһи оӊоһуута кини 3 кутуттан ситимнээ5ин олохтооһун 20. 06.02
Куккун куоттарыма, сүргүн сүтэримэ Уруок-конференция Сор суоллаах дьаллыктар, Ɵбүгэ чөлө диэн тиэмэлэргэ санаа атастаһыыта «Мин чөл оло5у тутуһабын» диэн өйтөн суруйуу чөл оло5у тутуһуу-чэгиэн-чэбдик буолуу төрдө буоларын өйдөтүү 21. 13.02
Сүө (салайыныы үөрэ5э). Ɵбүгэ чөлө. бөлө5үнэн үлэ Схеманан үлэ. Биир уопсай Сүө суруйунуу Бэйэ5э быраабыла толкуйдааһын Салайыныы үөрэ5э айыл5а уонна киһи ситимин тутуһан бэйэни салайыныы, туругу күүһүрдүү торумнарын олугун олоххо киллэрии 22. 20.02
Историческай көрүү.
Дьүлэй Бүөкээн Билии ылыы Бу туох киһиний? Кинини то5о үөрэтэбитий? (уруок ис хоһооно бу ыйытыыларга хоруй биэрии) Кини чабыр5ахтарыттан талан ылан үөрэтии.
48-49сс. Сахаларга дириӊ өйдөөх бөлүһүөктэр баар буола сылдьыбыттарын билии, үөрэтии. 23. 27.02
Петр Аммосович Охлопков – Наара Суох Билии ылыы Бу туох киһиний? Кинини то5о үөрэтэбитий? (уруок ис хоһооно бу ыйытыыларга хоруй биэрии) «Хабах да абааһы-ыы…» номо5у аа5ыы, кэпсииргэ бэлэмнэнии, ыйытыыларга хоруйдааһын Сахаларга дириӊ өйдөөх бөлүһүөктэр баар буола сылдьыбыттарын билии, үөрэтии. 24. 06.03
Саха бөлүһүөгэ Н.М.Попов – Иирбит Ньукуус Билии ылыы Бу туох киһиний? Кинини то5о үөрэтэбитий? (уруок ис хоһооно бу ыйытыыларга хоруй биэрии) Иирбит Ньукуус эппит тылларын аа5ан бэлиэтээһиннэри оӊоруу Сахаларга дириӊ өйдөөх бөлүһүөктэр баар буола сылдьыбыттарын билии, үөрэтии. 25. 13.03
Алексей Аржаков - Сэһэн Ардьакыап. Сахалар тустарынан былаан. Билии ылыы Бу туох ки»иний? Кинини то5о үөрэтэбитий? (уруок ис хоһооно бу ыйытыыларга хоруй биэрии) Ылбыт билиини хатылааһын Сахаларга дириӊ өйдөөх бөлүһүөктэр баар буола сылдьыбыттарын билии, үөрэтии. Кулун тутар 8к.
26. 20.03
Сахалыы культура билиӊӊи сайдыыта. Олоӊхо үйэлэр кирбиилэригэр бырайыактааһын, бөлө5үнэн үлэ иһитиннэрии оӊоруу. Олоӊхолортон түһүмэхтэргэ арааран ырытыы олоӊхо аа5ыы. бэлиэтээһиннэри оӊоруу олоӊхо-духуобунай культура улуу дьаралыга буоларын өйдөөһүн, киэн туттуу. 27. 03.04 Билиини бэрэбиэркэлэнии Тургутук үлэ Тест толоруу Историческай көрүүгэ түмүк санаа оӊоруу Билиини чиӊэтии, анаарыы 28. 10.04
Т.А.Степанов олоӊхо ойууһута. бырайыактааһын, бөлө5үнэн үлэ олоӊхо5о сыһыары тутан Т.А.Степанов үлэлэрин ырытыы Ырытыыларын ситэрэн-хоторон биэрэллэр. Т.Степанов хартыыналара (үлэлэрэ) саха дьонун түмэр, үтүө үгэстэри көрдөрөр, иитэр суолталаахтар. 29. 17.04
Оһуокай тиллиитэ. Оһуокай ыытыллар үгэһэ. бырайыактааһын, бөлө5үнэн үлэ оһуокай түһүмэхтэринэн хайдах сайдан, тэнийэн иһиитин оӊоруу. Оһуокай тылларын суруйарга холонуу С.А.Зверев-Кыыл Уола туһунан иһитиннэрии оӊоруу Оһуокай саха норуотун культуратын биир сүӊкэн, дириӊ ис хоһоонноох салаата буоларын о5о бэйэтэ өйдүөхтээх 30. 24.04
Варганнай музыка сайдыыта. Саха хомо5ой хомуһа. бырайыактааһын, бөлө5үнэн үлэ Хомус арааһын, хомуска тардыы, арааһын ырытыы Ɵксөкүлээх Ɵлөксөй «Хомус» хоһоонун нойосуус үөрэтии Саха хомо5ой хомустаа5ынан киэн туттуу. Хомус туһунан өссө дириӊник үөрэтии-билии. 31. 08.05
Хомусчуттар уонна хомус уустара. бырайыактааһын, бөлө5үнэн үлэ биһиги биир дойдулаахтарбыт –хомусчуттар, хомус уустара уратыларын, айымньылаах үлэлэрин ырытыы Хомус уопсай өйдөбүлүн тириэрдэр түмүк оӊоруу Саха хомо5ой хомустаа5ынан киэн туттуу. Хомус туһунан өссө дириӊник үөрэтии-билии. Ыам ыйын 1 к.
32. 15.05
Хотугу омуктар билиӊӊи суруйааччыылара. Эбээн суруйааччылара бөлө5үнэн үлэ Хронологическай таблица оӊоруу. Айымньылары аа5ан ырытыы оӊоруу хоһооннортон биир талбыккын нойосуус үөрэт. 85-102сс. Саха сиригэр олорор атын омуктар суруйааччыларын айар үлэлэрин, айымньыларын кытары билсии, ырытыы. 33. 22.05
Юкагир суруйааччылара бөлө5үнэн үлэ Хронологическай таблица оӊоруу. Айымньылары аа5ан ырытыы оӊоруу хоһооннортон биир талбыккын нойосуус үөрэт.
(85-102сс.) Саха сиригэр олорор атын омуктар суруйааччыларын айар үлэлэрин, айымньыларын кытары билсии, ырытыы. Ыам ыйын 9 к.
34. 29.05
Сыллаа5ы түмүктүүр уруок Тургутук үлэ Тест толоруу Сиэр-туом өйдөбүлүн ыларга аа5ыы, бэлиэтээһиннэри оӊоруу Алтыс кылааска барбыкка тургутуу. МБОУ «Хатын-Арынская средняя общеобразовательная школа имени И.Е.Винокурова»
Принято на заседании МО: Согласовано: Утверждено:
______________/Гаврильева Е.Н./ ______________/Павлова А.С./ ________________/Ноговицын Д.И./
руководитель МО зам. директора по УМР директор школы
дата_______________________ дата________________________ дата___________________________
Рабочая программа по предмету «Культура народов Республики Саха (Якутия)»
7 класс
Учебник Васильева М.С. Утум. Дь. 2007
Учебник для общеобразовательных учреждений
Программа по национальной культуре: Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ
Ф.И.О. учителя: Алексеева Алевтина Афанасьевна
Категория: I
Педагогический стаж: 16
Количество часов в год фактически Количество часов в неделю
34 1
Быһаарыы сурук
Үөрэх биридимиэтин өйдөбүлэ
Лиичинэс, духуобунас, сиэр-майгы быһыытынан сайдыытын уонна ытык өйдөбүллэр систимэлэрин баһылааһын биир суолунан культуроведческай компетенцияны иӊэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» барыл бырагырааматыгар оло5уран «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата»: үлэлиир бырагыраамата оӊоһулунна.
Россия Федерацията – 190 тахса араас норуот иллээхтик олорор дойдута. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – Россия биир субъега, манна 120 тахса омук эйэ дэмнээхтик алтыһан олорор.
Билигин аан дойду биир ситимӊэ киирэригэр сүӊкэн уларыйыылар бара турар кэмнэригэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэх кууруһа «Россия Федерациятын 2025 сылга диэри государственнай национальнай политикатын стратегията» (РФ Президенин Укааһа, 2012 с. ахсынньы 19 күнэ) олоххо киирэрин биир төһүү механизма буоларын хааччыйар. Россия Федерациятыгар государство үөрэ5ирии систиэмэтигэр национальнай политика5а маннык соруктары туруорар: үөрэх-иитии үлэтигэр гуманитарнай хайысха суолтатын үрдэтии, Россия норуоттарын үгүс үйэ5э эйэлээхтик алтыһан олорбут үтүө үгэстэрин, история5а мунньуллубут бэлиэ событиелары, наада кэмигэр сомо5олоһуу уонна бэйэ-бэйэ5э көмөлөһүү холобурдарын үөрэх бырагыраамаларыгар киллэрии: уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр Россия норуоттарын култууратын уонна тылларын харыстыырга, сайыннарарга, Россия бары омуктарын историятыгар уонна култуураларыгар, аан дойду норуоттарыгар ылыныллыбыт сыаннастарга ытыктабылы иитэр сыаллаах үөрэтии систиэмэтин тупсарыы; уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэрин бырагыраамаларыгар Россия норуоттарын сыаннастарын уонна национальнай үгэстэрин үөрэх-иитии куурустарын быһыытынан киллэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр» Росия гражданинын өйдөбүлүгэр сөп түбэһиини олохсутуу 3 түһүмэ5инэн бэриллэр: 1) ыал иһигэр бэйэ-бэйэ5э сыһыан уопсастыбаннай сыһыаӊӊа дьайар уонна киһи гражданскай майгытын-сигилитин төрдө буолар; 2) лиичинэс төрөөбүт дэриэбинэтин, куоратын, оройуонун, регионун үгэһин, сыаннастарын, култуурунай, историческай, социальнай, духуобунай оло5ун ийэ дойду, төрөөбүт дойду, төрөөбүт тыл, ыал, дьиэ кэргэн уо.д.а. ытык өйдөбүллэр нөӊүө өйдөөн ылыныыта; 3) элбэх омуктаах Россия норуотун култууратын уонна сиэр-майгы үгэһин ылыныыта.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэтии үлэлиир бырагырааматын ис хоһооно Кэнсиэпсийэ5э бэриллибит идентичность тутулугар сөп түбэһэр. Үөрэх биримиэтин тутула үөрэхтээһин түһүмэхтэринэн бэриллэр: начаалынай (1-4 кылаастар), орто (5-9 кылаастар) уонна улахан (10-11 кылаастар). Начаалынай оскуола5а, орто онтон улахан кылаас о5олоругар, о.э. саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт култууратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун сал5ыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах. Ол иһин бу биримиэти үөрэтэргэ о5ону бэйэтин норуотун култууратын билэр уонна атын норуот култууратын убаастыыр буола улаатарын сайыннарарга, Саха сирин төрүт норуоттарын төрөөбүт тылларын уонна култуураларын иӊэринэр, сайыннарар ирдэбили үөскэтиигэ сүрүн бол5омто ууруллар. Маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһан о5ону иитии-үөрэтии: 1. Норуот култууратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии; 2. Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии; 3. Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сөпкө дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү. Биридимиэт үөрэтиитин утума «Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай оскуолатын саӊардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтин» (1991с.) «олохтоох норуоттар материальнай уонна духуобунай култуураларын туһунан киэӊ билиини биэрэр, салгыы нуучча уонна аан дойду култууратын өйдүүр кыа5ын кэӊэтэр диэн өйдөбүлүгэр оло5урар».
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» эбии дьарыктааһын үлэлиир сыала: этнокултуурунай компетенциялары иӊэрии, араас омук алтыһар эйгэтигэр сатаан олоруу уонна ситиһиилээх социализация усулуобуйатын төрүттэрин уурсар. Соруктара:
Бэйэ норуотун духуобунай уонна материальнай ытык өйдөбүллэрин аан дойду култууратын арахсыбат чааһын курдук ылыныыны иӊэрии;
Бэйэтин уонна ыаллыы олорор норуоттарын култууратын туһунан төрүт билиини олохсутуу;
Бэйэ норуотун үтүө үгэһин, итэ5элин тутуһууну сатаан тиэрдии сатабылын сайыннарыы;
Атын тыллаах, итэ5эллээх норуоттар култуураларыгар үтүө сыһыаны, өйдөһүүнү уонна бодоруһууну иитии.
Үөрэх былааныгар үөрэх биридимиэтин миэстэтэ
Үөрэх федеральнай базиснай былаана булгуччулаах уонна уруок таһынан үлэ чаастарыттан турар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» биридимиэти үөрэтии үөрэх федеральнай базиснай былаанын булгуччулаах чааһыгар көрүллүбэт. Биридимиэти үөрэтэргэ нэдиэлэ5э 1 чаас бэриллэр (уопсайа биир кылааска 34 чаас).
Биридимиэти үөрэтии көрүӊнэрэ (моделлара):
Уруок үлэтэ. Үөрэх биридимиэтин быһыытынан эбии үөрэх былаанын талар чааһын суотугар тэрийии.
Хас да үөрэх биридимиэтин алтыһыытын нөӊүө: төрөөбүт уонна нуучча тыллара, төрөөбүт уонна нуучча тылынан литературнай аа5ыы, уруһуй, үлэ, музыка, физическай култуура.
Ытык өйдөбүллэри үөрэтии ис хоһоонугар киллэрии
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) иӊэриигэ улахан суолталаах. Киһи аймах үйэлэртэн үйэлэргэ өрө тутан илдьэ кэлбит ытык өйдөбүллэрэ (духуобунай сыаннастара) төрөөбүт тыл эгэлгэтигэр, култууратыгар сөӊөллөр. Ол курдук, үөрэтии ис хоһоонугар култуура сүрүн хайысхаларын сэргэ уруок, үөрэтии матырыйаалын быһыытынан төрөөбүт дойду, ийэ дойду, айыл5а, үлэ, төрүт дьарык, ыал, дьиэ кэргэн, кэрэ эйгэтэ, үтүө сана, киһи аймах, аан дойду омуктарын култууратын эгэлгэтин курдук ытык өйдөбүллэр (духуобунай сыаннастар) киирэллэр.
Үөрэтии түмүктэрэ
Ытык өйдөбүллэри иӊэрии түмүгэ. Тус суолталаах дьайыы:
Саха төрүт үгэстэрин, ытык өйдөбүллэрин ылыныы, олохсутуу;
Үгэс буолбут төрүт култуураны норуот айымньытын түмүгүн уонна айыл5аны кытта бииргэ алтыһан олоруу курдук ылыныы;
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын ураты култуураларыгар убаастабыллаах сыһыаны култууралар алтыһыыларын сайдыытын сүрүн усулуобуйатын уонна утарсыылары быһаарар төрүтүн курдук ылыныы;
Ахсааныттан , олорор сириттэн тутулуга суох хас биирдии норуот култууратын ылыныы;
Норуот култууралара эгэлгэ араастаа5ын уопсастыба култууратн байытыы төрдүн курдук ылыныы;
Элбэх култууралар алтыһар эйгэлэрэ, бодоруһуулара, култууралар диалогтара – лиичинэс бэйэтэ уонна гражданскай уопсастыба социальнай сиэрэ-майгыта сайдар усулуобуйата буоларын ылыныы.
Сатабылы сайыннарыы:
Бэйэ норуотун үгэһин күннээ5и олоххо уонна анал этнокултуурунай тэрээһиннэргэ (ыһыах, сиэр-туом уо.д.а.) тутуһуу;
Бэйэни саха, Саха сирин уонна Россия гражданинын быһыытынан билинии;
Бэйэни Хотугу дойду, Саха сирэ, Россия олохтоо5унабын диэн билиһиннэрии;
Бэйэ5э, тулалыыр дьоӊӊо – сэргэ5э, айыл5а эйгэтигэр убаастабылы иитии.
Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ. Бэйэни салайынар – дьаһанар сатабыллар:
Культуроведческай матырыйаалга оло5уран сыалы – соругу таба туруорунар, бырайыактыыр дьарыгы сатаан былаанныыр;
Сиэр – туому, үгэһи толорууга тахсар ал5аһы көннөрөр;
Культуроведческай билиини, сатабылы, үөрүйэи сөпкө сыаналыыр;
Кэлэктиибинэн этнокултуурунай үлэ5э кыттыһар (норуот бырааһынньыктарыгар уо.д.а.);
Араас этнокултуура усулуобуйатыгар төрүт үгэһи тутуһар уонна бэйэни сатаан салайынар;
Пааранан, бөлө5үнэн, хамаанданан уо.д.а. бииргэ алтыһан үлэлиир;
Саха сирин уонна Россия норуоттарын бодоруһар майгыларын – сигилилэрин олохсуйбут бэрээдэгин (этноэтикеты) бииргэ алтыһыы усулуобуйатыгар учуоттуур;
Тас көрүӊнэринэн, тылларынан, үгэстэринэн, итэ5эллэринэн уратылаһар дьону кытта өйдөһөргө уонна алтыһарга бэлэмнээх буолар;
Бэйэ норуотун култууратын атын омуктары кытта алтыһыыга Саха сирин, Россия таһымыгар сатаан көрдөрөр.
Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ:
Анал өйдөбүллэр нөӊүө бэйэни саха быһыытынан билиһиннэрэр сатабылы олохсутуу;
Фольклор көрүӊнэрин, норуот ырыатын, музыкатын, төрүт үгэһин, сиэрин – туомун күннээ5и олоххо уонна күн – дьыл эргииринэн тутуһар сиэрин – туомун нөӊүө өрөспүүбүкэ култуура5а, тылга уратылаһар үгүс өрүттээх оло5ун туһунан бастакы билсиһиитин олохсутуу;
Өрөспүүбүлүкэ уонна Россия норуоттарын култууратын туһунан билиини – көрүүнү кэӊэтэр араас матырыйаалы туһана үөрэнии (үөрэх, уус-уран, үөрэх – наука, ыйынньык литературатыттан, тылдьыттартан, аатыластартан, хаарталартан уо.д.а.);
Тобулла5ас өйү сайыннарар үөрүйэхтэр;
Чопчу тэӊнээһин (конкретное сравнение) (дьиэ-уот: ураһа, бала5ан, дэриэбинэ, куорат, ас – үөл, таӊас – сап, туттар мал, киэргэл, симэх о.д.а.);
Ырытыы, холбооһун (анализ, синтез) (олох-дьаһах тэрээһинэ, сүөһү иитиитэ, булт, сир оӊоһуута, уһаныы, иис, омук оонньуута, оонньуура);
Түмүктээһин (обобщение) (хотугу дойду айыл5атыгар сөп түбэһэн үөскээбит итэ5эл, биһиги – Россия олохтоохторунабыт, биһиги – сахаларбыт о.д.а.);
Ханыылатан сыаналааьын (классификация) (аан дойду, сир, айыл5а, киһи, дьиэ кэргэн, уран оӊоһук (ойуу – бичик, оӊоһук, симэх); норуот музыката (хомус, кырыымпа, хобо, о.д.а.);
Дакаастааһын (доказательство) (айыл5аны кытта алтыһан олоруу уратылара уо.д.а.);
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын култуураларын бэлиэ (символ) нөӊүө көрдөрүү (сэргэ, саха ата, таба, ураһа уо.д.а.).
Үөрэх ис хоһооно
Ис хоһооно Быһаарыыта
Айыл5а Үгэс, сиэр-туом. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут итэ5эллэрин уратыта уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Айыл5а5а билиӊӊи сыһыан, тулалыыр айыл5а туруга. Төрүт омуктар айыл5а5а сыһыаннара. Айыл5а иччилэрин туһунан өйдөбүл.
Төрөөбүт дойдум Саха сирэ – мин төрөөбүт дойдум. Иитиллибит Ийэ дойдуга таптал. Материальнай эйгэ – мал-сал, айыл5а көстүүтэ. Духуобунай эйгэ – кинигэ5э, искусство айымньыларыгар баар билии уонна информация, дьон икки ардыгар сыһыан уо.д.а. бу култуура эйгэтэ. Култуура – киһи аймах олох – дьаһах, оӊоруу – туту, өй – сана, сиэр – майгы өттүнэн ситиһиитэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – элбэх норуот алтыһан олорор сирэ. Норуот өйдөбүлэ, Саха сирин төрүт норуоттара. Саха, эбээн, эбэӊки, дьүкээгир, долган, чукча, төрүт олохтоох нуучча, кинилэр түөлбэлээн олохсуйбут сирдэрэ. Өрөспүүбүлүкэ5э олорор араас омук дьоно (украинецтар, буряттар, белорустар уо.д.а.).
Ийэ дойдуга таптал уонна убаастабыллаах сыһыан. Ытык өйдөбүллэр: төрөөбүт дойдуга таптал, ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – араас омук култуурата алтыһар дойдута.
Саха сирин духуобунай үгэһэ – сиэри-туому сырдатыы, култууралар алтыһыылара. Бэйэ норуотун култууратын, оло5ун-дьаһа5ын, духуобунай баайын билэр, өйдүүр, ылынар, таптыыр, ону ааһан ис сүрэхтэн төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолуу.
Дьиэ кэргэн Дьиэ кэргэн сыһыана. Мин төрөппүттэрим, дьиэ кэргэӊӊэ ийэ, а5а оруола. Дьиэ кэргэӊӊэ о5ону иитии. Кырдьа5астары ытыктааһын. Дьиэ кэргэним ытык өйдөбүллэрэ. Дьиэ кэргэн үлэтэ, сынньалаӊа, бырааһынньыга. Бэйэ-бэйэни көрүү-харайыы, өйөһүү, көмөлөсүһүү. Бэйэ төрүччүтүн оӊоруу. Биһиги чугас ыалларбыт, аймахтарбыт, кинилэр дьиэ кэргэттэрэ.
Норуотум дьиэтэ - уота Саха сиригэр олохтоох омуктар үгэс буолбут дьиэлэрэ – уоттара. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьиэлэрин – уоттарын аата – суола, оӊоһуулара, тутуулара. Кыһыӊӊы, сайыӊӊы дьиэ – уот уратылара. Дьиэ – уот оло5ун, сирин талы үгэстэрэ. Дьиэ ис – тас тутула. Дьиэ ис тэрилэ, мала – сала. Оһох, оһох тутула, уот иччитин өйдөбүлэ.
Норуот төрүт дьарыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьарыктара. Саха сирин норуоттарын сүрүн дьарыктара: түүлээх, балык булда, таба, сылгы, ынах иитиитэ. Норуотум үгэс буолбут хаһаайыстыбата. Дьиэ кэргэним хаһаайыстыбата. Дьиэ сүөһүтэ – норуот баайа, үтүө туруга.
Уус – уран оӊоһук Норуот уус – уран оӊоһуктара. Норуот ойуулуур – дьүһүннүүр искусствотын көрүӊнэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүт омуктарын үгэс буолбут уус –уран оӊоһуктара. Таӊас – сап, атах таӊаһын, туттар мал киэргэтиитэ, оһуордарын ааттара, суолталара, аналлара. Биллиилээх норуот маастардара уонна худуоһунньуктара.
Таӊас - сап Норуот таӊаһа – саба. Саха сиригэр олорор норуоттар төрүт таӊастара: уратылара уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Мин норуотум таӊаһын – сабын көрүӊнэрэ уонна уратылара. Тыһы, тириини имитии, таӊастааһын туһунан өйдөбүл. Түүлээх таӊаһы, атах таӊаһын көрүү – харайыы.
Өбүгэм аһа - үөлэ Норуот аһа – үөлэ. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут астара. Дьыл кэминэн ас арааһа. Өбүгэм аһа. Аһы астааһын технологиятын кытта билсиһии.
Оонньуурдар, оонньуулар Норуот оонньуулара уонна оонньуурдара. Үгэс буолбут норуот оонньуулара, көрүӊнэрэ (остуол оонньуута, хамсаныылаах оонньуулар, өй оонньуулара уо.д.а.). Оонньуурдар көрүӊнэрэ, туохтан оӊоһуллубуттара.
Норуот ырыата - тойуга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын ырыа, тойук култууралара. Норуот ырыата, тылынан уус-уран айымньытын көрүӊнэрэ. О5о5о аналлаах ырыалар. Саха сирин норуоттарын ырыа до5уһуоллаах үӊкүүлэрэ (оһуокай, һээдьэ, лондол, хэйро, гасигор уо.д.а.). Норуотум ырыата-тойуга, үӊкүүтэ. Норуотум биллиилээх ырыаһыттара, артыыстара, ырыа айааччылара. Норуот музыкатын тэриллэрэ: дүӊүр, хомус, кырыымпа уо.д.а.
Олоӊхо Саха героическай эпоһа олоӊхо – саха норуотун ытык өйдөбүллэрин түмэр сүдү айымньы. Аан дойду айыллыыта. Үс дойду. Олоӊхону туруоруу уонна олоӊхону туруоруу уратылара. Норуот дириӊ өйүн, күүстээх санаатын, уус дьэрэкээн тылын-өһүн, киэӊ билиитин чыпчаала – эпос. Олоӊхо уонна Саха сирин норуоттарын эпостара. Эпостарга бухатыыр уонна кыыс уратылара. Олоӊхо араас омук култууратыгар.
Саха сирин театрдара Театр туһунан өйдөбүл (спектакль, режиссер, репертуар, артыыс уо.д.а.). Театрдар араастара (драматическай, музыкальнай, куукула театра, көр-күлүү театра уо.д.а.). Дьокуускай куоракка баар театрдар: П.А.Ойуунускай аатынан Саха драматическай театра; А.С.Пушкин аатынан Нуучча драматическай театра; Д.К.Сивцев – Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет государственнай театра; Эдэр көрөөччү театра. Саха сирин улуустарын, куораттарын, бөһүөлэктэрин театрдара. Бэйэ олорор сирин театра.
Өрөспүүбүлүкэ музейдара Музей – норуот муудараһын кыладабыайа. Музей арааһа: ойуулуур-дьүһүннүүр, историческай, этнографическай уо.д.а. Өрөспүүбүлүкэ государственнай музейдара: Национальнай-художественнай музей; Ем. Ярославскай аатынан Саха сиринээ5и хоту норуоттар историяларын уонна култуураларын государственнай музейа; П.А.Ойуунускай аатынан гос. литературнай музей. Өрөспүүбүлүкэ уонна улуус музейдара: мамонт музейа; хомус музейа; Сунтаар улууһун Б.Андреев аатынан Элгээйитээ5и айыл5а музейа; Таатта улууһун Чөркөөктөө5ү историческай-этнографическай музейа уо.д.а. Дойдум музейдара: Намнаа5ы этнографическай музей; М.К.Аммосов аатынан государственнай – историческай музей; И.Е.Винокуров аатынан этнографическай музей; Никльскайдаа5ы Сир музейа уо.д.а.
Саха биллиилээх худуоһунньуктара.
Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата Бибилэтиэкэ – грек тыла. Бибилэтиэкэ5э сылдьыы быраабылата. Өрөспүүбүлүкэтээ5и о5о бибилэтиэкэтэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтэ. Намнаа5ы Н.Рыкунов аатынан бибилэтиэкэ. Хатыӊ-Арыы нэһилиэгин бибилэтиэкэтэ. Оскуолам бибилэтиэкэтэ.
Хотугу норуоттар олохторо, култууралара Айыл5алара. Хотугу омуктар олохторо. Сүрүн дьарыктара. Хотугу норуоттар биллиилээх дьонноро. А5ыйах ахсааннаах омуктар тылынан уус – уран айымньылара. Хотугу култуура театр сценатыгар. Хотугу норуоттар ырыалара уонна үӊкүүлэрэ. Национальнай ансамбллар. Хотугу омуктар билиӊӊи балаһыанньалара.
Үөрэх ис тутула
Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ көӊүллээбит программатыгар оло5уран ыытыллар. Үөрэх сыалын уонна сүрүн ис хоһоонун хайысхаларын арыйар быһаарыы суруктан, дьарыктааһын ис тутулуттан уонна ньыматыттан уонна сатабыл ирдэбиллэриттэн, хонтуруол көрүӊнэриттэн - турар.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о бэйэтин норуотун духовнай, материальнай культуратын аан дойду культуратын арахсыспат чааһын курдук ылынарыгар көмөлөһөр, төрөөбүт тылы уонна культураны үөрэтэргэ, харыстыырга интэриэһи сайыннарар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» уонна «Хотугу норуоттар культуралара» диэн төрөөбүт тылынан суруллубут учебниктарынан уонна араас хабааннаах көмө литератураларынан хааччыллыахтара.
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
быһаарыыта
Истии уонна кэпсээһин Учуутал кэпсээнин истэр, онтон үөрэнээччи бэйэтэ тугу билэрин быһааран кэпсиир. Бол5омтолоох буолара ирдэнэр.
Билсиһии Саӊа тиэмэни, өйдөбүлү учуутал кэпсээниттэн билсэр. Саӊаны бэйэтигэр иӊэринэр. Түмүк оӊостор.
Билии Тиэмэтигэр туһаайан эргэрбит тыллары билэр. Тус оло5ор бу билбит тылларын туһанар. Билии ылар.
Ырытыы Дьиэ кэргэн ытык өйдөбүллэрин туһунан ырытар. Бэйэтэ ырытан сөптөөх суолу тобулуохтаах.
Тэӊнээһин Саха сиригэр олохтоох омуктар олохторун – дьаһахтарын, итэ5эллэрин (материальнай уонна духуобунай култуураларын) тэӊнээн көрөр.
Толкуйдааһын Толкуйдаан тобулан таһаарар.
Араарыы Былыргы уонна аныгы, үчүгэй уонна мөкү диэн араарар.
Былааннааһын Туох баар үлэтин хайдах тириэрдэри былааннанар.
Көрсүһүү Норуот тумус оӊостор дьонун, кырдьа5астары, интэриэһинэй дьарыктаах дьону кытары көрсүһэллэр.
Быһаарыы Тугу билбитин, туох санаа5а кэлбитин быһаарар.
Эбии матырыйаалы туһаныы Бибилэтиэкэттэн эбии кинигэ, сурунаал, хаһыат матырыйаалларын булан аа5ар. Интернет-ресурсаларын туһанан бэйэтигэр сөптөөх матырыйааллары хомуйар.
Сылдьыы Театрга, музейга, араас хабааннаах быыстапкаларга сиэрдээхтик сылдьаллар.
Наардааһын Үгэс буолбут өйдөбүллэри үөрэтэн тус-туһунан наардыыр-араарар.
Үөрэтии Ырыа матыыптарын, фольклор жанрын араас көрүӊнэрин үөрэтэллэр.
Талыы Бэйэтэ талан үөрэтэр, чинчийэр.
Бөлөхтөөһүн Холобур, аһы эт, балык, үүт ас диэн арааран, сөпкө ааттаан бөлөхтүүр.
Толоруу Дьоӊӊо – сэргэ5э, сцена5а айымньы араас көрүӊүн толороллор. Холобур: оһуокайдааһын, олоӊхолооһун, чабыр5ахтааһын уо.д.а.
Практическай үлэ Үлэ оӊорор (альбом, реферат суруйар, кыра кээмэйдээх кинигэ, истиэнэ5э ыйанар хаһыат уо.д.а.).
Тылдьытынан үлэ Билбэт тылларын суолталарын үөрэтэр.
Чинчийии Биир хайысханы ылан дириӊник үөрэтэр-чинчийэр.
Кэтээн көрүү Айыл5а кэрэтин кэтээн көрөр.
Холобурдары а5алыы Үтүө холобурдарга оло5уран дакаастабыл оӊорор.
Уруһуйдааһын О5о ис туругун, өйдөбүлүн уруһуй нөӊүө тириэрдэр.
Иһитиннэрии Талбыт үлэтигэр иһитиннэрии оӊорор.
Оӊорон көрдөрүү Холобура: бэйэ норуотун төрүт аһын астаан көрдөрүү.
Тутуһуу Билиӊӊи кэмӊэ сиэри – туому тутуһар. Сиэрдээх билиини олохсутар.
Бырайыактааһын Иһитиннэрии түмүк оӊорор.
Сыаналааһын Бэйэтин үлэтин эбэтэр атын о5олор үлэлэрин сыаналыыр. Бэйэ-бэйэлэрин толорууларын сыаналана үөрэнэллэр.
Сааһылаан ситимнээһин Айыл5а5а харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, күӊӊэ, уокка сүгүрүйүүнү сааһылаан ситимнээһин.
Материальнай – техническэй хааччыллыы
Бибилэтиэкэ пуондата
Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ көӊүллээбит программата
Васильева М.С. Утум. Дь. 2007 (Саха Республикатынаа5ы Үөрэх министерствота бигэргэппит).
Көмө литература
Оконешникова А.П. Норуот уйул5ата-иитэр үлэ тирэ5э. Дь. 1996.
«Ийэ тыл» көӊүл түмсүү. Национальнай оскуоланы өйүүр Фонда. Национальнай-региональнай киллэһик көмүскэлигэр анал таһаарыы 14№. Дь. 2010.
Попова Г.С.-Санаайа. Киһитийии сэһэнэ. Дь. 2006.
Пермякова В.М. уо.д.а. Мин олоӊхом биһигэ Дь.2009.
Афанасьев Л.А.-Тэрис. Айыы үөрэ5э. Дь.1993.
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрин тутус. 1-2ч. Дь.1996.
Афанасьев Л.А. Айыыларга хайыһыы. Дь.2001.
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрэ. Дь.2001.
Афанасьев Л.А. Айыы үөрэ5э. Дь.1991.
Афанасьев Л.А. Айыы ситимэ. Дь.1993.
Афанасьев Л.А. Мин ытык итэ5элим. Дь.1993.
Попова Г.С.-Санаайа. Төгүрүк сыл түһүлгэтэ. Дь.2003.
Попова М.А. Харах далын аһыллыыта. Дь. 2005.
Кирова А.Г., Малышева Е.М. Айан аартыга. Дь. 2005
Сидорова А.Н. барыта бэйэ5иттэн тутулуктаах. Дь. 2013
Саввинова К.П. Эйиэхэ, эдэр киһиэхэ. Дь. 2012
Бэчээтинэй босуобуйалар
Ытык өйдөбүллэр тиэмэлэринэн уонна бодоруһуу түгэннэрин тиэмэлэринэн о5о кэпсииригэр, аа5арыгар аналлаах хартыыналар (биирдиилээн уонна бөлө5үнэн үлэни хааччыйыы).
Көрдөрөр – иһитиннэрэр босуобуйалар
Microsoft Office PowerPoint программа5а оӊоһуллубут араас хабааннаах тиэмэлэргэ: Айыл5а, Төрөөбүт дойдум, Дьиэ кэргэн, Норуотум дьиэтэ – уота, Норуот төрүт дьарыга, Уус – уран оӊоһук, Таӊас – сап, Өбүгэм аһа – үөлэ, Оонньуурдар, оонньуулар, Норуот ырыата – тойуга, Олоӊхо, Саха сирин театрдара, Өрөспүүбүлүкэ музейдара, Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата, Хотугу норуоттар олохторо, култууралара, көрдөрөр – иһитиннэрэр презентациялар бэлэмнэннилэр.
Сэттис кылаас үөрэнээччитигэр
«Норуот үйэлэргэ өлбөт-сүппэт бар5а баайа – кини национальнай культурата уонна искусствота буолар. Оттон национальнай культура диэн норуот олоххо-дьаһахха, үлэ5э-хамнаска, өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн атын омуктартан туох уратыны айбыта-туппута барыта ааттаныан сөп.
Саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт культуратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун салгыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах». Ол иһин бу предмети үөрэтэргэ маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһуохха сөп:
Норуот культуратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии;
Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии;
Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сатаан дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү.
Төрүт култуураны оскуола5а үөрэтэргэ маннык араас өрүттээх сыал-сорук турар:
О5о-ыччат хара5ын аһан, бол5омтотун тардан, интэриэһин көбүтүү, билиитин-көрүүтүн кэӊэтии, хаӊатыы;
Эдэр киһи уйул5атын уһугуннаран, иһирэх иэйиитин сайыннаран, норуота тугу айбытын сэргээн-кэрэхсээн, долгуйар-дуоһуйар гына иитии;
Үөрэтэр матырыйаалы бүгүӊӊү олоххо сыһыаран, ыччакка үтүө өйү-санааны иӊэрии, сиэрдээх быһыыны-майгыны олохсутуу;
О5о тылын-өһүн байытан, сааһылаан саӊарар, кэккэлээн кэпсиир, оһуордаах-уобарастаах уус тыллаах киһи оӊоруу;
О5ону кыра сааһыттан кылыһахтаах ырыалаах, чуор тойуктаах, үтүөкэн үӊкүүһүт, бэртээхэй битииһит буоларга үөрэтии, уһуйуу, дьо5урун тобулуу, талаанын таһаарыы;
Үүнэр көлүөнэ төрөөбүт норуотун мындыр өйүн, амарах сүрэ5ин, уран тарба5ын ытыктаан, онон киэн туттан, киһи кэккэтигэр, омук ортотугар тэӊӊэ сананан сылдьар дьиӊнээх интернационалист буоларыгар олук ууруу;
О5ону норуот айымньытын хомуйар, суруйар, үөрэтэр, чинчийэр идэ5э чугаһатыы.
Үөрэнээччи сэттис кылааска бэйэтэ толкуйдаан, тобулан таһаарарын ситиһии. Ону таһынан чинчийэр үлэнэн күүскэ дьарыктанар. Элбэхтик бэйэтэ үлэлиир, айар-тутар.
Саха итэ5элэ, үгэстэрэ, сиэрэ-туома. 9ч. 1 чиэппэр.
Историческай көрүү. 7ч. 2-с чиэппэр.
Саха искусствота 20-с үйэ иккис аңарыгар. 10ч. 3-с чиэппэр.
Хотугу омуктар билиңңи культуралара. 8ч. 4-с чиэппэр.
Сүрүннээн Васильева Марфа Спиридоновна «Утум». Дь. Бичик. 2007с. таһааттарбыт учебник-хрестоматиятынан үлэлиибит. Саха Республикатынаа5ы Үөрэх министерствота бигэргэппитэ. Алын кылааска ылбыт билиитигэр оло5уран олох-дьаһах культуратыгар чинчийиилэри уонна иһитиннэриилэри оңоруу ирдэнэр.

Тематическай былаан
№ Былаан быһыытынан Ыытыллыбыт күнэ, ыйа Үөрэтии тосхоллоро Үөрэтии ньымата Үөрэтии ис тутула Дьиэтээ5и сорудах Түмүк Былаан туолуута
1. 06.09
05.09 Киирии. Сахалар киһи туһунан өйдөбүллэрэ Билиини тургутуу Алтыс кылааска ылбыт билиилэригэр оло5уран ырытыы оңоруу «Саха киһитэ» өйтөн суруйуу Сахалар киһи туһунан дириң өйдөбүллээхтэрин иңэрии 2. 13.09
12.09 Саха итэ5элин төрүттэрэ Бөлө5үнэн үлэ итэ5эл төрүттэринэн наардаан ырытыы И.Данилов Сырдык тааһын аа5ыы, ыйытыыларга хоруйдааһын Саха итэ5элин төрүттэрэ туохха сытарын билии, өйдөөһүн 3.
20.09
19.09 Аал Луук Мас өйдөбүлэ Бөлө5үнэн үлэ Хотугу сулуска тахсыбыт өйдөбүлгэ оло5уран Аал Луук Маһы ырытыы Олоңхоттон А.Л.М. туһунан ылыы, ырытыы А.Л.М. сахаларга улахан, сүдү өйдөбүлү ыларын дакаастааһын 4. 27.09
26.09 Абааһы-айыл5а алдьатар күүһэ Бөлө5үнэн үлэ 3 хайысха5а арааран ырытыы. Таблица оңоруу, схеманан көрдөрүү «хараңа хос» рубрикаттан абааһы туһунан үһүйээннэри аа5ыы, ырытыы, кэпсииргэ бэлэмнэнии Саха абааһыны айыл5а куһа5ан,
алдьатар күүһүттэн таһаарарын өйдөөһүн 5. 04.10
03.10 Олох сокуона, быраабылата Бырайыак оңоруу, бөлө5үнэн үлэ Быраабылалары суруйуу, көмүскээһин «олох олоруу о5о оонньуура буолбатах» диэн бэйэ санаатын тириэрдии Олох сокуонугар, быраабылаларыгар оло5уран олоххун тутун 6. 11.10
10.10 Куһа5ан тыынтан көмүскэнии. Ытык мал уонна өйдөбүл Бырайыак оңоруу, бөлө5үнэн үлэ Хайдах көмүскэниэххэ сөбүн о5олорго кэпсээ, холобурдары а5алыы, схеманан ырытыы. Чугас дьонун хайдах көмүскэнэллэрин кэпсииргэ бэлэмнэн
Киһини араңаччылыыр маллар баалларын туһаныы, суолталарын билии 7. 18.10
17.10 Сырдык күүс Практическай үлэ Санаа атастаһыыта, айымньылартан уонна олохтон холобурдары а5алыы «Санаа күүһэ» толкуй сурук Киһи оло5о дьигинэн бэйэ5иттэн тутулуктаа5ын өйдөтүү, үчүгэй суолу талан – дьоллоох оло5у олоруохха. 8. 25.10
24.10 Эрэл кыыма Практическай үлэ Санаа атастаһыыта, айымньылартан уонна олохтон холобурдары а5алыы «Мин эрэллээх до5орум» өйтөн суруйуу Хаһан ба5арар, ханнык ба5арар түгэӊӊэ эрэл кыымын умулларыма 9. 01.11
31.10 Тургутук үлэ Билиини бэрэбиэркэлэнии Ыйытыыларга хоруйдааһын Итэ5элгэ сыһыаннаах кинигэлэри аа5ыы Билиини чиңэтии 10. 15.11
14.11 Ытык кыыллар,көтөрдөр Бырайыактааһын кинигэлэртэн, ыстатыйалартан ылан ырытыы Биир сөбүлээбит ытык кыылы эбэтэр көтөрү талан үлэ суруйуу Өбүгэлэрбит кыылга-сүөлгэ сүгүрүйэллэрэ, саха төрдө буоларынан билэллэрин өйдөөһүн 11. 22.11
21.11 Сиэрдээх билии. Сиэр уонна Майгы Бырайыактааһын Сиэрдээх майгы суолталарын үөрэтии, көрүңүн, ситимин ситии Сиэр уонна Майгы схемалаах таблицатын оңоруу Сиэрдээх билии олоххор туһалаах буолуо. Өйдөбүлү ылыы 12. 28.11
29.11 Туом суолтата Бырайыактааһын Сиэрдээх майгы суолталарын үөрэтии, көрүңүн, ситимин ситии Туом схемалаах таблицатын оңоруу (Эдьиий Дора кэпсээнигэр оло5уран) Сахаларга туом улахан суолтаны ыларын өөйдөөһнү 13. 05.12
06.12 Күөл иччитигэр сүгүрүйүү. Саңа муңханы түһэрии туома Бырайыактааһын Айымньылартан холобурдары а5алыы, дьиң олохтон холобурдары ылан кэпсээһин Алгыс айарга холонуу (балыксыт көрдөһүүтэ), 40-44стр. аа5ыы уонна кэпсииргэ бэлэмнэнии Сүгүрүйүү улахан суолталаа5ын өйдөөһүн. Туом өйдөбүлүн дириңэтэн үөрэтии 14. 13.12
12.12 А.Я.Уваровскай «Ахтыылара»-сахалыы бастакы литературнай пааматынньык Билии ылыы А.Я.Уваровскай оло5о уонна айар үлэтин ырытыы 49-52 стр. Уваровскай Ийэтин туһунан ахтыытын аах уонна иһитиннэриитэ бэлэмнээ Саха норуотун чулуу дьонун билиэх тустааххын 15. 19.12
20.12 П.Н.Сокольников быраас-саха биир бастакы интеллигенэ Билии ылыы П.Н.Сокольников оло5о уонна айар үлэтин ырытыы Кини эмтиир ньымата хайдах этэй? Ыйытыыларга хоруйдааһын Саха норуотун чулуу дьонун билиэх тустааххын 16. 26.12
27.12 Семинар уруок О5олор суруйбут, ырыппыт үлэлэрин көмүскүүллэр Судургуттан билбэккэ тиийэн ырытан таһаарыы Саха итэ5элигэр сыһыаннаах кинигэлэри аа5ыы О5олор үлэлэрин бол5ойон истии, бэйэлэрин санааларын этэллэрин ситиһии 17. 17.01
16.01 Саха театрын төрүттэниитэ Билии ылыы Ырытыы, конспектааһын, ыйытыыларга хоруйдааһын А.И.Софронов «Таптал» драматын сцена5а туруоруутун үөрэтии Саха театрын төрүттэниитин анаарыы 18. 24.01
23.01 Федот Федотович Потапов (1929-1995) айар үлэтэ Билии ылыы Оло5ун кэпсээнэ, айар үлэтэ бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэриилэрин ыйыы ХХ үйэ иккис анарыгар аналлаах үлэ суруйуу бөдөң театр үлэһитэ Ф.Ф.Потапов туһунан өйдөбүл ылыы 19. 31.01
30.01 Ньурбатаа5ы көһө сылдьар Саха государственнай драмтеатра Билии ылыы Театр үлэтин көрдөрөр таблица Тула үлэлээһин И.Гоголев «Кыталыктар кырдаллара» диэн остуоруйа пьесаны аа5ыы, ырытыы (69-83стр.) Саха искусствотын биир сүрүн хайысхата театр буоларын ыйыы 20. 07.02
06.02 Москватаа5ы М.С.Щепкин аатынан үрдүкү театральнай училище Саха идэтийбит артыыстарын бэлэмнээһинэ Билии ылыы үөрэххэ киирбит сылларынан наардаан ырытыы. Кимнээх үөрэммиттэрин, ханнык дипломнай спектакыллары туруорбуттарын ыйыы С.Федотов «Театрбар» диэн хоһоонун нойосуус үөрэтии Саха искусствотын биир сүрүн
хайысхата театр буоларын ыйыы 21.
14.02
13.02 Народнай театрдар Билии ылыы Ханнык народнай театрдар баалларын үөрэтии, хайдах-туох үлэлээх театрын кытта билсии, атын театрдартан уратыларын ыйыы Ч.Айтматов «Хаарыан хампа күөх кытылым» драматын аах, санаа5ын атастас (100-111стр.) Народнай театрдар кэрэни кэрэхсииргэ, оло5у сыаналыырга угуйалларын бигэ өйдөөһүн 22. 21.02
20.02 Саха балетын са5ахтара Билии ылыы Хронологическай таблица оңоруу сахалыы үңкүү искусствотын үлэтин хаамыытын Чурумчуку – Саха саңа балета диэн өйдөбүлү быһаар (128-130стр.) «Сир симэ5иттэн» сириэдийэн, сайдан тахсыбыта Саха балета 23. 28.02
27.02 Сахалыы ырыа сайдыыта Билии ылыы Биһиги биир дойдулаахпыт З.П.Винокуровтан са5алаан ырытыы Норуот тапталлаах кыргыттара А.П.Лыткина, М.К.Попова тустарынан иһитиннэрии оңорорго бэлэмнэнии Сахалыы советскай ырыа 20-с сыллар са5аланыыларыгар үөдүйбүтүн быһаарыы 24. 07.03
06.03 Саха эстрадата Билии ылыы Ханнык театрдар баар буолбуттарын ыйынньыгын оңоруу Саха эстрадата диэн таайбараңы толор 152стр. Сайдыылаах дьон буоларбыт быһыытынан саха эстрадатын үлэтин кытары билсиһии 25. 14.03
13.03 Саха худуоһунньуктара Билии ылыы Худуоһунньуктар үлэлэрин ырытыы, таблица оңоруу Биир үлэни ылан ырытыы, кэпсииргэ бэлэмнэнии Саха худуоһунньуктарын кытары э5эрдэлэһии Кулун тутар 8 к.
26. 21.03
20.03 Тургутук үлэ Билиини бэрэбиэркэлэнии Тест толоруу чинэтии 27. 04.04
03.04 Хотугу культура театр сценатыгар бөлө5үнэн үлэлээһин Ырытан, оңорон таһаарыы. Схеманан, таблицанан көрдөрүү Биллиилээх артыыстар тэлбит суолларынан айан 173-184стр. Хотугу культура кэрэхсэтэр, үөрэтэр өрүттэрэ олус суолталаахтарын өйдөтүү 28. 11.04
10.04 Хотугу норуоттар ырыалара бөлө5үнэн үлэлээһин Ырытан, оңорон таһаарыы. Схеманан, таблицанан көрдөрүү Биллиилээх ырыаһыттар айар үлэлэрин ырытыы Хотугу культура кэрэхсэтэр, үөрэтэр өрүттэрэ олус суолталаахтарын өйдөтүү 29. 18.04
17.04 Хотугу норуоттар үңкүүлэрэ бөлө5үнэн үлэлээһин Ырытан, оңорон таһаарыы. Схеманан, таблицанан көрдөрүү Кэпсииргэ бэлэмнэнии Хотугу культура кэрэхсэтэр, үөрэтэр өрүттэрэ олус суолталаахтарын өйдөтүү 30. 25.04
24.04 Хотугу худуоһунньуктар бөлө5үнэн үлэлээһин Ырытан, оңорон таһаарыы. Схеманан, таблицанан көрдөрүү Саха худуоһунньуктар үлэлэрин кытары тэңнээн көрүү Хотугу культура кэрэхсэтэр, үөрэтэр өрүттэрэ олус суолталаахтарын өйдөтүү 31. 02.05
08.05 Хотугу норуоттар культураларын сахалары кытта тэңнээн көрүү Диспут-уруок Бэйэ санаатын сааһылаан кэпсээһин. Ырытыы. Тэңнэбил оңоруу Схеманан уратыларын, тэңнэһэр өрүттэрин көрдөр Саха сиригэр олорор омуктар бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаһар өрүттээхтэрин үөрэтии Б – ыам ыйын 1к.
32. 16.05
15.05 Музейга сылдьыы экскурсия Хас биирдии киһи көрөн быдан үчүгэйдик ылынар, иңэринэр Бэлиэтээһиннэри оңоруу Барбыкка практическай чааһа ыытыллар А – Ыам ыйын 9к.
33. 23.05
22.05 Чиэппэр саңатыгар талан ылбыт үлэлэрин көмүскүүллэр Чиңэтии уруок О5олор оңорон таһаарбыттарынан түмүк оңоруу Сыллаа5ы хатылааһыңңа бэлэмнэнии Чинчийэр үлэнэн хааччыйыы. О5о үлэлиир дьо5урун сайыннарыы 34. 30.05
29.05 Сылы түмүктээһин Тургутук уруок Тест толоруу Айымньылары аа5ыы Сыл устата ылбыт билии таах хаалыа суохтаах МБОУ «Хатын-Арынская средняя общеобразовательная школа имени И.Е.Винокурова»
Принято на заседании МО: Согласовано: Утверждено:
______________/Гаврильева Е.Н./ ______________/Павлова А.С./ ________________/Ноговицын Д.И./
руководитель МО зам. директора по УМР директор школы
дата_______________________ дата________________________ дата___________________________
Рабочая программа по предмету «Культура народов РС (Я)»
8 класс
Учебник Яковлева М.П. Төрүт культура. Дь. 2013
Учебник для общеобразовательных учреждений
Программа по национальной культуре: Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ
Ф.И.О. учителя: Алексеева Алевтина Афанасьевна
Категория: I
Педагогический стаж: 16
Количество часов в год фактически Количество часов в неделю
34 1
Быһаарыы сурук
Үөрэх биридимиэтин өйдөбүлэ
Лиичинэс, духуобунас, сиэр-майгы быһыытынан сайдыытын уонна ытык өйдөбүллэр систимэлэрин баһылааһын биир суолунан культуроведческай компетенцияны иӊэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» барыл бырагырааматыгар оло5уран «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата»: үлэлиир бырагыраамата оӊоһулунна.
Россия Федерацията – 190 тахса араас норуот иллээхтик олорор дойдута. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – Россия биир субъега, манна 120 тахса омук эйэ дэмнээхтик алтыһан олорор.
Билигин аан дойду биир ситимӊэ киирэригэр сүӊкэн уларыйыылар бара турар кэмнэригэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэх кууруһа «Россия Федерациятын 2025 сылга диэри государственнай национальнай политикатын стратегията» (РФ Президенин Укааһа, 2012 с. ахсынньы 19 күнэ) олоххо киирэрин биир төһүү механизма буоларын хааччыйар. Россия Федерациятыгар государство үөрэ5ирии систиэмэтигэр национальнай политика5а маннык соруктары туруорар: үөрэх-иитии үлэтигэр гуманитарнай хайысха суолтатын үрдэтии, Россия норуоттарын үгүс үйэ5э эйэлээхтик алтыһан олорбут үтүө үгэстэрин, история5а мунньуллубут бэлиэ событиелары, наада кэмигэр сомо5олоһуу уонна бэйэ-бэйэ5э көмөлөһүү холобурдарын үөрэх бырагыраамаларыгар киллэрии: уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр Россия норуоттарын култууратын уонна тылларын харыстыырга, сайыннарарга, Россия бары омуктарын историятыгар уонна култуураларыгар, аан дойду норуоттарыгар ылыныллыбыт сыаннастарга ытыктабылы иитэр сыаллаах үөрэтии систиэмэтин тупсарыы; уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэрин бырагыраамаларыгар Россия норуоттарын сыаннастарын уонна национальнай үгэстэрин үөрэх-иитии куурустарын быһыытынан киллэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр» Росия гражданинын өйдөбүлүгэр сөп түбэһиини олохсутуу 3 түһүмэ5инэн бэриллэр: 1) ыал иһигэр бэйэ-бэйэ5э сыһыан уопсастыбаннай сыһыаӊӊа дьайар уонна киһи гражданскай майгытын-сигилитин төрдө буолар; 2) лиичинэс төрөөбүт дэриэбинэтин, куоратын, оройуонун, регионун үгэһин, сыаннастарын, култуурунай, историческай, социальнай, духуобунай оло5ун ийэ дойду, төрөөбүт дойду, төрөөбүт тыл, ыал, дьиэ кэргэн уо.д.а. ытык өйдөбүллэр нөӊүө өйдөөн ылыныыта; 3) элбэх омуктаах Россия норуотун култууратын уонна сиэр-майгы үгэһин ылыныыта.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэтии үлэлиир бырагырааматын ис хоһооно Кэнсиэпсийэ5э бэриллибит идентичность тутулугар сөп түбэһэр. Үөрэх биримиэтин тутула үөрэхтээһин түһүмэхтэринэн бэриллэр: начаалынай (1-4 кылаастар), орто (5-9 кылаастар) уонна улахан (10-11 кылаастар). Начаалынай оскуола5а, орто онтон улахан кылаас о5олоругар, о.э. саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт култууратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун сал5ыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах. Ол иһин бу биримиэти үөрэтэргэ о5ону бэйэтин норуотун култууратын билэр уонна атын норуот култууратын убаастыыр буола улаатарын сайыннарарга, Саха сирин төрүт норуоттарын төрөөбүт тылларын уонна култуураларын иӊэринэр, сайыннарар ирдэбили үөскэтиигэ сүрүн бол5омто ууруллар. Маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһан о5ону иитии-үөрэтии: 1. Норуот култууратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии; 2. Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии; 3. Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сөпкө дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү. Биридимиэт үөрэтиитин утума «Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай оскуолатын саӊардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтин» (1991с.) «олохтоох норуоттар материальнай уонна духуобунай култуураларын туһунан киэӊ билиини биэрэр, салгыы нуучча уонна аан дойду култууратын өйдүүр кыа5ын кэӊэтэр диэн өйдөбүлүгэр оло5урар».
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» эбии дьарыктааһын үлэлиир сыала: этнокултуурунай компетенциялары иӊэрии, араас омук алтыһар эйгэтигэр сатаан олоруу уонна ситиһиилээх социализация усулуобуйатын төрүттэрин уурсар. Соруктара:
Бэйэ норуотун духуобунай уонна материальнай ытык өйдөбүллэрин аан дойду култууратын арахсыбат чааһын курдук ылыныыны иӊэрии;
Бэйэтин уонна ыаллыы олорор норуоттарын култууратын туһунан төрүт билиини олохсутуу;
Бэйэ норуотун үтүө үгэһин, итэ5элин тутуһууну сатаан тиэрдии сатабылын сайыннарыы;
Атын тыллаах, итэ5эллээх норуоттар култуураларыгар үтүө сыһыаны, өйдөһүүнү уонна бодоруһууну иитии.
Үөрэх былааныгар үөрэх биридимиэтин миэстэтэ
Үөрэх федеральнай базиснай былаана булгуччулаах уонна уруок таһынан үлэ чаастарыттан турар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» биридимиэти үөрэтии үөрэх федеральнай базиснай былаанын булгуччулаах чааһыгар көрүллүбэт. Биридимиэти үөрэтэргэ нэдиэлэ5э 1 чаас бэриллэр (уопсайа биир кылааска 34 чаас).
Биридимиэти үөрэтии көрүӊнэрэ (моделлара):
Уруок үлэтэ. Үөрэх биридимиэтин быһыытынан эбии үөрэх былаанын талар чааһын суотугар тэрийии.
Хас да үөрэх биридимиэтин алтыһыытын нөӊүө: төрөөбүт уонна нуучча тыллара, төрөөбүт уонна нуучча тылынан литературнай аа5ыы, уруһуй, үлэ, музыка, физическай култуура.
Ытык өйдөбүллэри үөрэтии ис хоһоонугар киллэрии
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) иӊэриигэ улахан суолталаах. Киһи аймах үйэлэртэн үйэлэргэ өрө тутан илдьэ кэлбит ытык өйдөбүллэрэ (духуобунай сыаннастара) төрөөбүт тыл эгэлгэтигэр, култууратыгар сөӊөллөр. Ол курдук, үөрэтии ис хоһоонугар култуура сүрүн хайысхаларын сэргэ уруок, үөрэтии матырыйаалын быһыытынан төрөөбүт дойду, ийэ дойду, айыл5а, үлэ, төрүт дьарык, ыал, дьиэ кэргэн, кэрэ эйгэтэ, үтүө сана, киһи аймах, аан дойду омуктарын култууратын эгэлгэтин курдук ытык өйдөбүллэр (духуобунай сыаннастар) киирэллэр.
Үөрэтии түмүктэрэ
Ытык өйдөбүллэри иӊэрии түмүгэ. Тус суолталаах дьайыы:
Саха төрүт үгэстэрин, ытык өйдөбүллэрин ылыныы, олохсутуу;
Үгэс буолбут төрүт култуураны норуот айымньытын түмүгүн уонна айыл5аны кытта бииргэ алтыһан олоруу курдук ылыныы;
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын ураты култуураларыгар убаастабыллаах сыһыаны култууралар алтыһыыларын сайдыытын сүрүн усулуобуйатын уонна утарсыылары быһаарар төрүтүн курдук ылыныы;
Ахсааныттан , олорор сириттэн тутулуга суох хас биирдии норуот култууратын ылыныы;
Норуот култууралара эгэлгэ араастаа5ын уопсастыба култууратн байытыы төрдүн курдук ылыныы;
Элбэх култууралар алтыһар эйгэлэрэ, бодоруһуулара, култууралар диалогтара – лиичинэс бэйэтэ уонна гражданскай уопсастыба социальнай сиэрэ-майгыта сайдар усулуобуйата буоларын ылыныы.
Сатабылы сайыннарыы:
Бэйэ норуотун үгэһин күннээ5и олоххо уонна анал этнокултуурунай тэрээһиннэргэ (ыһыах, сиэр-туом уо.д.а.) тутуһуу;
Бэйэни саха, Саха сирин уонна Россия гражданинын быһыытынан билинии;
Бэйэни Хотугу дойду, Саха сирэ, Россия олохтоо5унабын диэн билиһиннэрии;
Бэйэ5э, тулалыыр дьоӊӊо – сэргэ5э, айыл5а эйгэтигэр убаастабылы иитии.
Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ. Бэйэни салайынар – дьаһанар сатабыллар:
Культуроведческай матырыйаалга оло5уран сыалы – соругу таба туруорунар, бырайыактыыр дьарыгы сатаан былаанныыр;
Сиэр – туому, үгэһи толорууга тахсар ал5аһы көннөрөр;
Культуроведческай билиини, сатабылы, үөрүйэи сөпкө сыаналыыр;
Кэлэктиибинэн этнокултуурунай үлэ5э кыттыһар (норуот бырааһынньыктарыгар уо.д.а.);
Араас этнокултуура усулуобуйатыгар төрүт үгэһи тутуһар уонна бэйэни сатаан салайынар;
Пааранан, бөлө5үнэн, хамаанданан уо.д.а. бииргэ алтыһан үлэлиир;
Саха сирин уонна Россия норуоттарын бодоруһар майгыларын – сигилилэрин олохсуйбут бэрээдэгин (этноэтикеты) бииргэ алтыһыы усулуобуйатыгар учуоттуур;
Тас көрүӊнэринэн, тылларынан, үгэстэринэн, итэ5эллэринэн уратылаһар дьону кытта өйдөһөргө уонна алтыһарга бэлэмнээх буолар;
Бэйэ норуотун култууратын атын омуктары кытта алтыһыыга Саха сирин, Россия таһымыгар сатаан көрдөрөр.
Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ:
Анал өйдөбүллэр нөӊүө бэйэни саха быһыытынан билиһиннэрэр сатабылы олохсутуу;
Фольклор көрүӊнэрин, норуот ырыатын, музыкатын, төрүт үгэһин, сиэрин – туомун күннээ5и олоххо уонна күн – дьыл эргииринэн тутуһар сиэрин – туомун нөӊүө өрөспүүбүкэ култуура5а, тылга уратылаһар үгүс өрүттээх оло5ун туһунан бастакы билсиһиитин олохсутуу;
Өрөспүүбүлүкэ уонна Россия норуоттарын култууратын туһунан билиини – көрүүнү кэӊэтэр араас матырыйаалы туһана үөрэнии (үөрэх, уус-уран, үөрэх – наука, ыйынньык литературатыттан, тылдьыттартан, аатыластартан, хаарталартан уо.д.а.);
Тобулла5ас өйү сайыннарар үөрүйэхтэр;
Чопчу тэӊнээһин (конкретное сравнение) (дьиэ-уот: ураһа, бала5ан, дэриэбинэ, куорат, ас – үөл, таӊас – сап, туттар мал, киэргэл, симэх о.д.а.);
Ырытыы, холбооһун (анализ, синтез) (олох-дьаһах тэрээһинэ, сүөһү иитиитэ, булт, сир оӊоһуута, уһаныы, иис, омук оонньуута, оонньуура);
Түмүктээһин (обобщение) (хотугу дойду айыл5атыгар сөп түбэһэн үөскээбит итэ5эл, биһиги – Россия олохтоохторунабыт, биһиги – сахаларбыт о.д.а.);
Ханыылатан сыаналааьын (классификация) (аан дойду, сир, айыл5а, киһи, дьиэ кэргэн, уран оӊоһук (ойуу – бичик, оӊоһук, симэх); норуот музыката (хомус, кырыымпа, хобо, о.д.а.);
Дакаастааһын (доказательство) (айыл5аны кытта алтыһан олоруу уратылара уо.д.а.);
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын култуураларын бэлиэ (символ) нөӊүө көрдөрүү (сэргэ, саха ата, таба, ураһа уо.д.а.).
Үөрэх ис хоһооно
Ис хоһооно Быһаарыыта
Айыл5а Үгэс, сиэр-туом. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут итэ5эллэрин уратыта уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Айыл5а5а билиӊӊи сыһыан, тулалыыр айыл5а туруга. Төрүт омуктар айыл5а5а сыһыаннара. Айыл5а иччилэрин туһунан өйдөбүл.
Төрөөбүт дойдум Саха сирэ – мин төрөөбүт дойдум. Иитиллибит Ийэ дойдуга таптал. Материальнай эйгэ – мал-сал, айыл5а көстүүтэ. Духуобунай эйгэ – кинигэ5э, искусство айымньыларыгар баар билии уонна информация, дьон икки ардыгар сыһыан уо.д.а. бу култуура эйгэтэ. Култуура – киһи аймах олох – дьаһах, оӊоруу – туту, өй – сана, сиэр – майгы өттүнэн ситиһиитэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – элбэх норуот алтыһан олорор сирэ. Норуот өйдөбүлэ, Саха сирин төрүт норуоттара. Саха, эбээн, эбэӊки, дьүкээгир, долган, чукча, төрүт олохтоох нуучча, кинилэр түөлбэлээн олохсуйбут сирдэрэ. Өрөспүүбүлүкэ5э олорор араас омук дьоно (украинецтар, буряттар, белорустар уо.д.а.).
Ийэ дойдуга таптал уонна убаастабыллаах сыһыан. Ытык өйдөбүллэр: төрөөбүт дойдуга таптал, ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – араас омук култуурата алтыһар дойдута.
Саха сирин духуобунай үгэһэ – сиэри-туому сырдатыы, култууралар алтыһыылара. Бэйэ норуотун култууратын, оло5ун-дьаһа5ын, духуобунай баайын билэр, өйдүүр, ылынар, таптыыр, ону ааһан ис сүрэхтэн төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолуу.
Дьиэ кэргэн Дьиэ кэргэн сыһыана. Мин төрөппүттэрим, дьиэ кэргэӊӊэ ийэ, а5а оруола. Дьиэ кэргэӊӊэ о5ону иитии. Кырдьа5астары ытыктааһын. Дьиэ кэргэним ытык өйдөбүллэрэ. Дьиэ кэргэн үлэтэ, сынньалаӊа, бырааһынньыга. Бэйэ-бэйэни көрүү-харайыы, өйөһүү, көмөлөсүһүү. Бэйэ төрүччүтүн оӊоруу. Биһиги чугас ыалларбыт, аймахтарбыт, кинилэр дьиэ кэргэттэрэ.
Норуотум дьиэтэ - уота Саха сиригэр олохтоох омуктар үгэс буолбут дьиэлэрэ – уоттара. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьиэлэрин – уоттарын аата – суола, оӊоһуулара, тутуулара. Кыһыӊӊы, сайыӊӊы дьиэ – уот уратылара. Дьиэ – уот оло5ун, сирин талы үгэстэрэ. Дьиэ ис – тас тутула. Дьиэ ис тэрилэ, мала – сала. Оһох, оһох тутула, уот иччитин өйдөбүлэ.
Норуот төрүт дьарыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьарыктара. Саха сирин норуоттарын сүрүн дьарыктара: түүлээх, балык булда, таба, сылгы, ынах иитиитэ. Норуотум үгэс буолбут хаһаайыстыбата. Дьиэ кэргэним хаһаайыстыбата. Дьиэ сүөһүтэ – норуот баайа, үтүө туруга.
Уус – уран оӊоһук Норуот уус – уран оӊоһуктара. Норуот ойуулуур – дьүһүннүүр искусствотын көрүӊнэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүт омуктарын үгэс буолбут уус –уран оӊоһуктара. Таӊас – сап, атах таӊаһын, туттар мал киэргэтиитэ, оһуордарын ааттара, суолталара, аналлара. Биллиилээх норуот маастардара уонна худуоһунньуктара.
Таӊас - сап Норуот таӊаһа – саба. Саха сиригэр олорор норуоттар төрүт таӊастара: уратылара уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Мин норуотум таӊаһын – сабын көрүӊнэрэ уонна уратылара. Тыһы, тириини имитии, таӊастааһын туһунан өйдөбүл. Түүлээх таӊаһы, атах таӊаһын көрүү – харайыы.
Өбүгэм аһа - үөлэ Норуот аһа – үөлэ. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут астара. Дьыл кэминэн ас арааһа. Өбүгэм аһа. Аһы астааһын технологиятын кытта билсиһии.
Оонньуурдар, оонньуулар Норуот оонньуулара уонна оонньуурдара. Үгэс буолбут норуот оонньуулара, көрүӊнэрэ (остуол оонньуута, хамсаныылаах оонньуулар, өй оонньуулара уо.д.а.). Оонньуурдар көрүӊнэрэ, туохтан оӊоһуллубуттара.
Норуот ырыата - тойуга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын ырыа, тойук култууралара. Норуот ырыата, тылынан уус-уран айымньытын көрүӊнэрэ. О5о5о аналлаах ырыалар. Саха сирин норуоттарын ырыа до5уһуоллаах үӊкүүлэрэ (оһуокай, һээдьэ, лондол, хэйро, гасигор уо.д.а.). Норуотум ырыата-тойуга, үӊкүүтэ. Норуотум биллиилээх ырыаһыттара, артыыстара, ырыа айааччылара. Норуот музыкатын тэриллэрэ: дүӊүр, хомус, кырыымпа уо.д.а.
Олоӊхо Саха героическай эпоһа олоӊхо – саха норуотун ытык өйдөбүллэрин түмэр сүдү айымньы. Аан дойду айыллыыта. Үс дойду. Олоӊхону туруоруу уонна олоӊхону туруоруу уратылара. Норуот дириӊ өйүн, күүстээх санаатын, уус дьэрэкээн тылын-өһүн, киэӊ билиитин чыпчаала – эпос. Олоӊхо уонна Саха сирин норуоттарын эпостара. Эпостарга бухатыыр уонна кыыс уратылара. Олоӊхо араас омук култууратыгар.
Саха сирин театрдара Театр туһунан өйдөбүл (спектакль, режиссер, репертуар, артыыс уо.д.а.). Театрдар араастара (драматическай, музыкальнай, куукула театра, көр-күлүү театра уо.д.а.). Дьокуускай куоракка баар театрдар: П.А.Ойуунускай аатынан Саха драматическай театра; А.С.Пушкин аатынан Нуучча драматическай театра; Д.К.Сивцев – Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет государственнай театра; Эдэр көрөөччү театра. Саха сирин улуустарын, куораттарын, бөһүөлэктэрин театрдара. Бэйэ олорор сирин театра.
Өрөспүүбүлүкэ музейдара Музей – норуот муудараһын кыладабыайа. Музей арааһа: ойуулуур-дьүһүннүүр, историческай, этнографическай уо.д.а. Өрөспүүбүлүкэ государственнай музейдара: Национальнай-художественнай музей; Ем. Ярославскай аатынан Саха сиринээ5и хоту норуоттар историяларын уонна култуураларын государственнай музейа; П.А.Ойуунускай аатынан гос. литературнай музей. Өрөспүүбүлүкэ уонна улуус музейдара: мамонт музейа; хомус музейа; Сунтаар улууһун Б.Андреев аатынан Элгээйитээ5и айыл5а музейа; Таатта улууһун Чөркөөктөө5ү историческай-этнографическай музейа уо.д.а. Дойдум музейдара: Намнаа5ы этнографическай музей; М.К.Аммосов аатынан государственнай – историческай музей; И.Е.Винокуров аатынан этнографическай музей; Никльскайдаа5ы Сир музейа уо.д.а.
Саха биллиилээх худуоһунньуктара.
Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата Бибилэтиэкэ – грек тыла. Бибилэтиэкэ5э сылдьыы быраабылата. Өрөспүүбүлүкэтээ5и о5о бибилэтиэкэтэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтэ. Намнаа5ы Н.Рыкунов аатынан бибилэтиэкэ. Хатыӊ-Арыы нэһилиэгин бибилэтиэкэтэ. Оскуолам бибилэтиэкэтэ.
Хотугу норуоттар олохторо, култууралара Айыл5алара. Хотугу омуктар олохторо. Сүрүн дьарыктара. Хотугу норуоттар биллиилээх дьонноро. А5ыйах ахсааннаах омуктар тылынан уус – уран айымньылара. Хотугу култуура театр сценатыгар. Хотугу норуоттар ырыалара уонна үӊкүүлэрэ. Национальнай ансамбллар. Хотугу омуктар билиӊӊи балаһыанньалара.
Үөрэх ис тутула
Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ көӊүллээбит программатыгар оло5уран ыытыллар. Үөрэх сыалын уонна сүрүн ис хоһоонун хайысхаларын арыйар быһаарыы суруктан, дьарыктааһын ис тутулуттан уонна ньыматыттан уонна сатабыл ирдэбиллэриттэн, хонтуруол көрүӊнэриттэн - турар.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о бэйэтин норуотун духовнай, материальнай культуратын аан дойду культуратын арахсыспат чааһын курдук ылынарыгар көмөлөһөр, төрөөбүт тылы уонна культураны үөрэтэргэ, харыстыырга интэриэһи сайыннарар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» уонна «Хотугу норуоттар культуралара» диэн төрөөбүт тылынан суруллубут учебниктарынан уонна араас хабааннаах көмө литератураларынан хааччыллыахтара.
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
быһаарыыта
Истии уонна кэпсээһин Учуутал кэпсээнин истэр, онтон үөрэнээччи бэйэтэ тугу билэрин быһааран кэпсиир. Бол5омтолоох буолара ирдэнэр.
Билсиһии Саӊа тиэмэни, өйдөбүлү учуутал кэпсээниттэн билсэр. Саӊаны бэйэтигэр иӊэринэр. Түмүк оӊостор.
Билии Тиэмэтигэр туһаайан эргэрбит тыллары билэр. Тус оло5ор бу билбит тылларын туһанар. Билии ылар.
Ырытыы Дьиэ кэргэн ытык өйдөбүллэрин туһунан ырытар. Бэйэтэ ырытан сөптөөх суолу тобулуохтаах.
Тэӊнээһин Саха сиригэр олохтоох омуктар олохторун – дьаһахтарын, итэ5эллэрин (материальнай уонна духуобунай култуураларын) тэӊнээн көрөр.
Толкуйдааһын Толкуйдаан тобулан таһаарар.
Араарыы Былыргы уонна аныгы, үчүгэй уонна мөкү диэн араарар.
Былааннааһын Туох баар үлэтин хайдах тириэрдэри былааннанар.
Көрсүһүү Норуот тумус оӊостор дьонун, кырдьа5астары, интэриэһинэй дьарыктаах дьону кытары көрсүһэллэр.
Быһаарыы Тугу билбитин, туох санаа5а кэлбитин быһаарар.
Эбии матырыйаалы туһаныы Бибилэтиэкэттэн эбии кинигэ, сурунаал, хаһыат матырыйаалларын булан аа5ар. Интернет-ресурсаларын туһанан бэйэтигэр сөптөөх матырыйааллары хомуйар.
Сылдьыы Театрга, музейга, араас хабааннаах быыстапкаларга сиэрдээхтик сылдьаллар.
Наардааһын Үгэс буолбут өйдөбүллэри үөрэтэн тус-туһунан наардыыр-араарар.
Үөрэтии Ырыа матыыптарын, фольклор жанрын араас көрүӊнэрин үөрэтэллэр.
Талыы Бэйэтэ талан үөрэтэр, чинчийэр.
Бөлөхтөөһүн Холобур, аһы эт, балык, үүт ас диэн арааран, сөпкө ааттаан бөлөхтүүр.
Толоруу Дьоӊӊо – сэргэ5э, сцена5а айымньы араас көрүӊүн толороллор. Холобур: оһуокайдааһын, олоӊхолооһун, чабыр5ахтааһын уо.д.а.
Практическай үлэ Үлэ оӊорор (альбом, реферат суруйар, кыра кээмэйдээх кинигэ, истиэнэ5э ыйанар хаһыат уо.д.а.).
Тылдьытынан үлэ Билбэт тылларын суолталарын үөрэтэр.
Чинчийии Биир хайысханы ылан дириӊник үөрэтэр-чинчийэр.
Кэтээн көрүү Айыл5а кэрэтин кэтээн көрөр.
Холобурдары а5алыы Үтүө холобурдарга оло5уран дакаастабыл оӊорор.
Уруһуйдааһын О5о ис туругун, өйдөбүлүн уруһуй нөӊүө тириэрдэр.
Иһитиннэрии Талбыт үлэтигэр иһитиннэрии оӊорор.
Оӊорон көрдөрүү Холобура: бэйэ норуотун төрүт аһын астаан көрдөрүү.
Тутуһуу Билиӊӊи кэмӊэ сиэри – туому тутуһар. Сиэрдээх билиини олохсутар.
Бырайыактааһын Иһитиннэрии түмүк оӊорор.
Сыаналааһын Бэйэтин үлэтин эбэтэр атын о5олор үлэлэрин сыаналыыр. Бэйэ-бэйэлэрин толорууларын сыаналана үөрэнэллэр.
Сааһылаан ситимнээһин Айыл5а5а харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, күӊӊэ, уокка сүгүрүйүүнү сааһылаан ситимнээһин.
Материальнай – техническэй хааччыллыы
Бибилэтиэкэ пуондата
Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ көӊүллээбит программата.
Яковлева М.П. Төрүт культура. Дь. 2007 (Саха Республикатынаа5ы Үөрэх министерствота бигэргэппит).
Кривошапкин А.В., Никитина Р.С. «Хотугу норуоттар культуралара» 1ч. Дь. 1993.
Көмө литература
Оконешникова А.П. Норуот уйул5ата-иитэр үлэ тирэ5э. Дь. 1996.
«Ийэ тыл» көӊүл түмсүү. Национальнай оскуоланы өйүүр Фонда. Национальнай-региональнай киллэһик көмүскэлигэр анал таһаарыы 14№. Дь. 2010.
Попова Г.С.-Санаайа. Киһитийии сэһэнэ. Дь. 2006.
Пермякова В.М. уо.д.а. Мин олоӊхом биһигэ Дь.2009.
Афанасьев Л.А.-Тэрис. Айыы үөрэ5э. Дь.1993.
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрин тутус. 1-2ч. Дь.1996.
Афанасьев Л.А. Айыыларга хайыһыы. Дь.2001.
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрэ. Дь.2001.
Афанасьев Л.А. Айыы үөрэ5э. Дь.1991.
Афанасьев Л.А. Айыы ситимэ. Дь.1993.
Афанасьев Л.А. Мин ытык итэ5элим. Дь.1993.
Попова Г.С.-Санаайа. Төгүрүк сыл түһүлгэтэ. Дь.2003.
Попова М.А. Харах далын аһыллыыта. Дь. 2005.
Кирова А.Г., Малышева Е.М. Айан аартыга. Дь. 2005
Сидорова А.Н. барыта бэйэ5иттэн тутулуктаах. Дь. 2013
Саввинова К.П. Эйиэхэ, эдэр киһиэхэ. Дь. 2012
Бэчээтинэй босуобуйалар
Ытык өйдөбүллэр тиэмэлэринэн уонна бодоруһуу түгэннэрин тиэмэлэринэн о5о кэпсииригэр, аа5арыгар аналлаах хартыыналар (биирдиилээн уонна бөлө5үнэн үлэни хааччыйыы).
Көрдөрөр – иһитиннэрэр босуобуйалар
Microsoft Office PowerPoint программа5а оӊоһуллубут араас хабааннаах тиэмэлэргэ: Айыл5а, Төрөөбүт дойдум, Дьиэ кэргэн, Норуотум дьиэтэ – уота, Норуот төрүт дьарыга, Уус – уран оӊоһук, Таӊас – сап, Өбүгэм аһа – үөлэ, Оонньуурдар, оонньуулар, Норуот ырыата – тойуга, Олоӊхо, Саха сирин театрдара, Өрөспүүбүлүкэ музейдара, Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата, Хотугу норуоттар олохторо, култууралара, көрдөрөр – иһитиннэрэр презентациялар бэлэмнэннилэр.
Ахсыс кылаас үөрэнээччитигэр
«Норуот үйэлэргэ өлбөт-сүппэт бар5а баайа – кини национальнай культурата уонна искусствота буолар. Оттон национальнай культура диэн норуот олоххо-дьаһахха, үлэ5э-хамнаска, өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн атын омуктартан туох уратыны айбыта-туппута барыта ааттаныан сөп.
Саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт культуратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун салгыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах». Ол иһин бу предмети үөрэтэргэ маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһуохха сөп:
Норуот культуратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии;
Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии;
Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сатаан дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү.
Төрүт култуураны оскуола5а үөрэтэргэ маннык араас өрүттээх сыал-сорук турар:
О5о-ыччат хара5ын аһан, бол5омтотун тардан, интэриэһин көбүтүү, билиитин-көрүүтүн кэӊэтии, хаӊатыы;
Эдэр киһи уйул5атын уһугуннаран, иһирэх иэйиитин сайыннаран, норуота тугу айбытын сэргээн-кэрэхсээн, долгуйар-дуоһуйар гына иитии;
Үөрэтэр матырыйаалы бүгүӊӊү олоххо сыһыаран, ыччакка үтүө өйү-санааны иӊэрии, сиэрдээх быһыыны-майгыны олохсутуу;
О5о тылын-өһүн байытан, сааһылаан саӊарар, кэккэлээн кэпсиир, оһуордаах-уобарастаах уус тыллаах киһи оӊоруу;
О5ону кыра сааһыттан кылыһахтаах ырыалаах, чуор тойуктаах, үтүөкэн үӊкүүһүт, бэртээхэй битииһит буоларга үөрэтии, уһуйуу, дьо5урун тобулуу, талаанын таһаарыы;
Үүнэр көлүөнэ төрөөбүт норуотун мындыр өйүн, амарах сүрэ5ин, уран тарба5ын ытыктаан, онон киэн туттан, киһи кэккэтигэр, омук ортотугар тэӊӊэ сананан сылдьар дьиӊнээх интернационалист буоларыгар олук ууруу;
О5ону норуот айымньытын хомуйар, суруйар, үөрэтэр, чинчийэр идэ5э чугаһатыы.
Үөрэнээччи ахсыс кылааска бэйэтэ толкуйдаан, тобулан таһаарарын ситиһии. Ону таһынан чинчийэр үлэнэн күүскэ дьарыктанар. Элбэхтик бэйэтэ үлэлиир, айар-тутар.
Историческай көрүү. 9ч. 1 чиэппэр.
Хотугу этнография. 8ч. 2-с чиэппэр.
Саха итэ5элэ, үгэстэрэ, сиэрэ-туома. 10ч. 3-с чиэппэр.
1960-1970сс. уус-уран искусство сайдыыта. 8ч. 4-с чиэппэр.
Сүрүннээн Яковлева Мотрена Петровна «Төрүт культура». Дь. Бичик. 2007с. таһааттарбыт учебник-хрестоматиятынан үлэлиибит. Саха Республикатынаа5ы Үөрэх министерствота бигэргэппитэ. Ону таһынан, Кривошапкин А.В., Никитина Р.С. «Хотугу норуоттар культуралара» 1ч. Дь. 1993. 2-с ч. Дь.1994. 3-с ч. Дь. 1995. Алын кылааска ылбыт билиитигэр оло5уран хотугу норуоттар олохторун-дьаһахтарын культуратыгар чинчийиилэри уонна иһитиннэриилэри оңоруу ирдэнэр. Кыра кээмэйдээх кинигэ оңороллор. Кинигэ ис тутулун бэйэлэрэ талаллар.

Тематическай былаан
№ Былаан быһыытынан Ыытыллыбыт күнэ, ыйа Үөрэтии тосхоллоро Үөрэтии ньымата
Үөрэтии ис тутула Дьиэтээ5и сорудах Түмүк Былаан туолуута
1. 06.09 Национальнай култуура – киһи аймах барытын баайа диспут Санаа атастаһыыта Санаа ута5ын сурукка тиһии Хас биирдии киһи бэйэтин норуотун төрүт култууратын билиэхтээх уонна ис туругар илдьэ сылдьан тар5атааччы быһыытынан буолуохтаах 2. 13.09 Историческай көрүү. Нуучча государствотын састаабыгар киирии Билии ылыы Нууччалар кэлиилэрин хронологическай таблицатын оңоруу Үчүгэй, итэ5эс өрүттэрин дириңэтэн үөрэтии Историческай көрүү суолтатын өйдөөһүн 3. 20.09 Дьаһаах хомуйуута, сүрэхтээһин Историческай көрүүгэ оло5уран ырытыы Санаа атастаһыыта Араас источниктартан үөрэтии Былыргы дьоммут хайдах – туох оло5у олорон кэлбиттэрин билиэх тустаахпыт. 4. 27.09 Саха сиригэр нууччалар кэлиилэрин үөрэтии саңа хайысхата Билии ылыы нууччалар кэлиилэрин үөрэтии саңа хайысхатын ырытыы, бэлиэтээһиннэри оңоруу, бэйэ санаатын этии Сайыннарар, харгыстыыр сыһыаннары ырытыы Историческай көрүү суолтатын өйдөөһүн 5. 04.10 Далан «Тыгын Дархан» романыттан Билии ылыы Айымньыттан кэрчиктэри аа5ыы, ырытыһыы, сэһэргэһии Ыйытыыларга хоруйдааһын, тест оңоруу Ил, эйэ тэриллиитэ олус уустугун өйдөөһүн 6. 11.10 Саха Степной Думата Билии ылыы 17с. баар таблицанан ыйдаран Степной Дума тэриллиитин, үлэтэ хайдах хааман испитин ыйыы 18с. соруда5ын толоруу Саха историятыгар Степной Дума улахан миэстэни ыларын өйдөөһүн. Степной Дума туох сыаллаах-соруктаах тэриллибитин үөрэтэн билии 7. 18.10 Хотугу этнография Билии ылыы А5ыйах ахсааннаах хотугу норуоттар историяларын ырытыы 19с. соруда5ын толоруу Хотугу дойдуга олорор омуктар олохторун-дьаһахтарын кытары билсии 8. 25.10 Константин Гурьев «Арба5астаах аарымата» Презентация көмөтүнэн билии ылыы 20-23сс. аа5ыы, бэлиэтээһиннэри оңоруу Ыйытыыларга хоруйдааһын Муус үйэ5э ханнык кыыллар баар буола сылдьыбыттарын үөрэтии 9. 01.11
Билиини бэрэбиэркэлэнии Тургутук үлэ Тест толоруу Аа5ыы Билбиккэ чиңэтии оңоруу 10. 15.11 Ымыйахтаах культурата бөлө5үнэн үлэ Иһитиннэрии оңоруу, о5о барыта кыттыыны ылар Ымыйахтаах культурата уонна билиңңи хотугу норуоттар культуралара тугунан маарынныыр, уратылаһар өрүттэрин ый Хотугу норуоттар историяларын, олохторун 20-с үйэ 40-сс. са5аламмытын чопчулааһын 11. 22.11 Хотугу норуоттар олохторо-дьаһахтара бөлө5үнэн үлэ, бырайыактааһын Олох-дьаһах көстөр өрүттэрин көрдөрөр ырытыылары оңоруу Ыйынньык оңоруу Хотугу дойду оло5ун-дьаһа5ын ырытан билсиһии,өйдөбүл ылыы 12. 29.11 Хотугу норуоттар таңнар таңастара бөлө5үнэн үлэ, бырайыактааһын Тиһигин быспакка үлэ хаамыытын өссө дириңэтэн, сайыннаран иһии Оһуордарын, өңнөрүн ыйыы Хотугу дойду оло5ун-дьаһа5ын ырытан билсииһии,өйдөбүл ылыы 13. 06.12 Хотугу норуоттар ойуулара-бичиктэрэ бөлө5үнэн үлэ, бырайыактааһын Тиһигин быспакка үлэ хаамыытын өссө дириңэтэн, сайыннаран иһии,
ойуулааһын Таблица тутуу «Хотугу норуоттар ойуулара-бичиктэрэ» Хотугу дойду оло5ун-дьаһа5ын ырытан билсииһии,өйдөбүл ылыы 14. 13.12 Д.Н.Апросимов «Куралай Кустук» номо5о бөлө5үнэн үлэ, бырайыактааһын Инники ылбыт билиилэригэр оло5уран айымньы өйдөбүлүгэр өссө дириң ырытыы оңоруу Айымньыны сиһилии аа5ыы, ырытыы Норуот үтүө үгэстэрин, сиэрдээх билиитин, туомун
көрдөрөр, туоһулуур айымньылары аа5ан дириң билии ылыы 15. 20.12 П.С.Степанов-Ламутскай «Сир иччитэ» романа бөлө5үнэн үлэ, бырайыактааһын Роман быһа тардыытын аа5ыы, ырытыы Уопсай түмүк оңоруу, тэңнээһин Норуот үтүө үгэстэрин, сиэрдээх билиитин, туомун
көрдөрөр, туоһулуур айымньылары аа5ан дириң билии ылыы 16. 27.12 Билиини бэрэбиэркэлэнии Уруок-семинар Санаа атастаһыыта, документальнай киинэ көрүү, ырытыы Ылбыт билиини чопчулааһын 17. 17.01 Таңха
Попова М.А. «Саха төрүт культурата»
IV ч. бырайыактааһын Таңха сүрүн өйдөбүлүн ылаллар, таңха иһиллээһин хас көрүңңэ арахсарын ыйыы, ону көмүскээһин. Олохтон холобурдары а5алыы.
Уруокка үлэлээбити өссө чиңэтии Таңха итэ5эли кытта ыкса сибээстээ5ин ыйыы 18. 24.01 Астрология бырайыактааһын Астрология салааларын тыыран үөрэтии, ырытыы Астрология хайысхаларынан арааран быһаарыы биэрии Киһи түң былыргыттан Аан дойду куйаарын билэргэ дьулуһара. Аан дойду куйаарын астрология үөрэтэрин өйдөөһүн 19. 31.01 Тыл күүһүн итэ5эйии. Тыл иччитэ Ытык Чыыбыстаан. Тыл туһаайыылара Бырайыактааһын.
Тыл туһаайыыларын схеманан көрдөрүү Тыл күүһүн дьайар кыа5ын ырытыы. Тыл иччитэ-киһи тылын итэ5этэр күүһэ буоларын ыйыы «Аан дойду алгыһынан тутуллан турар» диэн тыл күүһүн туһунан төрүт өйдөбүл ис дьиңин арыйыы Тыл магическай күүстээ5ин били, ону олоххо туһаныы 20. 07.02 Бит-билгэ өйдөбүллэрэ Бырайыактааһын,
бөлө5үнэн үлэ Бит, билгэ көрүңнэрин ырытыы, өйдөбүллэрин тэнитэн үөрэтии Сканворд оңоруу, холобурдары а5алыы. Ыйытыыларга хоруйдааһын 52с. Бит-билгэ диэн киһи-аймах былыр-былыргыттан, дьиң-чахчы олоххо буолбут түгэннэргэ оло5уран, сылыктааһына буоларын өйдөөһүн 21. 14.02 Түүл диэн тугуй? Бырайыактааһын,
бөлө5үнэн үлэ Түүлү чинчийии, түүлү ырытыы Түүлү тойоннооһуну киллэрии Түүл утуйур ууга тулалыыр эйгэ туспа көстүүтэ буоларын өйдөөһүн 22. 21.02 А.Павлов-Дабыл. Утуйуу сиэрэ-туома Бырайыактааһын,
бөлө5үнэн үлэ Утуйуу туохтан төрүттээ5ин ырытыы 55-56с. ыйытыылар, сорудахтар баалларыгар хоруйдааһын Утуйуу диэн биһиги олохпут көстүбэт күлүк өттө буоларын өйдөөһүн 23. 28.02 Сүө Бырайыактааһын,
бөлө5үнэн үлэ Сүө үөрэ5ин өйдөөһүн, олоххо туох суолталаа5ын ыйыы, үөрэтии Бэйэ сүрүн быраабылаларын суруйуу Сүө-бэйэни иитинии, салайыныы, сиэрдээх буолуу үөрэ5э буоларын өйдөөһүн 24. 07.03 В.Н.Протодьянов. Өтө көрүү.
Урут. Билигин. Кэлэр кэм Бырайыактааһын,
бөлө5үнэн үлэ Саха өркөн өйдөөхтөрө, аһа5ас эттээхтэрэ үйэлэри өтө көрөр кыахтаахтарын дакаастааһын Эдьиий Дора этиилэригэр оло5уран ырытыы оңоруу Саха уратытын көрдөрөр холобурдары үөрэтии, олоххо туһаныы 25. 14.03 Сахалыы ырыа сайдыыта. Аркадий Алексеев-саха норуотун тапталлаах ырыаһыта Бырайыактааһын,
бөлө5үнэн үлэ Ырыа араастарын ыйыы, бөлө5үнэн үөрэтии Хаһыат, сурунаал источниктартан сахалыы ырыа сайдыытын туһунан информация хомуйуу Сахалыы культура, искусства сайдыытын кэтээн-чинчийэн көрүү 26. 21.03 Билиини бэрэбиэркэлэнии бөлө5үнэн толорбут бырайыактарын көмүскүүллэр Билиини тургутуу Хаһыат, сурунаал источниктартан сахалыы ырыа сайдыытын туһунан информация хомуйуу Билиини чиңэтии 27. 04.04 Норуот таптыыр мелодиһа Ольга Иванова-Сидоркевич бырайыактааһын Оло5ун, айар үлэтин ырытыы. Бэйэ5э саңаны ылыы Ырыаларын наардааһын Искусство дьонун билии, кинилэр айар үлэлэрин кытта билсииһии 28. 11.04 Саха сирин музейдара Ыйынньык-таблица оңоруу Сахабыт сиригэр 78 араас музей баарын ырытыы, хайысхаларын үөрэтии Уус-уран искусство сайдыытыгар үлэ суруйуу Саха сирин музейдарын үлэлэрин кытта билсии 29. 18.04 Араас музейдар (Тойбохой музейа, Чөркөөхтөө5ү Саха сиригэр политсыылка музейа, Ньурбатаа5ы Норуоттар до5ордоһууларын музейа) Ыйынньык-таблица оңоруу Туох уратылаахтарын ыйыы, тугунан тыынан, үлэлээн-хамсаан олороллорун үөрэтии атын матырыйааллартан үөрэтии, ырытыы Музейдар олохторун кытта билсиһии 30. 25.04 Араас хайысхалаах музейдар (Аан дойду норуоттарын хомустарын (варганнарын) музейа, Ороһутаа5ы норуот педагогикатын музейа) Ыйынньык-таблица оңоруу Туох уратылаахтарын ыйыы, тугунан тыынан, үлэлээн-хамсаан олороллорун үөрэтии атын матырыйааллартан үөрэтии, ырытыы Музейдар олохторун кытта билсиһии 31. 02.05 Илии оңоһугун сайдыыта (уустар: Б.Ф.Неустроев-Мандар Уус, С.И.Гоголев-Амынньыкы Уус, Н.П.Бурцев) Ыйынньык-таблица оңоруу Илии оңоһуга сахаларга киэңник тар5аммыт искусство биир сүрүн көрүңэ буоларын ыйыы Уустар утатыларын ырытыы Урааңхай Саха-барыга бары дьо5урдаах, уран уус, мындыр норуот буоларын дакаастааһын 32. 16.05 Е.Е.Аммосова – Саха таңаһын тигээччи Ыйынньык-таблица оңоруу Е.Е.Аммосова оло5ун, айар үлэтин көрдөрүү Аммосова ураты сииктэрин, ураты ииһин ырытыы Урааңхай Саха-барыга бары дьо5урдаах, уран уус, мындыр норуот буоларын дакаастааһын Ыам ыйын
9 к.
33. 23.05 «Сардаана» фирма үлэтэ Ыйынньык-таблица оңоруу Фирма үлэтин үөрэтии Сыллаа5ы хатылааһыңңа бэлэмнэнии «Сардаана» фирма Саха норуотун үгэс буолбут дьарыгын тилиннэриигэ, сайыннарыыга ордук улахан оруолу ыларын ыйыы 34. 30.05 Сыллаа5ы хатылааһын Тургутук үлэ Тест толоруу Саха итэ5элигэр аналлаах папка оӊостуу Ылбыт билиини чиӊэтии МБОУ «Хатын-Арынская средняя общеобразовательная школа имени И.Е.Винокурова»
Принято на заседании МО: Согласовано: Утверждено:
______________/Гаврильева Е.Н./ ______________/Павлова А.С./ ________________/Ноговицын Д.И./
руководитель МО зам. директора по УМР директор школы
дата_______________________ дата________________________ дата___________________________
Рабочая программа по предмету «Культура народов Республики Саха (Якутия)»
9 класс
Учебник: Кривошапкин А.В., Никитина Р.С. «Хотугу норуоттар культуралара» 3-с ч. Дь. 1995.
Программа по национальной культуре: Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ
Ф.И.О. учителя: Алексеева Алевтина Афанасьевна
Категория: I
Педагогический стаж: 16
Количество часов в год фактически Количество часов в неделю
34 1
Быһаарыы сурук
Үөрэх биридимиэтин өйдөбүлэ
Лиичинэс, духуобунас, сиэр-майгы быһыытынан сайдыытын уонна ытык өйдөбүллэр систимэлэрин баһылааһын биир суолунан культуроведческай компетенцияны иӊэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» барыл бырагырааматыгар оло5уран «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата»: үлэлиир бырагыраамата оӊоһулунна.
Россия Федерацията – 190 тахса араас норуот иллээхтик олорор дойдута. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – Россия биир субъега, манна 120 тахса омук эйэ дэмнээхтик алтыһан олорор.
Билигин аан дойду биир ситимӊэ киирэригэр сүӊкэн уларыйыылар бара турар кэмнэригэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэх кууруһа «Россия Федерациятын 2025 сылга диэри государственнай национальнай политикатын стратегията» (РФ Президенин Укааһа, 2012 с. ахсынньы 19 күнэ) олоххо киирэрин биир төһүү механизма буоларын хааччыйар. Россия Федерациятыгар государство үөрэ5ирии систиэмэтигэр национальнай политика5а маннык соруктары туруорар: үөрэх-иитии үлэтигэр гуманитарнай хайысха суолтатын үрдэтии, Россия норуоттарын үгүс үйэ5э эйэлээхтик алтыһан олорбут үтүө үгэстэрин, история5а мунньуллубут бэлиэ событиелары, наада кэмигэр сомо5олоһуу уонна бэйэ-бэйэ5э көмөлөһүү холобурдарын үөрэх бырагыраамаларыгар киллэрии: уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр Россия норуоттарын култууратын уонна тылларын харыстыырга, сайыннарарга, Россия бары омуктарын историятыгар уонна култуураларыгар, аан дойду норуоттарыгар ылыныллыбыт сыаннастарга ытыктабылы иитэр сыаллаах үөрэтии систиэмэтин тупсарыы; уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэрин бырагыраамаларыгар Россия норуоттарын сыаннастарын уонна национальнай үгэстэрин үөрэх-иитии куурустарын быһыытынан киллэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр» Росия гражданинын өйдөбүлүгэр сөп түбэһиини олохсутуу 3 түһүмэ5инэн бэриллэр: 1) ыал иһигэр бэйэ-бэйэ5э сыһыан уопсастыбаннай сыһыаӊӊа дьайар уонна киһи гражданскай майгытын-сигилитин төрдө буолар; 2) лиичинэс төрөөбүт дэриэбинэтин, куоратын, оройуонун, регионун үгэһин, сыаннастарын, култуурунай, историческай, социальнай, духуобунай оло5ун ийэ дойду, төрөөбүт дойду, төрөөбүт тыл, ыал, дьиэ кэргэн уо.д.а. ытык өйдөбүллэр нөӊүө өйдөөн ылыныыта; 3) элбэх омуктаах Россия норуотун култууратын уонна сиэр-майгы үгэһин ылыныыта.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэтии үлэлиир бырагырааматын ис хоһооно Кэнсиэпсийэ5э бэриллибит идентичность тутулугар сөп түбэһэр. Үөрэх биримиэтин тутула үөрэхтээһин түһүмэхтэринэн бэриллэр: начаалынай (1-4 кылаастар), орто (5-9 кылаастар) уонна улахан (10-11 кылаастар). Начаалынай оскуола5а, орто онтон улахан кылаас о5олоругар, о.э. саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт култууратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун сал5ыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах. Ол иһин бу биримиэти үөрэтэргэ о5ону бэйэтин норуотун култууратын билэр уонна атын норуот култууратын убаастыыр буола улаатарын сайыннарарга, Саха сирин төрүт норуоттарын төрөөбүт тылларын уонна култуураларын иӊэринэр, сайыннарар ирдэбили үөскэтиигэ сүрүн бол5омто ууруллар. Маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһан о5ону иитии-үөрэтии: 1. Норуот култууратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии; 2. Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии; 3. Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сөпкө дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү. Биридимиэт үөрэтиитин утума «Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай оскуолатын саӊардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтин» (1991с.) «олохтоох норуоттар материальнай уонна духуобунай култуураларын туһунан киэӊ билиини биэрэр, салгыы нуучча уонна аан дойду култууратын өйдүүр кыа5ын кэӊэтэр диэн өйдөбүлүгэр оло5урар».
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» эбии дьарыктааһын үлэлиир сыала: этнокултуурунай компетенциялары иӊэрии, араас омук алтыһар эйгэтигэр сатаан олоруу уонна ситиһиилээх социализация усулуобуйатын төрүттэрин уурсар. Соруктара:
Бэйэ норуотун духуобунай уонна материальнай ытык өйдөбүллэрин аан дойду култууратын арахсыбат чааһын курдук ылыныыны иӊэрии;
Бэйэтин уонна ыаллыы олорор норуоттарын култууратын туһунан төрүт билиини олохсутуу;
Бэйэ норуотун үтүө үгэһин, итэ5элин тутуһууну сатаан тиэрдии сатабылын сайыннарыы;
Атын тыллаах, итэ5эллээх норуоттар култуураларыгар үтүө сыһыаны, өйдөһүүнү уонна бодоруһууну иитии.
Үөрэх былааныгар үөрэх биридимиэтин миэстэтэ
Үөрэх федеральнай базиснай былаана булгуччулаах уонна уруок таһынан үлэ чаастарыттан турар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» биридимиэти үөрэтии үөрэх федеральнай базиснай былаанын булгуччулаах чааһыгар көрүллүбэт. Биридимиэти үөрэтэргэ нэдиэлэ5э 1 чаас бэриллэр (уопсайа биир кылааска 34 чаас).
Биридимиэти үөрэтии көрүӊнэрэ (моделлара):
Уруок үлэтэ. Үөрэх биридимиэтин быһыытынан эбии үөрэх былаанын талар чааһын суотугар тэрийии.
Хас да үөрэх биридимиэтин алтыһыытын нөӊүө: төрөөбүт уонна нуучча тыллара, төрөөбүт уонна нуучча тылынан литературнай аа5ыы, уруһуй, үлэ, музыка, физическай култуура.
Ытык өйдөбүллэри үөрэтии ис хоһоонугар киллэрии
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) иӊэриигэ улахан суолталаах. Киһи аймах үйэлэртэн үйэлэргэ өрө тутан илдьэ кэлбит ытык өйдөбүллэрэ (духуобунай сыаннастара) төрөөбүт тыл эгэлгэтигэр, култууратыгар сөӊөллөр. Ол курдук, үөрэтии ис хоһоонугар култуура сүрүн хайысхаларын сэргэ уруок, үөрэтии матырыйаалын быһыытынан төрөөбүт дойду, ийэ дойду, айыл5а, үлэ, төрүт дьарык, ыал, дьиэ кэргэн, кэрэ эйгэтэ, үтүө сана, киһи аймах, аан дойду омуктарын култууратын эгэлгэтин курдук ытык өйдөбүллэр (духуобунай сыаннастар) киирэллэр.
Үөрэтии түмүктэрэ
Ытык өйдөбүллэри иӊэрии түмүгэ. Тус суолталаах дьайыы:
Саха төрүт үгэстэрин, ытык өйдөбүллэрин ылыныы, олохсутуу;
Үгэс буолбут төрүт култуураны норуот айымньытын түмүгүн уонна айыл5аны кытта бииргэ алтыһан олоруу курдук ылыныы;
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын ураты култуураларыгар убаастабыллаах сыһыаны култууралар алтыһыыларын сайдыытын сүрүн усулуобуйатын уонна утарсыылары быһаарар төрүтүн курдук ылыныы;
Ахсааныттан , олорор сириттэн тутулуга суох хас биирдии норуот култууратын ылыныы;
Норуот култууралара эгэлгэ араастаа5ын уопсастыба култууратн байытыы төрдүн курдук ылыныы;
Элбэх култууралар алтыһар эйгэлэрэ, бодоруһуулара, култууралар диалогтара – лиичинэс бэйэтэ уонна гражданскай уопсастыба социальнай сиэрэ-майгыта сайдар усулуобуйата буоларын ылыныы.
Сатабылы сайыннарыы:
Бэйэ норуотун үгэһин күннээ5и олоххо уонна анал этнокултуурунай тэрээһиннэргэ (ыһыах, сиэр-туом уо.д.а.) тутуһуу;
Бэйэни саха, Саха сирин уонна Россия гражданинын быһыытынан билинии;
Бэйэни Хотугу дойду, Саха сирэ, Россия олохтоо5унабын диэн билиһиннэрии;
Бэйэ5э, тулалыыр дьоӊӊо – сэргэ5э, айыл5а эйгэтигэр убаастабылы иитии.
Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ. Бэйэни салайынар – дьаһанар сатабыллар:
Культуроведческай матырыйаалга оло5уран сыалы – соругу таба туруорунар, бырайыактыыр дьарыгы сатаан былаанныыр;
Сиэр – туому, үгэһи толорууга тахсар ал5аһы көннөрөр;
Культуроведческай билиини, сатабылы, үөрүйэи сөпкө сыаналыыр;
Кэлэктиибинэн этнокултуурунай үлэ5э кыттыһар (норуот бырааһынньыктарыгар уо.д.а.);
Араас этнокултуура усулуобуйатыгар төрүт үгэһи тутуһар уонна бэйэни сатаан салайынар;
Пааранан, бөлө5үнэн, хамаанданан уо.д.а. бииргэ алтыһан үлэлиир;
Саха сирин уонна Россия норуоттарын бодоруһар майгыларын – сигилилэрин олохсуйбут бэрээдэгин (этноэтикеты) бииргэ алтыһыы усулуобуйатыгар учуоттуур;
Тас көрүӊнэринэн, тылларынан, үгэстэринэн, итэ5эллэринэн уратылаһар дьону кытта өйдөһөргө уонна алтыһарга бэлэмнээх буолар;
Бэйэ норуотун култууратын атын омуктары кытта алтыһыыга Саха сирин, Россия таһымыгар сатаан көрдөрөр.
Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ:
Анал өйдөбүллэр нөӊүө бэйэни саха быһыытынан билиһиннэрэр сатабылы олохсутуу;
Фольклор көрүӊнэрин, норуот ырыатын, музыкатын, төрүт үгэһин, сиэрин – туомун күннээ5и олоххо уонна күн – дьыл эргииринэн тутуһар сиэрин – туомун нөӊүө өрөспүүбүкэ култуура5а, тылга уратылаһар үгүс өрүттээх оло5ун туһунан бастакы билсиһиитин олохсутуу;
Өрөспүүбүлүкэ уонна Россия норуоттарын култууратын туһунан билиини – көрүүнү кэӊэтэр араас матырыйаалы туһана үөрэнии (үөрэх, уус-уран, үөрэх – наука, ыйынньык литературатыттан, тылдьыттартан, аатыластартан, хаарталартан уо.д.а.);
Тобулла5ас өйү сайыннарар үөрүйэхтэр;
Чопчу тэӊнээһин (конкретное сравнение) (дьиэ-уот: ураһа, бала5ан, дэриэбинэ, куорат, ас – үөл, таӊас – сап, туттар мал, киэргэл, симэх о.д.а.);
Ырытыы, холбооһун (анализ, синтез) (олох-дьаһах тэрээһинэ, сүөһү иитиитэ, булт, сир оӊоһуута, уһаныы, иис, омук оонньуута, оонньуура);
Түмүктээһин (обобщение) (хотугу дойду айыл5атыгар сөп түбэһэн үөскээбит итэ5эл, биһиги – Россия олохтоохторунабыт, биһиги – сахаларбыт о.д.а.);
Ханыылатан сыаналааьын (классификация) (аан дойду, сир, айыл5а, киһи, дьиэ кэргэн, уран оӊоһук (ойуу – бичик, оӊоһук, симэх); норуот музыката (хомус, кырыымпа, хобо, о.д.а.);
Дакаастааһын (доказательство) (айыл5аны кытта алтыһан олоруу уратылара уо.д.а.);
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын култуураларын бэлиэ (символ) нөӊүө көрдөрүү (сэргэ, саха ата, таба, ураһа уо.д.а.).
Үөрэх ис хоһооно
Ис хоһооно Быһаарыыта
Айыл5а Үгэс, сиэр-туом. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут итэ5эллэрин уратыта уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Айыл5а5а билиӊӊи сыһыан, тулалыыр айыл5а туруга. Төрүт омуктар айыл5а5а сыһыаннара. Айыл5а иччилэрин туһунан өйдөбүл.
Төрөөбүт дойдум Саха сирэ – мин төрөөбүт дойдум. Иитиллибит Ийэ дойдуга таптал. Материальнай эйгэ – мал-сал, айыл5а көстүүтэ. Духуобунай эйгэ – кинигэ5э, искусство айымньыларыгар баар билии уонна информация, дьон икки ардыгар сыһыан уо.д.а. бу култуура эйгэтэ. Култуура – киһи аймах олох – дьаһах, оӊоруу – туту, өй – сана, сиэр – майгы өттүнэн ситиһиитэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – элбэх норуот алтыһан олорор сирэ. Норуот өйдөбүлэ, Саха сирин төрүт норуоттара. Саха, эбээн, эбэӊки, дьүкээгир, долган, чукча, төрүт олохтоох нуучча, кинилэр түөлбэлээн олохсуйбут сирдэрэ. Өрөспүүбүлүкэ5э олорор араас омук дьоно (украинецтар, буряттар, белорустар уо.д.а.).
Ийэ дойдуга таптал уонна убаастабыллаах сыһыан. Ытык өйдөбүллэр: төрөөбүт дойдуга таптал, ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – араас омук култуурата алтыһар дойдута.
Саха сирин духуобунай үгэһэ – сиэри-туому сырдатыы, култууралар алтыһыылара. Бэйэ норуотун култууратын, оло5ун-дьаһа5ын, духуобунай баайын билэр, өйдүүр, ылынар, таптыыр, ону ааһан ис сүрэхтэн төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолуу.
Дьиэ кэргэн Дьиэ кэргэн сыһыана. Мин төрөппүттэрим, дьиэ кэргэӊӊэ ийэ, а5а оруола. Дьиэ кэргэӊӊэ о5ону иитии. Кырдьа5астары ытыктааһын. Дьиэ кэргэним ытык өйдөбүллэрэ. Дьиэ кэргэн үлэтэ, сынньалаӊа, бырааһынньыга. Бэйэ-бэйэни көрүү-харайыы, өйөһүү, көмөлөсүһүү. Бэйэ төрүччүтүн оӊоруу. Биһиги чугас ыалларбыт, аймахтарбыт, кинилэр дьиэ кэргэттэрэ.
Норуотум дьиэтэ - уота Саха сиригэр олохтоох омуктар үгэс буолбут дьиэлэрэ – уоттара. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьиэлэрин – уоттарын аата – суола, оӊоһуулара, тутуулара. Кыһыӊӊы, сайыӊӊы дьиэ – уот уратылара. Дьиэ – уот оло5ун, сирин талы үгэстэрэ. Дьиэ ис – тас тутула. Дьиэ ис тэрилэ, мала – сала. Оһох, оһох тутула, уот иччитин өйдөбүлэ.
Норуот төрүт дьарыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьарыктара. Саха сирин норуоттарын сүрүн дьарыктара: түүлээх, балык булда, таба, сылгы, ынах иитиитэ. Норуотум үгэс буолбут хаһаайыстыбата. Дьиэ кэргэним хаһаайыстыбата. Дьиэ сүөһүтэ – норуот баайа, үтүө туруга.
Уус – уран оӊоһук Норуот уус – уран оӊоһуктара. Норуот ойуулуур – дьүһүннүүр искусствотын көрүӊнэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүт омуктарын үгэс буолбут уус –уран оӊоһуктара. Таӊас – сап, атах таӊаһын, туттар мал киэргэтиитэ, оһуордарын ааттара, суолталара, аналлара. Биллиилээх норуот маастардара уонна худуоһунньуктара.
Таӊас - сап Норуот таӊаһа – саба. Саха сиригэр олорор норуоттар төрүт таӊастара: уратылара уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Мин норуотум таӊаһын – сабын көрүӊнэрэ уонна уратылара. Тыһы, тириини имитии, таӊастааһын туһунан өйдөбүл. Түүлээх таӊаһы, атах таӊаһын көрүү – харайыы.
Өбүгэм аһа - үөлэ Норуот аһа – үөлэ. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут астара. Дьыл кэминэн ас арааһа. Өбүгэм аһа. Аһы астааһын технологиятын кытта билсиһии.
Оонньуурдар, оонньуулар Норуот оонньуулара уонна оонньуурдара. Үгэс буолбут норуот оонньуулара, көрүӊнэрэ (остуол оонньуута, хамсаныылаах оонньуулар, өй оонньуулара уо.д.а.). Оонньуурдар көрүӊнэрэ, туохтан оӊоһуллубуттара.
Норуот ырыата - тойуга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын ырыа, тойук култууралара. Норуот ырыата, тылынан уус-уран айымньытын көрүӊнэрэ. О5о5о аналлаах ырыалар. Саха сирин норуоттарын ырыа до5уһуоллаах үӊкүүлэрэ (оһуокай, һээдьэ, лондол, хэйро, гасигор уо.д.а.). Норуотум ырыата-тойуга, үӊкүүтэ. Норуотум биллиилээх ырыаһыттара, артыыстара, ырыа айааччылара. Норуот музыкатын тэриллэрэ: дүӊүр, хомус, кырыымпа уо.д.а.
Олоӊхо Саха героическай эпоһа олоӊхо – саха норуотун ытык өйдөбүллэрин түмэр сүдү айымньы. Аан дойду айыллыыта. Үс дойду. Олоӊхону туруоруу уонна олоӊхону туруоруу уратылара. Норуот дириӊ өйүн, күүстээх санаатын, уус дьэрэкээн тылын-өһүн, киэӊ билиитин чыпчаала – эпос. Олоӊхо уонна Саха сирин норуоттарын эпостара. Эпостарга бухатыыр уонна кыыс уратылара. Олоӊхо араас омук култууратыгар.
Саха сирин театрдара Театр туһунан өйдөбүл (спектакль, режиссер, репертуар, артыыс уо.д.а.). Театрдар араастара (драматическай, музыкальнай, куукула театра, көр-күлүү театра уо.д.а.). Дьокуускай куоракка баар театрдар: П.А.Ойуунускай аатынан Саха драматическай театра; А.С.Пушкин аатынан Нуучча драматическай театра; Д.К.Сивцев – Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет государственнай театра; Эдэр көрөөччү театра. Саха сирин улуустарын, куораттарын, бөһүөлэктэрин театрдара. Бэйэ олорор сирин театра.
Өрөспүүбүлүкэ музейдара Музей – норуот муудараһын кыладабыайа. Музей арааһа: ойуулуур-дьүһүннүүр, историческай, этнографическай уо.д.а. Өрөспүүбүлүкэ государственнай музейдара: Национальнай-художественнай музей; Ем. Ярославскай аатынан Саха сиринээ5и хоту норуоттар историяларын уонна култуураларын государственнай музейа; П.А.Ойуунускай аатынан гос. литературнай музей. Өрөспүүбүлүкэ уонна улуус музейдара: мамонт музейа; хомус музейа; Сунтаар улууһун Б.Андреев аатынан Элгээйитээ5и айыл5а музейа; Таатта улууһун Чөркөөктөө5ү историческай-этнографическай музейа уо.д.а. Дойдум музейдара: Намнаа5ы этнографическай музей; М.К.Аммосов аатынан государственнай – историческай музей; И.Е.Винокуров аатынан этнографическай музей; Никльскайдаа5ы Сир музейа уо.д.а.
Саха биллиилээх худуоһунньуктара.
Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата Бибилэтиэкэ – грек тыла. Бибилэтиэкэ5э сылдьыы быраабылата. Өрөспүүбүлүкэтээ5и о5о бибилэтиэкэтэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтэ. Намнаа5ы Н.Рыкунов аатынан бибилэтиэкэ. Хатыӊ-Арыы нэһилиэгин бибилэтиэкэтэ. Оскуолам бибилэтиэкэтэ.
Хотугу норуоттар олохторо, култууралара Айыл5алара. Хотугу омуктар олохторо. Сүрүн дьарыктара. Хотугу норуоттар биллиилээх дьонноро. А5ыйах ахсааннаах омуктар тылынан уус – уран айымньылара. Хотугу култуура театр сценатыгар. Хотугу норуоттар ырыалара уонна үӊкүүлэрэ. Национальнай ансамбллар. Хотугу омуктар билиӊӊи балаһыанньалара.
Үөрэх ис тутула
Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ көӊүллээбит программатыгар оло5уран ыытыллар. Үөрэх сыалын уонна сүрүн ис хоһоонун хайысхаларын арыйар быһаарыы суруктан, дьарыктааһын ис тутулуттан уонна ньыматыттан уонна сатабыл ирдэбиллэриттэн, хонтуруол көрүӊнэриттэн - турар.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о бэйэтин норуотун духовнай, материальнай культуратын аан дойду культуратын арахсыспат чааһын курдук ылынарыгар көмөлөһөр, төрөөбүт тылы уонна культураны үөрэтэргэ, харыстыырга интэриэһи сайыннарар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» уонна «Хотугу норуоттар культуралара» диэн төрөөбүт тылынан суруллубут учебниктарынан уонна араас хабааннаах көмө литератураларынан хааччыллыахтара.
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
быһаарыыта
Истии уонна кэпсээһин Учуутал кэпсээнин истэр, онтон үөрэнээччи бэйэтэ тугу билэрин быһааран кэпсиир. Бол5омтолоох буолара ирдэнэр.
Билсиһии Саӊа тиэмэни, өйдөбүлү учуутал кэпсээниттэн билсэр. Саӊаны бэйэтигэр иӊэринэр. Түмүк оӊостор.
Билии Тиэмэтигэр туһаайан эргэрбит тыллары билэр. Тус оло5ор бу билбит тылларын туһанар. Билии ылар.
Ырытыы Дьиэ кэргэн ытык өйдөбүллэрин туһунан ырытар. Бэйэтэ ырытан сөптөөх суолу тобулуохтаах.
Тэӊнээһин Саха сиригэр олохтоох омуктар олохторун – дьаһахтарын, итэ5эллэрин (материальнай уонна духуобунай култуураларын) тэӊнээн көрөр.
Толкуйдааһын Толкуйдаан тобулан таһаарар.
Араарыы Былыргы уонна аныгы, үчүгэй уонна мөкү диэн араарар.
Былааннааһын Туох баар үлэтин хайдах тириэрдэри былааннанар.
Көрсүһүү Норуот тумус оӊостор дьонун, кырдьа5астары, интэриэһинэй дьарыктаах дьону кытары көрсүһэллэр.
Быһаарыы Тугу билбитин, туох санаа5а кэлбитин быһаарар.
Эбии матырыйаалы туһаныы Бибилэтиэкэттэн эбии кинигэ, сурунаал, хаһыат матырыйаалларын булан аа5ар. Интернет-ресурсаларын туһанан бэйэтигэр сөптөөх матырыйааллары хомуйар.
Сылдьыы Театрга, музейга, араас хабааннаах быыстапкаларга сиэрдээхтик сылдьаллар.
Наардааһын Үгэс буолбут өйдөбүллэри үөрэтэн тус-туһунан наардыыр-араарар.
Үөрэтии Ырыа матыыптарын, фольклор жанрын араас көрүӊнэрин үөрэтэллэр.
Талыы Бэйэтэ талан үөрэтэр, чинчийэр.
Бөлөхтөөһүн Холобур, аһы эт, балык, үүт ас диэн арааран, сөпкө ааттаан бөлөхтүүр.
Толоруу Дьоӊӊо – сэргэ5э, сцена5а айымньы араас көрүӊүн толороллор. Холобур: оһуокайдааһын, олоӊхолооһун, чабыр5ахтааһын уо.д.а.
Практическай үлэ Үлэ оӊорор (альбом, реферат суруйар, кыра кээмэйдээх кинигэ, истиэнэ5э ыйанар хаһыат уо.д.а.).
Тылдьытынан үлэ Билбэт тылларын суолталарын үөрэтэр.
Чинчийии Биир хайысханы ылан дириӊник үөрэтэр-чинчийэр.
Кэтээн көрүү Айыл5а кэрэтин кэтээн көрөр.
Холобурдары а5алыы Үтүө холобурдарга оло5уран дакаастабыл оӊорор.
Уруһуйдааһын О5о ис туругун, өйдөбүлүн уруһуй нөӊүө тириэрдэр.
Иһитиннэрии Талбыт үлэтигэр иһитиннэрии оӊорор.
Оӊорон көрдөрүү Холобура: бэйэ норуотун төрүт аһын астаан көрдөрүү.
Тутуһуу Билиӊӊи кэмӊэ сиэри – туому тутуһар. Сиэрдээх билиини олохсутар.
Бырайыактааһын Иһитиннэрии түмүк оӊорор.
Сыаналааһын Бэйэтин үлэтин эбэтэр атын о5олор үлэлэрин сыаналыыр. Бэйэ-бэйэлэрин толорууларын сыаналана үөрэнэллэр.
Сааһылаан ситимнээһин Айыл5а5а харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, күӊӊэ, уокка сүгүрүйүүнү сааһылаан ситимнээһин.
Материальнай – техническэй хааччыллыы
Бибилэтиэкэ пуондата
Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ көӊүллээбит программата.
Кривошапкин А.В., Никитина Р.С. «Хотугу норуоттар культуралара» 3ч. Дь. 1995.
Көмө литература
Афанасьев Л.А.-Тэрис. Айыы үөрэ5э. Дь.93.
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрин тутус. 1-2ч. Дь.96.
Афанасьев Л.А. Айыыларга хайыһыы. Дь.01.
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрэ. Дь.01.
Афанасьев Л.А. Айыы үөрэ5э. Дь.91.
Афанасьев Л.А. Айыы ситимэ. Дь.93.
Афанасьев Л.А. Мин ытык итэ5элим. Дь.93.
Афанасьев Л.А., Павлов А.Н.-Дабыл. Таңха. 01с.
Васильева М.С. Силигин ситэрдэххэ. Дь.03.
Кондаков В.А. Урукку дьыллар уор5аларыгар. Дь.95.
Кондаков В.А. Санаа уонна тыл ис кистэлэң күүстэрэ. Дь.98.
Кондаков В.А. Айыы домноро. Дь.98.
Михайлов А.Ю.-Кыта Балы. Айыы сиэрин тускуллара. Дь.99.
Винокуров П.В. История кэрэһиттэрэ. Дь.04.
Имяков П.Н. Улуу ойуун оло5уттан. Дь.93.
Божедонов А.И. Сырдык. Сир харахтара. Дь.04.
Божедонов А.И. Көстүбэт эйгэ кистэлэңнэрэ. Дь.02.
Божедонов А.И. Таптал биоэнергията. Дь.02.
Ларионов В.Р. Саха-Айыы киһитэ. Дь.98.
О5олор айымньыларыгар олоңхо. Я.С.Р. Президенин ”Бар5арыы” Нац.фондата.
Мукоплева С.Д., Рожина Л.Ф. Ойуун.1-2-3ч. Дь.93.
Попова Г.С.-Санаайа. Төгүрүк сыл түһүлгэтэ. Дь.03.
Попова М.А. Саха төрүт культурата. 2-3-4-5ч. Дь.92-93-94-95.
Попова М.А., Павлов А.Н. Саха үгэһин төрүт өйдөбүлэ. Дь.2000.
Петрова С.И. Өбүгэ таңаһа уонна итэ5эл. Дь.99.
Протопопова Н.И. Эдьиий Дора. Дь.02.
Слепцов Н.И.-Сылык. Сир тыына уонна киһи дьыл5ата. Дь.04.
Унарова-Иванова З.И. Лики шамана. Я. 2000
Уткин К.Д. Сах са5аттан. Дь.2000.
Эверстов А.И. Айыы аймахтара күн улуустара. Дь.04.
Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дь.94.
Хаһыат ыстатыйалара.
Васильева Е.А. Полная энциклопедия Фэн-шуй. М.02.
Фэн-шуй дьикти абылаңа//Э.с.29.10.03., 24.02.03., 11.02.04., 10.05.04.
Васильева М.С. Утум. Дь. 2004.
Попова М.А. Хаарах далын аһыллыыта. Дь. 2005.
Варламова Р.П.-Хатан Айылгы. Айыл5а. Итэ5эл. Бэрдьигэстээх. 1994.
Бравина Р.И. Киьи уонна дьыл5а. Дь. 2002.
Афанасьев Л.А.-Тэрис Айыы суола. Дь. 2002.
Худяков И.А. Краткое описание Верхоянского округа, Я. 2002.
Якутский героический эпос Могучий Эр Соготох. Новосибирск. 1996.
Черемкин Т.Е.-Толомон Сүгүрүйэр үс кутум. Дь. 1992.
Саха фольклора (хрестоматия) Дь. 1986.
Сивцева В.Г., Баишева А.П. Уруу түһүлгэтин тэрийии. Дь. 2004.
Николаев С.И.-Сомо5отто Саха итэ5элэ. Дь. 2005.
Васильев В.Е. Саха төрүт итэ5элэ былыргы сэһэннэргэ. Дь. 2006.
Гуляева Е.П. Билиигэ ыллык. Дь. 2007.
Попова Г.С.-Санаайа Киһитийии сэһэнэ. Дь. 2006.
Алексеев Н.А. Традиционные религиозные верования якутов в 19-нач. 20 в. Н.1975.
Айыыһыт. Иэйэхсит. (хомуурунньук) Дь. 2006.
Сергина Е.С. Айылгы аартыга Дь. 2004.
Неустроев Б.Ф.-Мандар Уус Ойуу тыла Айыы тыла Дь. 2004.
Романова Е.Н. Якутский праздник Ысыах Новосибирск 1994.
Павлов А.Н. Күн-Дьыл эргиирэ Дь. 1992.
Кулаковский А.Е. Научные труды Я. 1979.
Бэчээтинэй босуобуйалар
Ытык өйдөбүллэр тиэмэлэринэн уонна бодоруһуу түгэннэрин тиэмэлэринэн о5о кэпсииригэр, аа5арыгар аналлаах хартыыналар (биирдиилээн уонна бөлө5үнэн үлэни хааччыйыы).
Көрдөрөр – иһитиннэрэр босуобуйалар
Microsoft Office PowerPoint программа5а оӊоһуллубут араас хабааннаах тиэмэлэргэ: Айыл5а, Төрөөбүт дойдум, Дьиэ кэргэн, Норуотум дьиэтэ – уота, Норуот төрүт дьарыга, Уус – уран оӊоһук, Таӊас – сап, Өбүгэм аһа – үөлэ, Оонньуурдар, оонньуулар, Норуот ырыата – тойуга, Олоӊхо, Саха сирин театрдара, Өрөспүүбүлүкэ музейдара, Бибилэтиэкэ –билии-көрүү уйата, Хотугу норуоттар олохторо, култууралара, көрдөрөр – иһитиннэрэр презентациялар бэлэмнэннилэр.
Тохсус кылаас үөрэнээччитигэр
«Норуот үйэлэргэ өлбөт-сүппэт бар5а баайа – кини национальнай культурата уонна искусствота буолар. Оттон национальнай культура диэн норуот олоххо-дьаһахха, үлэ5э-хамнаска, өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн атын омуктартан туох уратыны айбыта-туппута барыта ааттаныан сөп.
Саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт культуратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун салгыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах». Ол иһин бу предмети үөрэтэргэ маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһуохха сөп:
Норуот культуратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии;
Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии;
Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сатаан дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү.
Төрүт култуураны оскуола5а үөрэтэргэ маннык араас өрүттээх сыал-сорук турар:
О5о-ыччат хара5ын аһан, бол5омтотун тардан, интэриэһин көбүтүү, билиитин-көрүүтүн кэӊэтии, хаӊатыы;
Эдэр киһи уйул5атын уһугуннаран, иһирэх иэйиитин сайыннаран, норуота тугу айбытын сэргээн-кэрэхсээн, долгуйар-дуоһуйар гына иитии;
Үөрэтэр матырыйаалы бүгүӊӊү олоххо сыһыаран, ыччакка үтүө өйү-санааны иӊэрии, сиэрдээх быһыыны-майгыны олохсутуу;
О5о тылын-өһүн байытан, сааһылаан саӊарар, кэккэлээн кэпсиир, оһуордаах-уобарастаах уус тыллаах киһи оӊоруу;
О5ону кыра сааһыттан кылыһахтаах ырыалаах, чуор тойуктаах, үтүөкэн үӊкүүһүт, бэртээхэй битииһит буоларга үөрэтии, уһуйуу, дьо5урун тобулуу, талаанын таһаарыы;
Үүнэр көлүөнэ төрөөбүт норуотун мындыр өйүн, амарах сүрэ5ин, уран тарба5ын ытыктаан, онон киэн туттан, киһи кэккэтигэр, омук ортотугар тэӊӊэ сананан сылдьар дьиӊнээх интернационалист буоларыгар олук ууруу;
О5ону норуот айымньытын хомуйар, суруйар, үөрэтэр, чинчийэр идэ5э чугаһатыы.
Тохсус кылааска түөрт түһүмэ5инэн арааран үөрэтиллэр:
Саха итэ5элэ, үгэстэрэ, сиэрэ-туома. 9ч. 1 чиэппэр.
Историческай көрүү. 7ч. 2-с чиэппэр.
Саха культурата 20-50сс. 10ч. 3-с чиэппэр.
Хотугу омуктар революция иннинээ5и кэмңэ. 8ч. 4-с чиэппэр.
Ойуун итэ5элигэр сүрүннээн М.А.Попова «Саха төрүт культурата» 4-с ч. 1994с. Билиини ылаллар. Ону таһынан А.Е.Кулаковскай «Научные труды» Я. 1979с. Историческай көрүүгэ тирэ5ирэр кинигэбитинэн А.К.Пахомов «Саха сирин историятыттан кэпсээннэр» Дь. 1993с., Кривошапкин А.В., Никитина Р.С. «Хотугу норуоттар культуралара» 1ч. Дь. 1993. 2-с ч. Дь.1994. 3-с ч. Дь. 1995. буолар.
Өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин, сиэр-туом өйдөбүллэрин дириңэтэн ырытыы, билиңңи олохтон холобурдары а5алан тэңнэбиллэри оңоруу.
№ Былаан быһыытынан Ыытыллыбыт күнэ, ыйа Үөрэтии тосхоллоро Үөрэтии ис тутула Үөрэтии ньымата Дьиэтээ5и сорудах Түмүк Былаан туолуута
1. 04.09
06.09 Искусство оло5у араастык көрдөрүүтэ сэһэргэһии Этиилэр, санаалар Үлэ суруйуу Искусство олох быстыспат сор5ото буоларын дакаастааһын 2. 11.09
13.09 Ойуун итэ5элэ. Сахаларга ойууннааһын үөскээһинэ уонна сайдыыта бырайаыктааһын О5олор бэйэлэрэ ырытан таһаараллар Ойууңңа сыһыаннаах матырыйааллары булан, ырытыы, иһитиннэрии оңоруу Ойуун итэ5элэ айыл5а биллибэт-көстүбэт биир сүдү күүһэ, кистэлэңэ буоларын өйдөөһүн 3. 18.09
20.09 Ойуун уонна уда5ан Холобурдарга оло5уран ырытан таһаарыы Биир санаа5а кэлии Иһитиннэрии оӊоруу Ойуун уонна уда5ан уратыларын үөрэии 4. 25.09
27.09 Ойуун эттэниитэ бырайаыктааһын Ойуун хайдах эттэнэрин, кута иитиллэрин туһунан өйдөбүл ылар Ойуун итэ5элэ диэн үлэ суруйуу Ойуун эттэниитин туһунан өйдөбүл ылыы 5. 02.10
04.10 Ойуун уһуттарыы, ийэ кыыла Схеманан үлэ Холобурдартан тирэ5ирэн ойуун уһуттарыытын ырытыы Бэлиэтээһиннэри оңоруу Ойуун уһуттарыытын, ийэ кыылын туһунан өйдөбүл ылыы 6. 09.10
11.10 Ап-хомуһун туһунан Схеманан үлэ Холобурдары а5алыы: хайа ойуун төһө аптаа5а-хомуһуннаа5а ырытыллар «Хараңа хос» рубрикатыттан холобурдары а5алыы Ойууңңа ап-хомуһун олус улахан суолталаа5ын өйдөтүү 7. 16.09
18.10 Ойуун кыырыытын олуктара Схеманан үлэ Саңаттан саңа өйдөбүл ылар Тыллары быһаарыы Г.У.Эргис ыйбыт 44 олугар оло5уран өйдөбүл ылыы 8. 23.10
25.10 Ойууну билиңңи кэмңэ үөрэтии Схеманан үлэ Бэйэ санаатын атастаһыы Ырыппыт тылларын көмөтүнэн ойуун туһунан кэпсээн суруйуу Билиңңи кэмңэ ойууну үөрэтэр наада дуу, суох дуу? Диэн санааттан салайтаран биир суолга кэлэн, ону ырытыы 9. 30.10
01.11 Саха итэ5элэ түһүмэххэ түмүк уруок «Саха итэ5элигэр ойуун сүдү күүһү, миэстэни ылар»-диэн ис хоһоонноох үлэ көмүскүүллэр Бэйэ санаатын дакаастааһын Аа5ыы Саха итэ5элигэр ылбыт билиитин чиӊэтии 10. 13.11
15.11 Саха сирэ көс дойдута өйдөбүл ылыы Иһитиннэрии оңоруу Саха сиригэр революционнай хамсааһын представителлэрэ сылынан төһө киһи кэлбитин чинчийии Саха сирэ эрэһээңкитэ суох түрмэ дойдута этэ диэн өйдөбүл ылыы 11. 20.11
22.11 Көскө кэлбит декабристар бырайыактааһын Көскө кэлэн тугунан дьарыктаммыттарын ырытыы Ситэрии, дьириңэтэн чинчийии Көскө кэлбит декабристар өңөлөрө туохханын били, үөрэтии 12 27.11
29.11 В.М.Ионов уонна П.А.Алексеев
өңөлөрө бырайыактааһын Саха сиригэр туох туһаны а5албыттарын ырытыы Ыйынньык оңоруу Ионов оскуолата, Алексеев олохтоох дьадаңыларга көмөтө олус улахан суолталаа5ын ыйыы 13 04.12
06.12 С.В.Ястремскай, В.Ф.Трощанскай уонна В.Л.Серошевскай үлэлэрэ
бырайыактааһын Саха тыла, культурата, итэ5элэ сайдарыгар, сурукка тиһиллэригэр сүңкэн кылааты киллэрбит дьон буолалларын ырытыы Ыйынньык оңоруу С.В.Ястремскай, В.Ф.Трощанскай уонна В.Л.Серошевскай үлэлэрэ сүӊкэн оруоллаахтарын өйдөөһүн
14 11.12
13.12 А.Е.Кулаковскай-учуонай – чинчийээччи. «Научные труды» үлэтэ бырайыактааһын Ученай-чинчийээччи быһыытынан көрөн ырытыы «Научные труды» диэн үлэтин түһүмэхтэринэн наардаан ырытыы А.Е.Кулаковскай чинчийбит үлэлэрэ эңкилэ суох үрдүк нэһилиэстибэни хаалларбыттара 15 18.12
20.12 А.Е.Кулаковскай поэзиятыгар Саха төрүт итэ5элин көстүүтэ бырайыактааһын Кулаковскай хоһооннорун аа5ыы, ырытыы, бэлиэтээһиннэри оңоруу Айымньылары аа5ыы А.Е.Кулаковскай чинчийбит үлэлэрэ эңкилэ суох үрдүк нэһилиэстибэни хаалларбыттара 16 25.12
27.12 Тургутуу
Ылбыт билиилэригэр оло5уран чинчийиилэрин көмүскүүллэр презентация Ылбыт билиилэрин чөкөтөллөр 17 15.01
17.01 Саха театра бырайыактааһын Театр режиссердара суруйааччылар айымньыларын ситиһиилээхтик туруорууларын ырытыы Саха театрыгар сыһыаннаах кинигэлэри аа5ыы, бэлиэтээһиннэри оңоруу Саха драм.театра баай историялаах, киэн үлэлээх-хамнастаах 18 22.01
24.01 Биллиилээх артыыстар, худуоһунньук Г.М.Туралысов киллэрбит көмүс кылааттара
бырайыактааһын Артыыстары наардаан үлэлэрин ырытыы. Художник Туралысов үлэтин кытары билсии, бэлиэтээһиннэри оңоруу Саха театрыгар сыһыаннаах кинигэлэри аа5ыы, бэлиэтээһиннэри оңоруу Театр артыыһа суох табыллыбатын өссө биирдэ өйдөөһүн 19 29.01
31.01 Сахалыы бастакы опералар, балеттар бырайыактааһын Схема-таблица оңоруу: хаһан, хайдах туруоруллубуттарын ырытыы Саха театрыгар сыһыаннаах кинигэлэри аа5ыы, бэлиэтээһиннэри оңоруу Опера уонна балет Саха культуратын байыппыт көрүң буоларын дакаастааһын 20 05.02
07.02 Саха бастакы композитордара бырайыактааһын Норуокка киэнник биллибит, тар5аммыт ырыаларын ырытыы. Номоххо киирбит ырыаһыттар айар үлэлэрин ырытыы. Бу тиэмэ5э сыһыаннаах ыстатыйалары аа5ыы, билсии, бэлиэтээһиннэри оңоруу Композитор сүңкэн оруола Саха искусствота сайдарын туһугар 21 12.02
14.02 Бастакы көлүөнэ самодеятельнай композитордар бырайыактааһын Ырыаларын истии, таблица оңоруу, айар үлэлэрин ырытыы Бэлиэтээһиннэри оңоруу Бастакы көлүөнэ самодеятельнай композитордар сүдү кылааттара улаханын өйдөөһүн 22 19.02
21.02 Саха литературатын уонна искусствотын биэчэрдэрэ (Москва. 1957с.) бырайыактааһын Саха культурата киэн эйгэ5э тар5аммыт ситиһиилэрин ырытыы сөптөөх источниктары булан үлэ суруйуу Саха культурата сайдыытын биир кэрдиис кэмэ буоларын өйдөөһүн 23 26.02
28.02 Саха бастакы худуоһунньуктара бырайыактааһын Үлэлэрин үөрэтии, ырытыы сөптөөх источниктары булан үлэ суруйуу Саха бастакы худуоһунньуктара киллэрбит кылааттарын билии 24 05.03
07.03 Аатырбыт муосчуттар, көмүс уустара бырайыактааһын Үлэлэрин үөрэтии, билсии, ырытыы сөптөөх источниктары булан үлэ суруйуу Саха искусствотын биир көрүңэ муос, көмүс оңоһуктар буолалларын ыйыы 25 12.03
14.03 НПК-5а быыстапка-галереятыгар сылдьыы
Экскурсия-уруок Бэлиэтээһиннэри оңоруу ырытыы Киһи бэйэтэ хара5ынан көрөн ылыныыта олох атынын өйдөөһүн 26 19.03
21.03 Бырайыактарын көмүскүүллэр презентация иһитиннэрии Билии ылбытын киэн эйгэ5э таһаарыы 27 02.04
04.04 Муора, туундара чукчалара бырайыак Чукчалар олохторун-дьаһахтарын үөрэтии Дириңэтэн ырытыы Хотугу омуктар революция иннинээ5и кэмңэ тугунан дьарыктанан, хамсаан олорбуттарын үөрэтии. 28 09.04
11.04 Чукча итэ5элин уратылара бырайыак Итэ5эл уратыларын көрдөрөр өрүттэри булуу Үлэни сал5ааһын Итэ5эл хас биирдии норуокка улахан суолтаны ыларын ыйыы 29 16.04
18.04 Ыраахтаа5ы, воевода былааһыгар утарылаһыы
бырайыак Чукчалар историяларын ырытыы Үлэни ситэрии Историческай көрүү суолтатын ыйыы 30 23.04
25.04 Америка атыыһыттара Чукотка5а өтөн киириилэрэ
бырайыак Хотугу норуоттар историяларын ырытыы Үлэни ситэрии Историческай көрүү суолтатын ыйыы 31 30.04
02.05 Юкагир суруйааччыта Тэки Одулок (Н.И.Спиридонов) оло5о уонна айар үлэтэ
бырайыак Суруйааччы оло5ун уонна айар үлэтин ырытыы. Хронологическай таблица оңоруу «Улахан Имтеургин оло5о» сэһэни аа5ыы, бэлиэтээһиннэри оңоруу Суруйааччы оло5ун-дьаһа5ын уонна айар үлэтин ырытыы, үөрэтии 32 07.05
16.05 «Улахан Имтеургин оло5о»-юкагир норуота ааспыт кэмин, итэ5эл көстүүтүн көрдөрөр сэһэн
бырайыак Айымньыны түһүмэхтэринэн ырытыы, наардааһын
Ыйытыыларга хоруйдааһын. Олоххо итэ5эл суолтатын быһаарыы. Норуот оло5ун көрдөрөр айымньы буоларын ыйыы. Хас биирдии норуот итэ5эллээ5ин дакаастааһын
Б - Ыам ыйын 9к.
33 14.05
23.05 «Улахан Имтеургин оло5о»-юкагир норуота ааспыт кэмин, итэ5эл көстүүтүн көрдөрөр сэһэн
бырайыак Айымньыны түһүмэхтэринэн ырытыы, наардааһын
Ыйытыыларга хоруйдааһын. Олоххо итэ5эл суолтатын быһаарыы. Норуот оло5ун көрдөрөр айымньы буоларын ыйыы. Хас биирдии норуот итэ5эллээ5ин дакаастааһын
34
21.05 Сыллаа5ы хатылааһын
презентация Үлэ көмүскээһинэ Билиини чиңэтии Ыам ыйын 24к. үөрэнэн бүтэллэр
МБОУ «Хатын-Арынская средняя общеобразовательная школа имени И.Е.Винокурова»
Принято на заседании МО: Согласовано: Утверждено:
______________/Гаврильева Е.Н./ ______________/Павлова А.С./ ________________/Ноговицын Д.И./
руководитель МО зам. директора по УМР директор школы
дата_______________________ дата________________________ дата___________________________
Рабочая программа по предмету «Культура народов Республики Саха (Якутия)
10 класс
Учебник: Кривошапкин А.В., Никитина Р.С. «Хотугу норуоттар культуралара» 3-с ч. Дь. 1995.
Программа по национальной культуре: Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ
Ф.И.О. учителя: Алексеева Алевтина Афанасьевна
Категория: I
Педагогический стаж: 16
Количество часов в год фактически Количество часов в неделю
34 1
Быһаарыы сурук
Үөрэх биридимиэтин өйдөбүлэ
Лиичинэс, духуобунас, сиэр-майгы быһыытынан сайдыытын уонна ытык өйдөбүллэр систимэлэрин баһылааһын биир суолунан культуроведческай компетенцияны иӊэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» барыл бырагырааматыгар оло5уран «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата»: үлэлиир бырагыраамата оӊоһулунна.
Россия Федерацията – 190 тахса араас норуот иллээхтик олорор дойдута. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – Россия биир субъега, манна 120 тахса омук эйэ дэмнээхтик алтыһан олорор.
Билигин аан дойду биир ситимӊэ киирэригэр сүӊкэн уларыйыылар бара турар кэмнэригэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэх кууруһа «Россия Федерациятын 2025 сылга диэри государственнай национальнай политикатын стратегията» (РФ Президенин Укааһа, 2012 с. ахсынньы 19 күнэ) олоххо киирэрин биир төһүү механизма буоларын хааччыйар. Россия Федерациятыгар государство үөрэ5ирии систиэмэтигэр национальнай политика5а маннык соруктары туруорар: үөрэх-иитии үлэтигэр гуманитарнай хайысха суолтатын үрдэтии, Россия норуоттарын үгүс үйэ5э эйэлээхтик алтыһан олорбут үтүө үгэстэрин, история5а мунньуллубут бэлиэ событиелары, наада кэмигэр сомо5олоһуу уонна бэйэ-бэйэ5э көмөлөһүү холобурдарын үөрэх бырагыраамаларыгар киллэрии: уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр Россия норуоттарын култууратын уонна тылларын харыстыырга, сайыннарарга, Россия бары омуктарын историятыгар уонна култуураларыгар, аан дойду норуоттарыгар ылыныллыбыт сыаннастарга ытыктабылы иитэр сыаллаах үөрэтии систиэмэтин тупсарыы; уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэрин бырагыраамаларыгар Россия норуоттарын сыаннастарын уонна национальнай үгэстэрин үөрэх-иитии куурустарын быһыытынан киллэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр» Росия гражданинын өйдөбүлүгэр сөп түбэһиини олохсутуу 3 түһүмэ5инэн бэриллэр: 1) ыал иһигэр бэйэ-бэйэ5э сыһыан уопсастыбаннай сыһыаӊӊа дьайар уонна киһи гражданскай майгытын-сигилитин төрдө буолар; 2) лиичинэс төрөөбүт дэриэбинэтин, куоратын, оройуонун, регионун үгэһин, сыаннастарын, култуурунай, историческай, социальнай, духуобунай оло5ун ийэ дойду, төрөөбүт дойду, төрөөбүт тыл, ыал, дьиэ кэргэн уо.д.а. ытык өйдөбүллэр нөӊүө өйдөөн ылыныыта; 3) элбэх омуктаах Россия норуотун култууратын уонна сиэр-майгы үгэһин ылыныыта.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэтии үлэлиир бырагырааматын ис хоһооно Кэнсиэпсийэ5э бэриллибит идентичность тутулугар сөп түбэһэр. Үөрэх биримиэтин тутула үөрэхтээһин түһүмэхтэринэн бэриллэр: начаалынай (1-4 кылаастар), орто (5-9 кылаастар) уонна улахан (10-11 кылаастар). Начаалынай оскуола5а, орто онтон улахан кылаас о5олоругар, о.э. саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт култууратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун сал5ыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах. Ол иһин бу биримиэти үөрэтэргэ о5ону бэйэтин норуотун култууратын билэр уонна атын норуот култууратын убаастыыр буола улаатарын сайыннарарга, Саха сирин төрүт норуоттарын төрөөбүт тылларын уонна култуураларын иӊэринэр, сайыннарар ирдэбили үөскэтиигэ сүрүн бол5омто ууруллар. Маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһан о5ону иитии-үөрэтии: 1. Норуот култууратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии; 2. Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии; 3. Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сөпкө дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү. Биридимиэт үөрэтиитин утума «Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай оскуолатын саӊардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтин» (1991с.) «олохтоох норуоттар материальнай уонна духуобунай култуураларын туһунан киэӊ билиини биэрэр, салгыы нуучча уонна аан дойду култууратын өйдүүр кыа5ын кэӊэтэр диэн өйдөбүлүгэр оло5урар».
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» эбии дьарыктааһын үлэлиир сыала: этнокултуурунай компетенциялары иӊэрии, араас омук алтыһар эйгэтигэр сатаан олоруу уонна ситиһиилээх социализация усулуобуйатын төрүттэрин уурсар. Соруктара:
Бэйэ норуотун духуобунай уонна материальнай ытык өйдөбүллэрин аан дойду култууратын арахсыбат чааһын курдук ылыныыны иӊэрии;
Бэйэтин уонна ыаллыы олорор норуоттарын култууратын туһунан төрүт билиини олохсутуу;
Бэйэ норуотун үтүө үгэһин, итэ5элин тутуһууну сатаан тиэрдии сатабылын сайыннарыы;
Атын тыллаах, итэ5эллээх норуоттар култуураларыгар үтүө сыһыаны, өйдөһүүнү уонна бодоруһууну иитии.
Үөрэх былааныгар үөрэх биридимиэтин миэстэтэ
Үөрэх федеральнай базиснай былаана булгуччулаах уонна уруок таһынан үлэ чаастарыттан турар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» биридимиэти үөрэтии үөрэх федеральнай базиснай былаанын булгуччулаах чааһыгар көрүллүбэт. Биридимиэти үөрэтэргэ нэдиэлэ5э 1 чаас бэриллэр (уопсайа биир кылааска 34 чаас).
Биридимиэти үөрэтии көрүӊнэрэ (моделлара):
Уруок үлэтэ. Үөрэх биридимиэтин быһыытынан эбии үөрэх былаанын талар чааһын суотугар тэрийии.
Хас да үөрэх биридимиэтин алтыһыытын нөӊүө: төрөөбүт уонна нуучча тыллара, төрөөбүт уонна нуучча тылынан литературнай аа5ыы, уруһуй, үлэ, музыка, физическай култуура.
Ытык өйдөбүллэри үөрэтии ис хоһоонугар киллэрии
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) иӊэриигэ улахан суолталаах. Киһи аймах үйэлэртэн үйэлэргэ өрө тутан илдьэ кэлбит ытык өйдөбүллэрэ (духуобунай сыаннастара) төрөөбүт тыл эгэлгэтигэр, култууратыгар сөӊөллөр. Ол курдук, үөрэтии ис хоһоонугар култуура сүрүн хайысхаларын сэргэ уруок, үөрэтии матырыйаалын быһыытынан төрөөбүт дойду, ийэ дойду, айыл5а, үлэ, төрүт дьарык, ыал, дьиэ кэргэн, кэрэ эйгэтэ, үтүө сана, киһи аймах, аан дойду омуктарын култууратын эгэлгэтин курдук ытык өйдөбүллэр (духуобунай сыаннастар) киирэллэр.
Үөрэтии түмүктэрэ
Ытык өйдөбүллэри иӊэрии түмүгэ. Тус суолталаах дьайыы:
Саха төрүт үгэстэрин, ытык өйдөбүллэрин ылыныы, олохсутуу;
Үгэс буолбут төрүт култуураны норуот айымньытын түмүгүн уонна айыл5аны кытта бииргэ алтыһан олоруу курдук ылыныы;
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын ураты култуураларыгар убаастабыллаах сыһыаны култууралар алтыһыыларын сайдыытын сүрүн усулуобуйатын уонна утарсыылары быһаарар төрүтүн курдук ылыныы;
Ахсааныттан , олорор сириттэн тутулуга суох хас биирдии норуот култууратын ылыныы;
Норуот култууралара эгэлгэ араастаа5ын уопсастыба култууратн байытыы төрдүн курдук ылыныы;
Элбэх култууралар алтыһар эйгэлэрэ, бодоруһуулара, култууралар диалогтара – лиичинэс бэйэтэ уонна гражданскай уопсастыба социальнай сиэрэ-майгыта сайдар усулуобуйата буоларын ылыныы.
Сатабылы сайыннарыы:
Бэйэ норуотун үгэһин күннээ5и олоххо уонна анал этнокултуурунай тэрээһиннэргэ (ыһыах, сиэр-туом уо.д.а.) тутуһуу;
Бэйэни саха, Саха сирин уонна Россия гражданинын быһыытынан билинии;
Бэйэни Хотугу дойду, Саха сирэ, Россия олохтоо5унабын диэн билиһиннэрии;
Бэйэ5э, тулалыыр дьоӊӊо – сэргэ5э, айыл5а эйгэтигэр убаастабылы иитии.
Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ. Бэйэни салайынар – дьаһанар сатабыллар:
Культуроведческай матырыйаалга оло5уран сыалы – соругу таба туруорунар, бырайыактыыр дьарыгы сатаан былаанныыр;
Сиэр – туому, үгэһи толорууга тахсар ал5аһы көннөрөр;
Культуроведческай билиини, сатабылы, үөрүйэи сөпкө сыаналыыр;
Кэлэктиибинэн этнокултуурунай үлэ5э кыттыһар (норуот бырааһынньыктарыгар уо.д.а.);
Араас этнокултуура усулуобуйатыгар төрүт үгэһи тутуһар уонна бэйэни сатаан салайынар;
Пааранан, бөлө5үнэн, хамаанданан уо.д.а. бииргэ алтыһан үлэлиир;
Саха сирин уонна Россия норуоттарын бодоруһар майгыларын – сигилилэрин олохсуйбут бэрээдэгин (этноэтикеты) бииргэ алтыһыы усулуобуйатыгар учуоттуур;
Тас көрүӊнэринэн, тылларынан, үгэстэринэн, итэ5эллэринэн уратылаһар дьону кытта өйдөһөргө уонна алтыһарга бэлэмнээх буолар;
Бэйэ норуотун култууратын атын омуктары кытта алтыһыыга Саха сирин, Россия таһымыгар сатаан көрдөрөр.
Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ:
Анал өйдөбүллэр нөӊүө бэйэни саха быһыытынан билиһиннэрэр сатабылы олохсутуу;
Фольклор көрүӊнэрин, норуот ырыатын, музыкатын, төрүт үгэһин, сиэрин – туомун күннээ5и олоххо уонна күн – дьыл эргииринэн тутуһар сиэрин – туомун нөӊүө өрөспүүбүкэ култуура5а, тылга уратылаһар үгүс өрүттээх оло5ун туһунан бастакы билсиһиитин олохсутуу;
Өрөспүүбүлүкэ уонна Россия норуоттарын култууратын туһунан билиини – көрүүнү кэӊэтэр араас матырыйаалы туһана үөрэнии (үөрэх, уус-уран, үөрэх – наука, ыйынньык литературатыттан, тылдьыттартан, аатыластартан, хаарталартан уо.д.а.);
Тобулла5ас өйү сайыннарар үөрүйэхтэр;
Чопчу тэӊнээһин (конкретное сравнение) (дьиэ-уот: ураһа, бала5ан, дэриэбинэ, куорат, ас – үөл, таӊас – сап, туттар мал, киэргэл, симэх о.д.а.);
Ырытыы, холбооһун (анализ, синтез) (олох-дьаһах тэрээһинэ, сүөһү иитиитэ, булт, сир оӊоһуута, уһаныы, иис, омук оонньуута, оонньуура);
Түмүктээһин (обобщение) (хотугу дойду айыл5атыгар сөп түбэһэн үөскээбит итэ5эл, биһиги – Россия олохтоохторунабыт, биһиги – сахаларбыт о.д.а.);
Ханыылатан сыаналааьын (классификация) (аан дойду, сир, айыл5а, киһи, дьиэ кэргэн, уран оӊоһук (ойуу – бичик, оӊоһук, симэх); норуот музыката (хомус, кырыымпа, хобо, о.д.а.);
Дакаастааһын (доказательство) (айыл5аны кытта алтыһан олоруу уратылара уо.д.а.);
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын култуураларын бэлиэ (символ) нөӊүө көрдөрүү (сэргэ, саха ата, таба, ураһа уо.д.а.).
Үөрэх ис хоһооно
Ис хоһооно Быһаарыыта
Айыл5а Үгэс, сиэр-туом. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут итэ5эллэрин уратыта уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Айыл5а5а билиӊӊи сыһыан, тулалыыр айыл5а туруга. Төрүт омуктар айыл5а5а сыһыаннара. Айыл5а иччилэрин туһунан өйдөбүл.
Төрөөбүт дойдум Саха сирэ – мин төрөөбүт дойдум. Иитиллибит Ийэ дойдуга таптал. Материальнай эйгэ – мал-сал, айыл5а көстүүтэ. Духуобунай эйгэ – кинигэ5э, искусство айымньыларыгар баар билии уонна информация, дьон икки ардыгар сыһыан уо.д.а. бу култуура эйгэтэ. Култуура – киһи аймах олох – дьаһах, оӊоруу – туту, өй – сана, сиэр – майгы өттүнэн ситиһиитэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – элбэх норуот алтыһан олорор сирэ. Норуот өйдөбүлэ, Саха сирин төрүт норуоттара. Саха, эбээн, эбэӊки, дьүкээгир, долган, чукча, төрүт олохтоох нуучча, кинилэр түөлбэлээн олохсуйбут сирдэрэ. Өрөспүүбүлүкэ5э олорор араас омук дьоно (украинецтар, буряттар, белорустар уо.д.а.).
Ийэ дойдуга таптал уонна убаастабыллаах сыһыан. Ытык өйдөбүллэр: төрөөбүт дойдуга таптал, ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – араас омук култуурата алтыһар дойдута.
Саха сирин духуобунай үгэһэ – сиэри-туому сырдатыы, култууралар алтыһыылара. Бэйэ норуотун култууратын, оло5ун-дьаһа5ын, духуобунай баайын билэр, өйдүүр, ылынар, таптыыр, ону ааһан ис сүрэхтэн төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолуу.
Дьиэ кэргэн Дьиэ кэргэн сыһыана. Мин төрөппүттэрим, дьиэ кэргэӊӊэ ийэ, а5а оруола. Дьиэ кэргэӊӊэ о5ону иитии. Кырдьа5астары ытыктааһын. Дьиэ кэргэним ытык өйдөбүллэрэ. Дьиэ кэргэн үлэтэ, сынньалаӊа, бырааһынньыга. Бэйэ-бэйэни көрүү-харайыы, өйөһүү, көмөлөсүһүү. Бэйэ төрүччүтүн оӊоруу. Биһиги чугас ыалларбыт, аймахтарбыт, кинилэр дьиэ кэргэттэрэ.
Норуотум дьиэтэ - уота Саха сиригэр олохтоох омуктар үгэс буолбут дьиэлэрэ – уоттара. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьиэлэрин – уоттарын аата – суола, оӊоһуулара, тутуулара. Кыһыӊӊы, сайыӊӊы дьиэ – уот уратылара. Дьиэ – уот оло5ун, сирин талы үгэстэрэ. Дьиэ ис – тас тутула. Дьиэ ис тэрилэ, мала – сала. Оһох, оһох тутула, уот иччитин өйдөбүлэ.
Норуот төрүт дьарыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьарыктара. Саха сирин норуоттарын сүрүн дьарыктара: түүлээх, балык булда, таба, сылгы, ынах иитиитэ. Норуотум үгэс буолбут хаһаайыстыбата. Дьиэ кэргэним хаһаайыстыбата. Дьиэ сүөһүтэ – норуот баайа, үтүө туруга.
Уус – уран оӊоһук Норуот уус – уран оӊоһуктара. Норуот ойуулуур – дьүһүннүүр искусствотын көрүӊнэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүт омуктарын үгэс буолбут уус –уран оӊоһуктара. Таӊас – сап, атах таӊаһын, туттар мал киэргэтиитэ, оһуордарын ааттара, суолталара, аналлара. Биллиилээх норуот маастардара уонна худуоһунньуктара.
Таӊас - сап Норуот таӊаһа – саба. Саха сиригэр олорор норуоттар төрүт таӊастара: уратылара уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Мин норуотум таӊаһын – сабын көрүӊнэрэ уонна уратылара. Тыһы, тириини имитии, таӊастааһын туһунан өйдөбүл. Түүлээх таӊаһы, атах таӊаһын көрүү – харайыы.
Өбүгэм аһа - үөлэ Норуот аһа – үөлэ. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут астара. Дьыл кэминэн ас арааһа. Өбүгэм аһа. Аһы астааһын технологиятын кытта билсиһии.
Оонньуурдар, оонньуулар Норуот оонньуулара уонна оонньуурдара. Үгэс буолбут норуот оонньуулара, көрүӊнэрэ (остуол оонньуута, хамсаныылаах оонньуулар, өй оонньуулара уо.д.а.). Оонньуурдар көрүӊнэрэ, туохтан оӊоһуллубуттара.
Норуот ырыата - тойуга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын ырыа, тойук култууралара. Норуот ырыата, тылынан уус-уран айымньытын көрүӊнэрэ. О5о5о аналлаах ырыалар. Саха сирин норуоттарын ырыа до5уһуоллаах үӊкүүлэрэ (оһуокай, һээдьэ, лондол, хэйро, гасигор уо.д.а.). Норуотум ырыата-тойуга, үӊкүүтэ. Норуотум биллиилээх ырыаһыттара, артыыстара, ырыа айааччылара. Норуот музыкатын тэриллэрэ: дүӊүр, хомус, кырыымпа уо.д.а.
Олоӊхо Саха героическай эпоһа олоӊхо – саха норуотун ытык өйдөбүллэрин түмэр сүдү айымньы. Аан дойду айыллыыта. Үс дойду. Олоӊхону туруоруу уонна олоӊхону туруоруу уратылара. Норуот дириӊ өйүн, күүстээх санаатын, уус дьэрэкээн тылын-өһүн, киэӊ билиитин чыпчаала – эпос. Олоӊхо уонна Саха сирин норуоттарын эпостара. Эпостарга бухатыыр уонна кыыс уратылара. Олоӊхо араас омук култууратыгар.
Саха сирин театрдара Театр туһунан өйдөбүл (спектакль, режиссер, репертуар, артыыс уо.д.а.). Театрдар араастара (драматическай, музыкальнай, куукула театра, көр-күлүү театра уо.д.а.). Дьокуускай куоракка баар театрдар: П.А.Ойуунускай аатынан Саха драматическай театра; А.С.Пушкин аатынан Нуучча драматическай театра; Д.К.Сивцев – Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет государственнай театра; Эдэр көрөөччү театра. Саха сирин улуустарын, куораттарын, бөһүөлэктэрин театрдара. Бэйэ олорор сирин театра.
Өрөспүүбүлүкэ музейдара Музей – норуот муудараһын кыладабыайа. Музей арааһа: ойуулуур-дьүһүннүүр, историческай, этнографическай уо.д.а. Өрөспүүбүлүкэ государственнай музейдара: Национальнай-художественнай музей; Ем. Ярославскай аатынан Саха сиринээ5и хоту норуоттар историяларын уонна култуураларын государственнай музейа; П.А.Ойуунускай аатынан гос. литературнай музей. Өрөспүүбүлүкэ уонна улуус музейдара: мамонт музейа; хомус музейа; Сунтаар улууһун Б.Андреев аатынан Элгээйитээ5и айыл5а музейа; Таатта улууһун Чөркөөктөө5ү историческай-этнографическай музейа уо.д.а. Дойдум музейдара: Намнаа5ы этнографическай музей; М.К.Аммосов аатынан государственнай – историческай музей; И.Е.Винокуров аатынан этнографическай музей; Никльскайдаа5ы Сир музейа уо.д.а.
Саха биллиилээх худуоһунньуктара.
Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата Бибилэтиэкэ – грек тыла. Бибилэтиэкэ5э сылдьыы быраабылата. Өрөспүүбүлүкэтээ5и о5о бибилэтиэкэтэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтэ. Намнаа5ы Н.Рыкунов аатынан бибилэтиэкэ. Хатыӊ-Арыы нэһилиэгин бибилэтиэкэтэ. Оскуолам бибилэтиэкэтэ.
Хотугу норуоттар олохторо, култууралара Айыл5алара. Хотугу омуктар олохторо. Сүрүн дьарыктара. Хотугу норуоттар биллиилээх дьонноро. А5ыйах ахсааннаах омуктар тылынан уус – уран айымньылара. Хотугу култуура театр сценатыгар. Хотугу норуоттар ырыалара уонна үӊкүүлэрэ. Национальнай ансамбллар. Хотугу омуктар билиӊӊи балаһыанньалара.
Үөрэх ис тутула
Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ көӊүллээбит программатыгар оло5уран ыытыллар. Үөрэх сыалын уонна сүрүн ис хоһоонун хайысхаларын арыйар быһаарыы суруктан, дьарыктааһын ис тутулуттан уонна ньыматыттан уонна сатабыл ирдэбиллэриттэн, хонтуруол көрүӊнэриттэн - турар.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о бэйэтин норуотун духовнай, материальнай культуратын аан дойду культуратын арахсыспат чааһын курдук ылынарыгар көмөлөһөр, төрөөбүт тылы уонна культураны үөрэтэргэ, харыстыырга интэриэһи сайыннарар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» уонна «Хотугу норуоттар культуралара» диэн төрөөбүт тылынан суруллубут учебниктарынан уонна араас хабааннаах көмө литератураларынан хааччыллыахтара.
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
быһаарыыта
Истии уонна кэпсээһин Учуутал кэпсээнин истэр, онтон үөрэнээччи бэйэтэ тугу билэрин быһааран кэпсиир. Бол5омтолоох буолара ирдэнэр.
Билсиһии Саӊа тиэмэни, өйдөбүлү учуутал кэпсээниттэн билсэр. Саӊаны бэйэтигэр иӊэринэр. Түмүк оӊостор.
Билии Тиэмэтигэр туһаайан эргэрбит тыллары билэр. Тус оло5ор бу билбит тылларын туһанар. Билии ылар.
Ырытыы Дьиэ кэргэн ытык өйдөбүллэрин туһунан ырытар. Бэйэтэ ырытан сөптөөх суолу тобулуохтаах.
Тэӊнээһин Саха сиригэр олохтоох омуктар олохторун – дьаһахтарын, итэ5эллэрин (материальнай уонна духуобунай култуураларын) тэӊнээн көрөр.
Толкуйдааһын Толкуйдаан тобулан таһаарар.
Араарыы Былыргы уонна аныгы, үчүгэй уонна мөкү диэн араарар.
Былааннааһын Туох баар үлэтин хайдах тириэрдэри былааннанар.
Көрсүһүү Норуот тумус оӊостор дьонун, кырдьа5астары, интэриэһинэй дьарыктаах дьону кытары көрсүһэллэр.
Быһаарыы Тугу билбитин, туох санаа5а кэлбитин быһаарар.
Эбии матырыйаалы туһаныы Бибилэтиэкэттэн эбии кинигэ, сурунаал, хаһыат матырыйаалларын булан аа5ар. Интернет-ресурсаларын туһанан бэйэтигэр сөптөөх матырыйааллары хомуйар.
Сылдьыы Театрга, музейга, араас хабааннаах быыстапкаларга сиэрдээхтик сылдьаллар.
Наардааһын Үгэс буолбут өйдөбүллэри үөрэтэн тус-туһунан наардыыр-араарар.
Үөрэтии Ырыа матыыптарын, фольклор жанрын араас көрүӊнэрин үөрэтэллэр.
Талыы Бэйэтэ талан үөрэтэр, чинчийэр.
Бөлөхтөөһүн Холобур, аһы эт, балык, үүт ас диэн арааран, сөпкө ааттаан бөлөхтүүр.
Толоруу Дьоӊӊо – сэргэ5э, сцена5а айымньы араас көрүӊүн толороллор. Холобур: оһуокайдааһын, олоӊхолооһун, чабыр5ахтааһын уо.д.а.
Практическай үлэ Үлэ оӊорор (альбом, реферат суруйар, кыра кээмэйдээх кинигэ, истиэнэ5э ыйанар хаһыат уо.д.а.).
Тылдьытынан үлэ Билбэт тылларын суолталарын үөрэтэр.
Чинчийии Биир хайысханы ылан дириӊник үөрэтэр-чинчийэр.
Кэтээн көрүү Айыл5а кэрэтин кэтээн көрөр.
Холобурдары а5алыы Үтүө холобурдарга оло5уран дакаастабыл оӊорор.
Уруһуйдааһын О5о ис туругун, өйдөбүлүн уруһуй нөӊүө тириэрдэр.
Иһитиннэрии Талбыт үлэтигэр иһитиннэрии оӊорор.
Оӊорон көрдөрүү Холобура: бэйэ норуотун төрүт аһын астаан көрдөрүү.
Тутуһуу Билиӊӊи кэмӊэ сиэри – туому тутуһар. Сиэрдээх билиини олохсутар.
Бырайыактааһын Иһитиннэрии түмүк оӊорор.
Сыаналааһын Бэйэтин үлэтин эбэтэр атын о5олор үлэлэрин сыаналыыр. Бэйэ-бэйэлэрин толорууларын сыаналана үөрэнэллэр.
Сааһылаан ситимнээһин Айыл5а5а харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, күӊӊэ, уокка сүгүрүйүүнү сааһылаан ситимнээһин.
Материальнай – техническэй хааччыллыы
Бибилэтиэкэ пуондата
Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ көӊүллээбит программата.
Кривошапкин А.В., Никитина Р.С. «Хотугу норуоттар культуралара» 3ч. Дь. 1995.
Көмө литература
Афанасьев Л.А.-Тэрис. Айыы үөрэ5э. Дь.93.
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрин тутус. 1-2ч. Дь.96.
Афанасьев Л.А. Айыыларга хайыһыы. Дь.01.
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрэ. Дь.01.
Афанасьев Л.А. Айыы үөрэ5э. Дь.91.
Афанасьев Л.А. Айыы ситимэ. Дь.93.
Афанасьев Л.А. Мин ытык итэ5элим. Дь.93.
Афанасьев Л.А., Павлов А.Н.-Дабыл. Таңха. 01с.
Васильева М.С. Силигин ситэрдэххэ. Дь.03.
Кондаков В.А. Урукку дьыллар уор5аларыгар. Дь.95.
Кондаков В.А. Санаа уонна тыл ис кистэлэң күүстэрэ. Дь.98.
Кондаков В.А. Айыы домноро. Дь.98.
Михайлов А.Ю.-Кыта Балы. Айыы сиэрин тускуллара. Дь.99.
Винокуров П.В. История кэрэһиттэрэ. Дь.04.
Имяков П.Н. Улуу ойуун оло5уттан. Дь.93.
Божедонов А.И. Сырдык. Сир харахтара. Дь.04.
Божедонов А.И. Көстүбэт эйгэ кистэлэңнэрэ. Дь.02.
Божедонов А.И. Таптал биоэнергията. Дь.02.
Ларионов В.Р. Саха-Айыы киһитэ. Дь.98.
О5олор айымньыларыгар олоңхо. Я.С.Р. Президенин ”Бар5арыы” Нац.фондата.
Мукоплева С.Д., Рожина Л.Ф. Ойуун.1-2-3ч. Дь.93.
Попова Г.С.-Санаайа. Төгүрүк сыл түһүлгэтэ. Дь.03.
Попова М.А. Саха төрүт культурата. 2-3-4-5ч. Дь.92-93-94-95.
Попова М.А., Павлов А.Н. Саха үгэһин төрүт өйдөбүлэ. Дь.2000.
Петрова С.И. Өбүгэ таңаһа уонна итэ5эл. Дь.99.
Протопопова Н.И. Эдьиий Дора. Дь.02.
Слепцов Н.И.-Сылык. Сир тыына уонна киһи дьыл5ата. Дь.04.
Унарова-Иванова З.И. Лики шамана. Я. 2000
Уткин К.Д. Сах са5аттан. Дь.2000.
Эверстов А.И. Айыы аймахтара күн улуустара. Дь.04.
Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дь.94.
Хаһыат ыстатыйалара.
Васильева Е.А. Полная энциклопедия Фэн-шуй. М.02.
Фэн-шуй дьикти абылаңа//Э.с.29.10.03., 24.02.03., 11.02.04., 10.05.04.
Васильева М.С. Утум. Дь. 2004.
Попова М.А. Хаарах далын аһыллыыта. Дь. 2005.
Варламова Р.П.-Хатан Айылгы. Айыл5а. Итэ5эл. Бэрдьигэстээх. 1994.
Бравина Р.И. Киьи уонна дьыл5а. Дь. 2002.
Афанасьев Л.А.-Тэрис Айыы суола. Дь. 2002.
Худяков И.А. Краткое описание Верхоянского округа, Я. 2002.
Якутский героический эпос Могучий Эр Соготох. Новосибирск. 1996.
Черемкин Т.Е.-Толомон Сүгүрүйэр үс кутум. Дь. 1992.
Саха фольклора (хрестоматия) Дь. 1986.
Сивцева В.Г., Баишева А.П. Уруу түһүлгэтин тэрийии. Дь. 2004.
Николаев С.И.-Сомо5отто Саха итэ5элэ. Дь. 2005.
Васильев В.Е. Саха төрүт итэ5элэ былыргы сэһэннэргэ. Дь. 2006.
Гуляева Е.П. Билиигэ ыллык. Дь. 2007.
Попова Г.С.-Санаайа Киһитийии сэһэнэ. Дь. 2006.
Алексеев Н.А. Традиционные религиозные верования якутов в 19-нач. 20 в. Н.1975.
Айыыһыт. Иэйэхсит. (хомуурунньук) Дь. 2006.
Сергина Е.С. Айылгы аартыга Дь. 2004.
Неустроев Б.Ф.-Мандар Уус Ойуу тыла Айыы тыла Дь. 2004.
Романова Е.Н. Якутский праздник Ысыах Новосибирск 1994.
Павлов А.Н. Күн-Дьыл эргиирэ Дь. 1992.
Кулаковский А.Е. Научные труды Я. 1979.
Бэчээтинэй босуобуйалар
Ытык өйдөбүллэр тиэмэлэринэн уонна бодоруһуу түгэннэрин тиэмэлэринэн о5о кэпсииригэр, аа5арыгар аналлаах хартыыналар (биирдиилээн уонна бөлө5үнэн үлэни хааччыйыы).
Көрдөрөр – иһитиннэрэр босуобуйалар
Microsoft Office PowerPoint программа5а оӊоһуллубут араас хабааннаах тиэмэлэргэ: Айыл5а, Төрөөбүт дойдум, Дьиэ кэргэн, Норуотум дьиэтэ – уота, Норуот төрүт дьарыга, Уус – уран оӊоһук, Таӊас – сап, Өбүгэм аһа – үөлэ, Оонньуурдар, оонньуулар, Норуот ырыата – тойуга, Олоӊхо, Саха сирин театрдара, Өрөспүүбүлүкэ музейдара, Бибилэтиэкэ –билии-көрүү уйата, Хотугу норуоттар олохторо, култууралара, көрдөрөр – иһитиннэрэр презентациялар бэлэмнэннилэр.
Онус кылаас үөрэнээччитигэр
«Норуот үйэлэргэ өлбөт-сүппэт бар5а баайа – кини национальнай культурата уонна искусствота буолар. Оттон национальнай культура диэн норуот олоххо-дьаһахха, үлэ5э-хамнаска, өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн атын омуктартан туох уратыны айбыта-туппута барыта ааттаныан сөп.
Саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт культуратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун салгыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах». Ол иһин бу предмети үөрэтэргэ маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһуохха сөп:
Норуот культуратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии;
Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии;
Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сатаан дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү.
Төрүт култуураны оскуола5а үөрэтэргэ маннык араас өрүттээх сыал-сорук турар:
О5о-ыччат хара5ын аһан, бол5омтотун тардан, интэриэһин көбүтүү, билиитин-көрүүтүн кэӊэтии, хаӊатыы;
Эдэр киһи уйул5атын уһугуннаран, иһирэх иэйиитин сайыннаран, норуота тугу айбытын сэргээн-кэрэхсээн, долгуйар-дуоһуйар гына иитии;
Үөрэтэр матырыйаалы бүгүӊӊү олоххо сыһыаран, ыччакка үтүө өйү-санааны иӊэрии, сиэрдээх быһыыны-майгыны олохсутуу;
О5о тылын-өһүн байытан, сааһылаан саӊарар, кэккэлээн кэпсиир, оһуордаах-уобарастаах уус тыллаах киһи оӊоруу;
О5ону кыра сааһыттан кылыһахтаах ырыалаах, чуор тойуктаах, үтүөкэн үӊкүүһүт, бэртээхэй битииһит буоларга үөрэтии, уһуйуу, дьо5урун тобулуу, талаанын таһаарыы;
Үүнэр көлүөнэ төрөөбүт норуотун мындыр өйүн, амарах сүрэ5ин, уран тарба5ын ытыктаан, онон киэн туттан, киһи кэккэтигэр, омук ортотугар тэӊӊэ сананан сылдьар дьиӊнээх интернационалист буоларыгар олук ууруу;
О5ону норуот айымньытын хомуйар, суруйар, үөрэтэр, чинчийэр идэ5э чугаһатыы.
Билиңңи олоххо онус кылаас о5отугар туһалаа5ы үөрэтии. Билиини-көрүүнү ылыы таһынан олоххо-дьаһахха туһаныллар дьо5урдары, сатабыллары иңэрии буолар.
Саха итэ5элэ, үгэстэрэ, сиэрэ-туома. 16ч. 1-2-с чиэппэр.
Саха сиригэр үөрэх-билии тар5аныыта. 10ч. 3-с чиэппэр.
Хотугу омуктар революция кэннинээ5и олохторо. 8ч. 4-с чиэппэр.
Сүрүннээн М.А.Попова «Саха төрүт культурата» 3-с ч. 1993с., И.М.Сосин, Е.Ф.Ефремова «Уруу малааһына». Дь. 1993с., А.Ю.Михайлов-Кыта Баалы «Айыы сиэрин тускуллара». Дь. 1999с. Кривошапкин А.В., Никитина Р.С. «Хотугу норуоттар культуралара» 1ч. Дь. 1993. 2-с ч. Дь.1994. 3-с ч. Дь. 1995 кинигэлэрин тирэх оңостобут.
«Өбүгэлэрбит суолларынан» диэн экспедиция тэрийии. Чинчийии, айар дьо5уру сайыннарыы. Араас хайысхалаах музейдарга сылдьан элбэх бэлиэтээһиннэри оңоруу. Музей, библиотека архыыптарыгар үлэлээһин.
№ Былаан быһыытынан Ыытыллыбыт күнэ, ыйа Үөрэтии тосхоллоро Үөрэтии ньымата
Үөрэтии ис тутула Дьиэтээ5и сорудах Түмүк Былаан туолуута
1. А; Б – бээтинсэ күн уруоктардаахтар
05.09 Сахалыы дьиэ кэргэн бөлө5үнэн үлэ Дьиэ кэргэн схематын оңоруу, ырытыы Уруу-аймах аатын суруйуу, олоххо туһан Саха дьиэ кэргэнэ туспа суоллаах-иистээх, үгэстээх буоларын үөрэтии 2. 12.09
Уруу – аймах аата - суола Бөлөхтөөһүн Ырытан тэӊнээһин оӊоруу Уруу-аймах ааттарын үөрэтии Өһүк хаан уруу, тастыӊ аймах суолталарын өйдөөһүн 3. 19.09
Саха дьоно дьахтар аймахха сыһыана бырайыактааһын Дьахтар урукку уонна билиңңи балаһыанньатын ырытыы Айымньылартан дьахтарга сыһыан хайда5ын туһунан холобурда а5ал Дьахтарга, кэрэ аңардарга истиң-иһирэх, эйэ5эс сыһыан баарын дакаастааһын 4. 26.09
Сахалыы сиэринэн олоруу
бырайыактааһын ырытыы «Саха ыала» өйтөн суруйуу Сахаларга истиң-иһирэх, эйэ5эс сыһыан баарын дакаастааһын 5. 03.10
Анал өйдөбүлэ
бырайыактааһын Анал өйдөбүлүн оңорон таһаарыы Бэйэн өйдөбүлгүн схема5а тис Анал диэн тыл суолтатын өйдөөһүн 6. 10.10
Кэргэн ылыы былыргы үгэстэрэ ырытыы Наардаан сиһилии үөрэтии Конспект оӊостуу Суорумньу, халыым, сулуу, энньэ, уӊуох атастаһыы диэн курдук умнуллубут үгэстэри үөрэтии, уонна билиӊӊи кэмӊэ тустаах миэстэтигэр туһаныы 7. 17.10
Уруу - төрүт үгэспит бырайыактааһын Былыр-былыргыттан урууга сахалар улахан суолта ууралларын ырытыы. То5о диэн ыйытыыга хоруй биэрии Бэйэ5э конспект оңостуу, кэпсииргэ бэлэмнэнии Урууга сүңкэн суолтаны ууруу 8. 24.10
Уруу сиэрэ-туома бырайыактааһын Түһүмэхтэринэн ырытыы ситэрии Уруу сиэрэ-туома кэһиллибэт үгэстэргэ оло5уруохтаа5ын бигэ өйдөөһүн 9. 31.10 Тургутук үлэ Билиини бэрэбиэркэлэнии
Тест толоруу Билиини чиӊэтии 10. 14.11
Кэрэ, Таптал, Ытык иэс биир ситимнээх күүстэр Санаа атастаһыы Ситими оңорон таһаарыы «Оло5у олуһун таптыыбын» толкуй сурук К., Т., Ы.иэ. – орто дойдуга кэмтэн-кэрдиистэн, сайдыыттан-салаллыыттан тутулуга суох биир кэм баар, орто дьиңэ, туруга, тутула буоларын өйдөөһүн 11. 21.11
О5о төрөөһүнэ Санаа атастаһыы төрүөх көрдөһөр үгэстэри, ыарахан дьахтар тутуһар сиэрэ, о5о төрөөһүнүн сиэрэ-туомун, о5о малааһынын ырытыы, үөрэтии Толкуй сурук Ыал ымыыта, дьоло – о5о буоларын ыйыы 12. 28.11
О5ону сахалыы иитии үгэстэрэ Санаа атастаһыы Этнопедагогика хайысхатын тутуһан ырытыы О5ону иитии сүрүн ньымаларын ыйыы, бэйэн дьиэ кэргэнин үтүө үгэстэрин холобурдаа Сахалыы иитии, ол эбэтэр киһини киһи оңоруу 13. 05.12
Өлбүтү көмүү сиэрэ-туома Санаа атастаһыы Олох сокуона «төрүүгүн өлөөрү, өлө5үн төрөөрү» диэн эргийэн кэлэ турар өйдөбүлү ырытыы өлүү көрүңүн ырытыы Саха былыр-былыргыттан өлөртөн куттаммат этэ, то5о диэтэр кини киһилии оло5ун олорон баран анараалыыра 14. 12.12
Сахалыы уңуох тутуу Санаа атастаһыы Бравина Р.И. үлэтинэн сирдэтэн тиэмэни о5о бэйэтэ ырытан, дакаастаан түмүк оңоруохтаах ситэрии Саха былыр-былыргыттан өлөртөн куттаммат этэ, то5о диэтэр кини киһилии оло5ун олорон баран анараалыыра 15. 19.12
А5а-ийэ ууһа Санаа атастаһыы үтүө үгэстэри умнубакка көлүөнэттэн көлүөнэ5э тириэрдэр гына үөрэтии, бэйэ5э иитии. А5а саастаах киһини кытары көрсүһүннэрии
А5а-ийэ ууһун төрүччүтүн оңоруу Хас биирдии киһи бэйэтин төрдүн-ууһун билиэхтээх, ити барыта кини ытык иэһэ буоларын өйдүөхтээх 16. 26.12
Иккис чиэппэри түмүктүүр уруок Үлэлэрин көмүскүүллэр чиңэтии 17. 16.01
Саха оскуолата. Революция иннинээ5и оскуолалар, үөрэнии усулуобуйата
бырайыактааһын Тэӊнээһин Саха оскуолатын историятын, революция иннинээ5и оло5ун ырытыы Матырыйааллартан хасыһан үлэ суруйуу Саха сиригэр үөрэх-билии тар5аныытын хаамыыта хайдах сайдан, тэнийэн испитин билии 18. 23.01
Советскай оскуола сайдыытын бастакы кэмэ. I, II сүһүөх оскуола
бырайыак Советскай оскуола сайдыытын ырытыы Матырыйааллартан хасыһан үлэ суруйуу Саха сиригэр үөрэх-билии тар5аныытын хаамыыта хайдах сайдан, тэнийэн испитин билии 19. 30.01
Сэрии кэнниттэн, уопсай орто үөрэхтээһиңңэ киирии
бырайыак Орто үөрэхтээһин хайдах-туох олоххо киирбитин ырытыы Матырыйааллартан хасыһан үлэ суруйуу Саха сиригэр үөрэх-билии тар5аныытын хаамыыта хайдах сайдан, тэнийэн испитин билии 20. 06.02
Оскуола5а үөрэтии билиңңи туруга. Хайысхалаах уонна дириңэтэн үөрэтии кэскиллэрэ
бырайыак үөрэтии билиңңи туруга хайда5ын ырытыы, бэйэ санаатын тириэрдии Матырыйааллартан хасыһан үлэ суруйуу Саха сиригэр үөрэх-билии тар5аныытын хаамыыта хайдах сайдан, тэнийэн испитин билии 21. 13.02
Норуокка киэнник биллибит учууталлар бырайыак Бэйэ оскулатыттан холобурдары а5алыы Матырыйааллартан хасыһан үлэ суруйуу Оскуола үлэтэ учууталтан са5аланарын бигэ өйдөөһүн 22. 20.02
Анал үөрэх тэрилтэлэрэ. Идэни баһылааһын бырайыак Анал үөрэх тэрилтэлэрин ыйынньыгын оңоруу уонна тус олоххо туһаныы Үлэни ситэрэн-хоторон биэрии Анал үөрэх тэрилтэлэрин кытары билсии, тугунан тыынан олороллорун ырытыы 23. 27.02
Саха сиригэр үрдүк үөрэх сайдыыта бырайыак Университет, институттар үлэлэрин-хамнастарын кытта билсии Үлэни ситэрэн-хоторон биэрии үрдүк үөрэх кыһата дириң билиилээх студеннары күүтэрин өйдөөһүн 24. 06.03
Саха интеллигенцията. Бастакы көлүөнэ үөрэхтээхтэр. Саха бөдөң учуонайдара
бырайыак Кимнээх киирэллэрин ырытыы, үөрэтии Үлэни ситэрэн-хоторон биэрии Саха норуота, киһитэ бүттүүн киэн туттар дьонун-сэргэтин билиэх тустаах 25. 13.03
Үөрэнэр оскуолабыт историята бырайыак Үөрэнэр оскуолабыт историятын үөрэтии, ырытыы, бэйэ5э саңаны арыйыы Үлэни ситэрэн-хоторон биэрии Үөрэнэр оскуолан баай историятын билиэх тустааххын, онон киэн туттуу үөскүөхтээх 26. 20.03
Билиини чиңэтэр уруок Билии ылбытын, ырыппытын түмэн бырайыагын көмүскүүр Инникитин идэ таларыгар тирэх буоларын өйдүөхтээх Саха сиригэр үөрэх-билии тар5аныытын хаамыытын сиһилии ылбыт киһи буолуохтаах 27. 03.04
Хотугу омуктар революция кэннинээ5и олохторо. Сырдык са5ахтар Билии ылыы Революция бастакы сылларыгар уларытыы өрүттэрин ырытыы Ситэрии, дириңэтэн үөрэтии Хотугу омуктар революция кэннинээ5и олохторо хайа өттүгэр уларыйбытын ырытыы 28. 10.04
Үөрэхтээһин сайдыыта Билии ылыы Эбээн тылынан тахсыбыт хаһыаттар, о5о аа5ар кинигэлэрэ, учебниктар улахан оруолу ылбыттарын ырытыы
Ситэрии, дириңэтэн үөрэтии Революция кэнниттэн үөрэхтээһин биллэрдик Иннин диэки сайдыбыта 29. 17.04
Уһук хоту дойдуну «өрө тардыы». Биһиги биир дойдулаахпыт И.Е.Винокуров өңөтө
Билии ылыы «өрө тардыы» хаамыытын ырытыы Иһитиннэрии оңорорго бэлэмнэнии Уопсай «өрө тардыы» са5ахтарын ырытан үөрэтии 30. 24.04
Хотугу надбавканы киллэрии. Нэһилиэнньэ элбээһинэ
Билии ылыы Сүрүн уларыйыылар, хамсааһыннар тахсыыларын ырытыы Нэһилиэктэри көрдөрөр карта оңоруу Уопсай «өрө тардыы» са5ахтарын ырытан үөрэтии 31. 08.05
Н.С.Тарабукин-эбээн литературатын төрүттээччи
Билии ылыы эбээн литературатын төрүттээччи быһыытынан ырытыы Дириңэтэн чинчийии Н.С.Тарабукин өңөтө үйэлэргэ сүппэт Ыам ыйын 1к.
32. 15.05
Н.С.Тарабукин сэһэнэ, хоһоонноро Билии ылыы Прозаик, поэт быһыытынан ырытыы Айымньыларын аа5ыы, бэлиэтээһиннэри оңоруу Н.С.Тарабукин өңөтө үйэлэргэ сүппэт 33. 22.05
Тэки Одулок оло5у дьиңнээхтик көрүүтэ, дьоһуннаах түмүктэрэ
Билии ылыы Бэйэтин норуотун көрдөрөр айымньыларын ырытыы Уопсай ылбыт билиини чөкөтүү Тэки Одулок дьиң норуоттан тахсыбыт чулуу суруйааччы 34. 29.05
Түмүк уруок
Тургутук үлэ Тест толоруу Билиини тургутуу МБОУ «Хатын-Арынская средняя общеобразовательная школа имени И.Е.Винокурова»
Принято на заседании МО: Согласовано: Утверждено:
______________/Гаврильева Е.Н./ ______________/Павлова А.С./ ________________/Ноговицын Д.И./
руководитель МО зам. директора по УМР директор школы
дата_______________________ дата________________________ дата___________________________
Рабочая программа по предмету «Культура народов Республики Саха (Якутия)»
11 класс
Учебник: Кривошапкин А.В., Никитина Р.С. «Хотугу норуоттар культуралара» 3-с ч. Дь. 1995.
Программа по национальной культуре: Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ
Ф.И.О. учителя: Алексеева Алевтина Афанасьевна
Категория: I
Педагогический стаж: 16
Количество часов в год фактически Количество часов в неделю
34 1
Быһаарыы сурук
Үөрэх биридимиэтин өйдөбүлэ
Лиичинэс, духуобунас, сиэр-майгы быһыытынан сайдыытын уонна ытык өйдөбүллэр систимэлэрин баһылааһын биир суолунан культуроведческай компетенцияны иӊэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» барыл бырагырааматыгар оло5уран «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата»: үлэлиир бырагыраамата оӊоһулунна.
Россия Федерацията – 190 тахса араас норуот иллээхтик олорор дойдута. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – Россия биир субъега, манна 120 тахса омук эйэ дэмнээхтик алтыһан олорор.
Билигин аан дойду биир ситимӊэ киирэригэр сүӊкэн уларыйыылар бара турар кэмнэригэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэх кууруһа «Россия Федерациятын 2025 сылга диэри государственнай национальнай политикатын стратегията» (РФ Президенин Укааһа, 2012 с. ахсынньы 19 күнэ) олоххо киирэрин биир төһүү механизма буоларын хааччыйар. Россия Федерациятыгар государство үөрэ5ирии систиэмэтигэр национальнай политика5а маннык соруктары туруорар: үөрэх-иитии үлэтигэр гуманитарнай хайысха суолтатын үрдэтии, Россия норуоттарын үгүс үйэ5э эйэлээхтик алтыһан олорбут үтүө үгэстэрин, история5а мунньуллубут бэлиэ событиелары, наада кэмигэр сомо5олоһуу уонна бэйэ-бэйэ5э көмөлөһүү холобурдарын үөрэх бырагыраамаларыгар киллэрии: уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр Россия норуоттарын култууратын уонна тылларын харыстыырга, сайыннарарга, Россия бары омуктарын историятыгар уонна култуураларыгар, аан дойду норуоттарыгар ылыныллыбыт сыаннастарга ытыктабылы иитэр сыаллаах үөрэтии систиэмэтин тупсарыы; уопсай орто үөрэхтээһин тэрилтэлэрин бырагыраамаларыгар Россия норуоттарын сыаннастарын уонна национальнай үгэстэрин үөрэх-иитии куурустарын быһыытынан киллэрии буолар.
«Россия гражданинын лиичинэһин духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр» Росия гражданинын өйдөбүлүгэр сөп түбэһиини олохсутуу 3 түһүмэ5инэн бэриллэр: 1) ыал иһигэр бэйэ-бэйэ5э сыһыан уопсастыбаннай сыһыаӊӊа дьайар уонна киһи гражданскай майгытын-сигилитин төрдө буолар; 2) лиичинэс төрөөбүт дэриэбинэтин, куоратын, оройуонун, регионун үгэһин, сыаннастарын, култуурунай, историческай, социальнай, духуобунай оло5ун ийэ дойду, төрөөбүт дойду, төрөөбүт тыл, ыал, дьиэ кэргэн уо.д.а. ытык өйдөбүллэр нөӊүө өйдөөн ылыныыта; 3) элбэх омуктаах Россия норуотун култууратын уонна сиэр-майгы үгэһин ылыныыта.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» үөрэтии үлэлиир бырагырааматын ис хоһооно Кэнсиэпсийэ5э бэриллибит идентичность тутулугар сөп түбэһэр. Үөрэх биримиэтин тутула үөрэхтээһин түһүмэхтэринэн бэриллэр: начаалынай (1-4 кылаастар), орто (5-9 кылаастар) уонна улахан (10-11 кылаастар). Начаалынай оскуола5а, орто онтон улахан кылаас о5олоругар, о.э. саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт култууратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун сал5ыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах. Ол иһин бу биримиэти үөрэтэргэ о5ону бэйэтин норуотун култууратын билэр уонна атын норуот култууратын убаастыыр буола улаатарын сайыннарарга, Саха сирин төрүт норуоттарын төрөөбүт тылларын уонна култуураларын иӊэринэр, сайыннарар ирдэбили үөскэтиигэ сүрүн бол5омто ууруллар. Маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһан о5ону иитии-үөрэтии: 1. Норуот култууратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии; 2. Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии; 3. Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сөпкө дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү. Биридимиэт үөрэтиитин утума «Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай оскуолатын саӊардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтин» (1991с.) «олохтоох норуоттар материальнай уонна духуобунай култуураларын туһунан киэӊ билиини биэрэр, салгыы нуучча уонна аан дойду култууратын өйдүүр кыа5ын кэӊэтэр диэн өйдөбүлүгэр оло5урар».
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» эбии дьарыктааһын үлэлиир сыала: этнокултуурунай компетенциялары иӊэрии, араас омук алтыһар эйгэтигэр сатаан олоруу уонна ситиһиилээх социализация усулуобуйатын төрүттэрин уурсар. Соруктара:
Бэйэ норуотун духуобунай уонна материальнай ытык өйдөбүллэрин аан дойду култууратын арахсыбат чааһын курдук ылыныыны иӊэрии;
Бэйэтин уонна ыаллыы олорор норуоттарын култууратын туһунан төрүт билиини олохсутуу;
Бэйэ норуотун үтүө үгэһин, итэ5элин тутуһууну сатаан тиэрдии сатабылын сайыннарыы;
Атын тыллаах, итэ5эллээх норуоттар култуураларыгар үтүө сыһыаны, өйдөһүүнү уонна бодоруһууну иитии.
Үөрэх былааныгар үөрэх биридимиэтин миэстэтэ
Үөрэх федеральнай базиснай былаана булгуччулаах уонна уруок таһынан үлэ чаастарыттан турар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» биридимиэти үөрэтии үөрэх федеральнай базиснай былаанын булгуччулаах чааһыгар көрүллүбэт. Биридимиэти үөрэтэргэ нэдиэлэ5э 1 чаас бэриллэр (уопсайа биир кылааска 34 чаас).
Биридимиэти үөрэтии көрүӊнэрэ (моделлара):
Уруок үлэтэ. Үөрэх биридимиэтин быһыытынан эбии үөрэх былаанын талар чааһын суотугар тэрийии.
Хас да үөрэх биридимиэтин алтыһыытын нөӊүө: төрөөбүт уонна нуучча тыллара, төрөөбүт уонна нуучча тылынан литературнай аа5ыы, уруһуй, үлэ, музыка, физическай култуура.
Ытык өйдөбүллэри үөрэтии ис хоһоонугар киллэрии
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) иӊэриигэ улахан суолталаах. Киһи аймах үйэлэртэн үйэлэргэ өрө тутан илдьэ кэлбит ытык өйдөбүллэрэ (духуобунай сыаннастара) төрөөбүт тыл эгэлгэтигэр, култууратыгар сөӊөллөр. Ол курдук, үөрэтии ис хоһоонугар култуура сүрүн хайысхаларын сэргэ уруок, үөрэтии матырыйаалын быһыытынан төрөөбүт дойду, ийэ дойду, айыл5а, үлэ, төрүт дьарык, ыал, дьиэ кэргэн, кэрэ эйгэтэ, үтүө сана, киһи аймах, аан дойду омуктарын култууратын эгэлгэтин курдук ытык өйдөбүллэр (духуобунай сыаннастар) киирэллэр.
Үөрэтии түмүктэрэ
Ытык өйдөбүллэри иӊэрии түмүгэ. Тус суолталаах дьайыы:
Саха төрүт үгэстэрин, ытык өйдөбүллэрин ылыныы, олохсутуу;
Үгэс буолбут төрүт култуураны норуот айымньытын түмүгүн уонна айыл5аны кытта бииргэ алтыһан олоруу курдук ылыныы;
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын ураты култуураларыгар убаастабыллаах сыһыаны култууралар алтыһыыларын сайдыытын сүрүн усулуобуйатын уонна утарсыылары быһаарар төрүтүн курдук ылыныы;
Ахсааныттан , олорор сириттэн тутулуга суох хас биирдии норуот култууратын ылыныы;
Норуот култууралара эгэлгэ араастаа5ын уопсастыба култууратн байытыы төрдүн курдук ылыныы;
Элбэх култууралар алтыһар эйгэлэрэ, бодоруһуулара, култууралар диалогтара – лиичинэс бэйэтэ уонна гражданскай уопсастыба социальнай сиэрэ-майгыта сайдар усулуобуйата буоларын ылыныы.
Сатабылы сайыннарыы:
Бэйэ норуотун үгэһин күннээ5и олоххо уонна анал этнокултуурунай тэрээһиннэргэ (ыһыах, сиэр-туом уо.д.а.) тутуһуу;
Бэйэни саха, Саха сирин уонна Россия гражданинын быһыытынан билинии;
Бэйэни Хотугу дойду, Саха сирэ, Россия олохтоо5унабын диэн билиһиннэрии;
Бэйэ5э, тулалыыр дьоӊӊо – сэргэ5э, айыл5а эйгэтигэр убаастабылы иитии.
Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ. Бэйэни салайынар – дьаһанар сатабыллар:
Культуроведческай матырыйаалга оло5уран сыалы – соругу таба туруорунар, бырайыактыыр дьарыгы сатаан былаанныыр;
Сиэр – туому, үгэһи толорууга тахсар ал5аһы көннөрөр;
Культуроведческай билиини, сатабылы, үөрүйэи сөпкө сыаналыыр;
Кэлэктиибинэн этнокултуурунай үлэ5э кыттыһар (норуот бырааһынньыктарыгар уо.д.а.);
Араас этнокултуура усулуобуйатыгар төрүт үгэһи тутуһар уонна бэйэни сатаан салайынар;
Пааранан, бөлө5үнэн, хамаанданан уо.д.а. бииргэ алтыһан үлэлиир;
Саха сирин уонна Россия норуоттарын бодоруһар майгыларын – сигилилэрин олохсуйбут бэрээдэгин (этноэтикеты) бииргэ алтыһыы усулуобуйатыгар учуоттуур;
Тас көрүӊнэринэн, тылларынан, үгэстэринэн, итэ5эллэринэн уратылаһар дьону кытта өйдөһөргө уонна алтыһарга бэлэмнээх буолар;
Бэйэ норуотун култууратын атын омуктары кытта алтыһыыга Саха сирин, Россия таһымыгар сатаан көрдөрөр.
Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ:
Анал өйдөбүллэр нөӊүө бэйэни саха быһыытынан билиһиннэрэр сатабылы олохсутуу;
Фольклор көрүӊнэрин, норуот ырыатын, музыкатын, төрүт үгэһин, сиэрин – туомун күннээ5и олоххо уонна күн – дьыл эргииринэн тутуһар сиэрин – туомун нөӊүө өрөспүүбүкэ култуура5а, тылга уратылаһар үгүс өрүттээх оло5ун туһунан бастакы билсиһиитин олохсутуу;
Өрөспүүбүлүкэ уонна Россия норуоттарын култууратын туһунан билиини – көрүүнү кэӊэтэр араас матырыйаалы туһана үөрэнии (үөрэх, уус-уран, үөрэх – наука, ыйынньык литературатыттан, тылдьыттартан, аатыластартан, хаарталартан уо.д.а.);
Тобулла5ас өйү сайыннарар үөрүйэхтэр;
Чопчу тэӊнээһин (конкретное сравнение) (дьиэ-уот: ураһа, бала5ан, дэриэбинэ, куорат, ас – үөл, таӊас – сап, туттар мал, киэргэл, симэх о.д.а.);
Ырытыы, холбооһун (анализ, синтез) (олох-дьаһах тэрээһинэ, сүөһү иитиитэ, булт, сир оӊоһуута, уһаныы, иис, омук оонньуута, оонньуура);
Түмүктээһин (обобщение) (хотугу дойду айыл5атыгар сөп түбэһэн үөскээбит итэ5эл, биһиги – Россия олохтоохторунабыт, биһиги – сахаларбыт о.д.а.);
Ханыылатан сыаналааьын (классификация) (аан дойду, сир, айыл5а, киһи, дьиэ кэргэн, уран оӊоһук (ойуу – бичик, оӊоһук, симэх); норуот музыката (хомус, кырыымпа, хобо, о.д.а.);
Дакаастааһын (доказательство) (айыл5аны кытта алтыһан олоруу уратылара уо.д.а.);
Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын култуураларын бэлиэ (символ) нөӊүө көрдөрүү (сэргэ, саха ата, таба, ураһа уо.д.а.).
Үөрэх ис хоһооно
Ис хоһооно Быһаарыыта
Айыл5а Үгэс, сиэр-туом. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут итэ5эллэрин уратыта уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Айыл5а5а билиӊӊи сыһыан, тулалыыр айыл5а туруга. Төрүт омуктар айыл5а5а сыһыаннара. Айыл5а иччилэрин туһунан өйдөбүл.
Төрөөбүт дойдум Саха сирэ – мин төрөөбүт дойдум. Иитиллибит Ийэ дойдуга таптал. Материальнай эйгэ – мал-сал, айыл5а көстүүтэ. Духуобунай эйгэ – кинигэ5э, искусство айымньыларыгар баар билии уонна информация, дьон икки ардыгар сыһыан уо.д.а. бу култуура эйгэтэ. Култуура – киһи аймах олох – дьаһах, оӊоруу – туту, өй – сана, сиэр – майгы өттүнэн ситиһиитэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – элбэх норуот алтыһан олорор сирэ. Норуот өйдөбүлэ, Саха сирин төрүт норуоттара. Саха, эбээн, эбэӊки, дьүкээгир, долган, чукча, төрүт олохтоох нуучча, кинилэр түөлбэлээн олохсуйбут сирдэрэ. Өрөспүүбүлүкэ5э олорор араас омук дьоно (украинецтар, буряттар, белорустар уо.д.а.).
Ийэ дойдуга таптал уонна убаастабыллаах сыһыан. Ытык өйдөбүллэр: төрөөбүт дойдуга таптал, ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – араас омук култуурата алтыһар дойдута.
Саха сирин духуобунай үгэһэ – сиэри-туому сырдатыы, култууралар алтыһыылара. Бэйэ норуотун култууратын, оло5ун-дьаһа5ын, духуобунай баайын билэр, өйдүүр, ылынар, таптыыр, ону ааһан ис сүрэхтэн төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолуу.
Дьиэ кэргэн Дьиэ кэргэн сыһыана. Мин төрөппүттэрим, дьиэ кэргэӊӊэ ийэ, а5а оруола. Дьиэ кэргэӊӊэ о5ону иитии. Кырдьа5астары ытыктааһын. Дьиэ кэргэним ытык өйдөбүллэрэ. Дьиэ кэргэн үлэтэ, сынньалаӊа, бырааһынньыга. Бэйэ-бэйэни көрүү-харайыы, өйөһүү, көмөлөсүһүү. Бэйэ төрүччүтүн оӊоруу. Биһиги чугас ыалларбыт, аймахтарбыт, кинилэр дьиэ кэргэттэрэ.
Норуотум дьиэтэ - уота Саха сиригэр олохтоох омуктар үгэс буолбут дьиэлэрэ – уоттара. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьиэлэрин – уоттарын аата – суола, оӊоһуулара, тутуулара. Кыһыӊӊы, сайыӊӊы дьиэ – уот уратылара. Дьиэ – уот оло5ун, сирин талы үгэстэрэ. Дьиэ ис – тас тутула. Дьиэ ис тэрилэ, мала – сала. Оһох, оһох тутула, уот иччитин өйдөбүлэ.
Норуот төрүт дьарыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын үгэс буолбут дьарыктара. Саха сирин норуоттарын сүрүн дьарыктара: түүлээх, балык булда, таба, сылгы, ынах иитиитэ. Норуотум үгэс буолбут хаһаайыстыбата. Дьиэ кэргэним хаһаайыстыбата. Дьиэ сүөһүтэ – норуот баайа, үтүө туруга.
Уус – уран оӊоһук Норуот уус – уран оӊоһуктара. Норуот ойуулуур – дьүһүннүүр искусствотын көрүӊнэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүт омуктарын үгэс буолбут уус –уран оӊоһуктара. Таӊас – сап, атах таӊаһын, туттар мал киэргэтиитэ, оһуордарын ааттара, суолталара, аналлара. Биллиилээх норуот маастардара уонна худуоһунньуктара.
Таӊас - сап Норуот таӊаһа – саба. Саха сиригэр олорор норуоттар төрүт таӊастара: уратылара уонна маарыннаһар өрүттэрэ. Мин норуотум таӊаһын – сабын көрүӊнэрэ уонна уратылара. Тыһы, тириини имитии, таӊастааһын туһунан өйдөбүл. Түүлээх таӊаһы, атах таӊаһын көрүү – харайыы.
Өбүгэм аһа - үөлэ Норуот аһа – үөлэ. Саха сирин норуоттарын үгэс буолбут астара. Дьыл кэминэн ас арааһа. Өбүгэм аһа. Аһы астааһын технологиятын кытта билсиһии.
Оонньуурдар, оонньуулар Норуот оонньуулара уонна оонньуурдара. Үгэс буолбут норуот оонньуулара, көрүӊнэрэ (остуол оонньуута, хамсаныылаах оонньуулар, өй оонньуулара уо.д.а.). Оонньуурдар көрүӊнэрэ, туохтан оӊоһуллубуттара.
Норуот ырыата - тойуга Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын ырыа, тойук култууралара. Норуот ырыата, тылынан уус-уран айымньытын көрүӊнэрэ. О5о5о аналлаах ырыалар. Саха сирин норуоттарын ырыа до5уһуоллаах үӊкүүлэрэ (оһуокай, һээдьэ, лондол, хэйро, гасигор уо.д.а.). Норуотум ырыата-тойуга, үӊкүүтэ. Норуотум биллиилээх ырыаһыттара, артыыстара, ырыа айааччылара. Норуот музыкатын тэриллэрэ: дүӊүр, хомус, кырыымпа уо.д.а.
Олоӊхо Саха героическай эпоһа олоӊхо – саха норуотун ытык өйдөбүллэрин түмэр сүдү айымньы. Аан дойду айыллыыта. Үс дойду. Олоӊхону туруоруу уонна олоӊхону туруоруу уратылара. Норуот дириӊ өйүн, күүстээх санаатын, уус дьэрэкээн тылын-өһүн, киэӊ билиитин чыпчаала – эпос. Олоӊхо уонна Саха сирин норуоттарын эпостара. Эпостарга бухатыыр уонна кыыс уратылара. Олоӊхо араас омук култууратыгар.
Саха сирин театрдара Театр туһунан өйдөбүл (спектакль, режиссер, репертуар, артыыс уо.д.а.). Театрдар араастара (драматическай, музыкальнай, куукула театра, көр-күлүү театра уо.д.а.). Дьокуускай куоракка баар театрдар: П.А.Ойуунускай аатынан Саха драматическай театра; А.С.Пушкин аатынан Нуучча драматическай театра; Д.К.Сивцев – Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет государственнай театра; Эдэр көрөөччү театра. Саха сирин улуустарын, куораттарын, бөһүөлэктэрин театрдара. Бэйэ олорор сирин театра.
Өрөспүүбүлүкэ музейдара Музей – норуот муудараһын кыладабыайа. Музей арааһа: ойуулуур-дьүһүннүүр, историческай, этнографическай уо.д.а. Өрөспүүбүлүкэ государственнай музейдара: Национальнай-художественнай музей; Ем. Ярославскай аатынан Саха сиринээ5и хоту норуоттар историяларын уонна култуураларын государственнай музейа; П.А.Ойуунускай аатынан гос. литературнай музей. Өрөспүүбүлүкэ уонна улуус музейдара: мамонт музейа; хомус музейа; Сунтаар улууһун Б.Андреев аатынан Элгээйитээ5и айыл5а музейа; Таатта улууһун Чөркөөктөө5ү историческай-этнографическай музейа уо.д.а. Дойдум музейдара: Намнаа5ы этнографическай музей; М.К.Аммосов аатынан государственнай – историческай музей; И.Е.Винокуров аатынан этнографическай музей; Никльскайдаа5ы Сир музейа уо.д.а.
Саха биллиилээх худуоһунньуктара.
Бибилэтиэкэ – билии-көрүү уйата Бибилэтиэкэ – грек тыла. Бибилэтиэкэ5э сылдьыы быраабылата. Өрөспүүбүлүкэтээ5и о5о бибилэтиэкэтэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтэ. Намнаа5ы Н.Рыкунов аатынан бибилэтиэкэ. Хатыӊ-Арыы нэһилиэгин бибилэтиэкэтэ. Оскуолам бибилэтиэкэтэ.
Хотугу норуоттар олохторо, култууралара Айыл5алара. Хотугу омуктар олохторо. Сүрүн дьарыктара. Хотугу норуоттар биллиилээх дьонноро. А5ыйах ахсааннаах омуктар тылынан уус – уран айымньылара. Хотугу култуура театр сценатыгар. Хотугу норуоттар ырыалара уонна үӊкүүлэрэ. Национальнай ансамбллар. Хотугу омуктар билиӊӊи балаһыанньалара.
Үөрэх ис тутула
Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ көӊүллээбит программатыгар оло5уран ыытыллар. Үөрэх сыалын уонна сүрүн ис хоһоонун хайысхаларын арыйар быһаарыы суруктан, дьарыктааһын ис тутулуттан уонна ньыматыттан уонна сатабыл ирдэбиллэриттэн, хонтуруол көрүӊнэриттэн - турар.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын» үөрэтии о5о5о бэйэтин норуотун духовнай, материальнай культуратын аан дойду культуратын арахсыспат чааһын курдук ылынарыгар көмөлөһөр, төрөөбүт тылы уонна культураны үөрэтэргэ, харыстыырга интэриэһи сайыннарар. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата» уонна «Хотугу норуоттар культуралара» диэн төрөөбүт тылынан суруллубут учебниктарынан уонна араас хабааннаах көмө литератураларынан хааччыллыахтара.
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүӊнэрэ
быһаарыыта
Истии уонна кэпсээһин Учуутал кэпсээнин истэр, онтон үөрэнээччи бэйэтэ тугу билэрин быһааран кэпсиир. Бол5омтолоох буолара ирдэнэр.
Билсиһии Саӊа тиэмэни, өйдөбүлү учуутал кэпсээниттэн билсэр. Саӊаны бэйэтигэр иӊэринэр. Түмүк оӊостор.
Билии Тиэмэтигэр туһаайан эргэрбит тыллары билэр. Тус оло5ор бу билбит тылларын туһанар. Билии ылар.
Ырытыы Дьиэ кэргэн ытык өйдөбүллэрин туһунан ырытар. Бэйэтэ ырытан сөптөөх суолу тобулуохтаах.
Тэӊнээһин Саха сиригэр олохтоох омуктар олохторун – дьаһахтарын, итэ5эллэрин (материальнай уонна духуобунай култуураларын) тэӊнээн көрөр.
Толкуйдааһын Толкуйдаан тобулан таһаарар.
Араарыы Былыргы уонна аныгы, үчүгэй уонна мөкү диэн араарар.
Былааннааһын Туох баар үлэтин хайдах тириэрдэри былааннанар.
Көрсүһүү Норуот тумус оӊостор дьонун, кырдьа5астары, интэриэһинэй дьарыктаах дьону кытары көрсүһэллэр.
Быһаарыы Тугу билбитин, туох санаа5а кэлбитин быһаарар.
Эбии матырыйаалы туһаныы Бибилэтиэкэттэн эбии кинигэ, сурунаал, хаһыат матырыйаалларын булан аа5ар. Интернет-ресурсаларын туһанан бэйэтигэр сөптөөх матырыйааллары хомуйар.
Сылдьыы Театрга, музейга, араас хабааннаах быыстапкаларга сиэрдээхтик сылдьаллар.
Наардааһын Үгэс буолбут өйдөбүллэри үөрэтэн тус-туһунан наардыыр-араарар.
Үөрэтии Ырыа матыыптарын, фольклор жанрын араас көрүӊнэрин үөрэтэллэр.
Талыы Бэйэтэ талан үөрэтэр, чинчийэр.
Бөлөхтөөһүн Холобур, аһы эт, балык, үүт ас диэн арааран, сөпкө ааттаан бөлөхтүүр.
Толоруу Дьоӊӊо – сэргэ5э, сцена5а айымньы араас көрүӊүн толороллор. Холобур: оһуокайдааһын, олоӊхолооһун, чабыр5ахтааһын уо.д.а.
Практическай үлэ Үлэ оӊорор (альбом, реферат суруйар, кыра кээмэйдээх кинигэ, истиэнэ5э ыйанар хаһыат уо.д.а.).
Тылдьытынан үлэ Билбэт тылларын суолталарын үөрэтэр.
Чинчийии Биир хайысханы ылан дириӊник үөрэтэр-чинчийэр.
Кэтээн көрүү Айыл5а кэрэтин кэтээн көрөр.
Холобурдары а5алыы Үтүө холобурдарга оло5уран дакаастабыл оӊорор.
Уруһуйдааһын О5о ис туругун, өйдөбүлүн уруһуй нөӊүө тириэрдэр.
Иһитиннэрии Талбыт үлэтигэр иһитиннэрии оӊорор.
Оӊорон көрдөрүү Холобура: бэйэ норуотун төрүт аһын астаан көрдөрүү.
Тутуһуу Билиӊӊи кэмӊэ сиэри – туому тутуһар. Сиэрдээх билиини олохсутар.
Бырайыактааһын Иһитиннэрии түмүк оӊорор.
Сыаналааһын Бэйэтин үлэтин эбэтэр атын о5олор үлэлэрин сыаналыыр. Бэйэ-бэйэлэрин толорууларын сыаналана үөрэнэллэр.
Сааһылаан ситимнээһин Айыл5а5а харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, күӊӊэ, уокка сүгүрүйүүнү сааһылаан ситимнээһин.
Материальнай – техническэй хааччыллыы
Бибилэтиэкэ пуондата
Саха сирин терут омуктарын культурата (5-11 кылааска) И.Г.Баишев, Р.И.Бравина, Т.И.Петрова 1992. Саха Республикатын уерэ5ин министерствотын учебнай-методическай сэбиэтэ көӊүллээбит программата.
Кривошапкин А.В., Никитина Р.С. «Хотугу норуоттар культуралара» 3ч. Дь. 1995.
Көмө литература
Афанасьев Л.А.-Тэрис. Айыы үөрэ5э. Дь.93.
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрин тутус. 1-2ч. Дь.96.
Афанасьев Л.А. Айыыларга хайыһыы. Дь.01.
Афанасьев Л.А. Айыы сиэрэ. Дь.01.
Афанасьев Л.А. Айыы үөрэ5э. Дь.91.
Афанасьев Л.А. Айыы ситимэ. Дь.93.
Афанасьев Л.А. Мин ытык итэ5элим. Дь.93.
Афанасьев Л.А., Павлов А.Н.-Дабыл. Таңха. 01с.
Васильева М.С. Силигин ситэрдэххэ. Дь.03.
Кондаков В.А. Урукку дьыллар уор5аларыгар. Дь.95.
Кондаков В.А. Санаа уонна тыл ис кистэлэң күүстэрэ. Дь.98.
Кондаков В.А. Айыы домноро. Дь.98.
Михайлов А.Ю.-Кыта Балы. Айыы сиэрин тускуллара. Дь.99.
Винокуров П.В. История кэрэһиттэрэ. Дь.04.
Имяков П.Н. Улуу ойуун оло5уттан. Дь.93.
Божедонов А.И. Сырдык. Сир харахтара. Дь.04.
Божедонов А.И. Көстүбэт эйгэ кистэлэңнэрэ. Дь.02.
Божедонов А.И. Таптал биоэнергията. Дь.02.
Ларионов В.Р. Саха-Айыы киһитэ. Дь.98.
О5олор айымньыларыгар олоңхо. Я.С.Р. Президенин ”Бар5арыы” Нац.фондата.
Мукоплева С.Д., Рожина Л.Ф. Ойуун.1-2-3ч. Дь.93.
Попова Г.С.-Санаайа. Төгүрүк сыл түһүлгэтэ. Дь.03.
Попова М.А. Саха төрүт культурата. 2-3-4-5ч. Дь.92-93-94-95.
Попова М.А., Павлов А.Н. Саха үгэһин төрүт өйдөбүлэ. Дь.2000.
Петрова С.И. Өбүгэ таңаһа уонна итэ5эл. Дь.99.
Протопопова Н.И. Эдьиий Дора. Дь.02.
Слепцов Н.И.-Сылык. Сир тыына уонна киһи дьыл5ата. Дь.04.
Унарова-Иванова З.И. Лики шамана. Я. 2000
Уткин К.Д. Сах са5аттан. Дь.2000.
Эверстов А.И. Айыы аймахтара күн улуустара. Дь.04.
Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дь.94.
Хаһыат ыстатыйалара.
Васильева Е.А. Полная энциклопедия Фэн-шуй. М.02.
Фэн-шуй дьикти абылаңа//Э.с.29.10.03., 24.02.03., 11.02.04., 10.05.04.
Васильева М.С. Утум. Дь. 2004.
Попова М.А. Хаарах далын аһыллыыта. Дь. 2005.
Варламова Р.П.-Хатан Айылгы. Айыл5а. Итэ5эл. Бэрдьигэстээх. 1994.
Бравина Р.И. Киьи уонна дьыл5а. Дь. 2002.
Афанасьев Л.А.-Тэрис Айыы суола. Дь. 2002.
Худяков И.А. Краткое описание Верхоянского округа, Я. 2002.
Якутский героический эпос Могучий Эр Соготох. Новосибирск. 1996.
Черемкин Т.Е.-Толомон Сүгүрүйэр үс кутум. Дь. 1992.
Саха фольклора (хрестоматия) Дь. 1986.
Сивцева В.Г., Баишева А.П. Уруу түһүлгэтин тэрийии. Дь. 2004.
Николаев С.И.-Сомо5отто Саха итэ5элэ. Дь. 2005.
Васильев В.Е. Саха төрүт итэ5элэ былыргы сэһэннэргэ. Дь. 2006.
Гуляева Е.П. Билиигэ ыллык. Дь. 2007.
Попова Г.С.-Санаайа Киһитийии сэһэнэ. Дь. 2006.
Алексеев Н.А. Традиционные религиозные верования якутов в 19-нач. 20 в. Н.1975.
Айыыһыт. Иэйэхсит. (хомуурунньук) Дь. 2006.
Сергина Е.С. Айылгы аартыга Дь. 2004.
Неустроев Б.Ф.-Мандар Уус Ойуу тыла Айыы тыла Дь. 2004.
Романова Е.Н. Якутский праздник Ысыах Новосибирск 1994.
Павлов А.Н. Күн-Дьыл эргиирэ Дь. 1992.
Кулаковский А.Е. Научные труды Я. 1979.
Бэчээтинэй босуобуйалар
Ытык өйдөбүллэр тиэмэлэринэн уонна бодоруһуу түгэннэрин тиэмэлэринэн о5о кэпсииригэр, аа5арыгар аналлаах хартыыналар (биирдиилээн уонна бөлө5үнэн үлэни хааччыйыы).
Көрдөрөр – иһитиннэрэр босуобуйалар
Microsoft Office PowerPoint программа5а оӊоһуллубут араас хабааннаах тиэмэлэргэ: Айыл5а, Төрөөбүт дойдум, Дьиэ кэргэн, Норуотум дьиэтэ – уота, Норуот төрүт дьарыга, Уус – уран оӊоһук, Таӊас – сап, Өбүгэм аһа – үөлэ, Оонньуурдар, оонньуулар, Норуот ырыата – тойуга, Олоӊхо, Саха сирин театрдара, Өрөспүүбүлүкэ музейдара, Бибилэтиэкэ –билии-көрүү уйата, Хотугу норуоттар олохторо, култууралара, көрдөрөр – иһитиннэрэр презентациялар бэлэмнэннилэр.
Уон биирис кылаас үөрэнээччитигэр
«Норуот үйэлэргэ өлбөт-сүппэт бар5а баайа – кини национальнай культурата уонна искусствота буолар. Оттон национальнай культура диэн норуот олоххо-дьаһахха, үлэ5э-хамнаска, өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн атын омуктартан туох уратыны айбыта-туппута барыта ааттаныан сөп.
Саха ыччата кыра сааһыттан норуот төрүт культуратын этигэр-хааныгар иӊэрэн, төрөөбүт буоруттан силистээх-мутуктаах, толору куттаах-сүрдээх, саха норуотун салгыыр, урааӊхай омугу ууһатар киһи буолан тахсыахтаах». Ол иһин бу предмети үөрэтэргэ маннык тосхоллору (принциптэри) тутуһуохха сөп:
Норуот культуратын үүнэр көлүөнэ5э ситимин быһыта тыыппакка, биир тиһигинэн (системанан) билиһиннэрии;
Норуот тугу айбытын «кырааскалаан-тупсаран», «ыраастаан-чыыскалаан» биэрбэккэ, хайдах баарынан ыччакка тириэрдии;
Үөрэ5и билиӊӊи кэми кытары сатаан дьүөрэлээн, олоххо, өйгө-санаа5а мындыр (философскай) сыһыаны ыччакка көрдөрүү.
Төрүт култуураны оскуола5а үөрэтэргэ маннык араас өрүттээх сыал-сорук турар:
О5о-ыччат хара5ын аһан, бол5омтотун тардан, интэриэһин көбүтүү, билиитин-көрүүтүн кэӊэтии, хаӊатыы;
Эдэр киһи уйул5атын уһугуннаран, иһирэх иэйиитин сайыннаран, норуота тугу айбытын сэргээн-кэрэхсээн, долгуйар-дуоһуйар гына иитии;
Үөрэтэр матырыйаалы бүгүӊӊү олоххо сыһыаран, ыччакка үтүө өйү-санааны иӊэрии, сиэрдээх быһыыны-майгыны олохсутуу;
О5о тылын-өһүн байытан, сааһылаан саӊарар, кэккэлээн кэпсиир, оһуордаах-уобарастаах уус тыллаах киһи оӊоруу;
О5ону кыра сааһыттан кылыһахтаах ырыалаах, чуор тойуктаах, үтүөкэн үӊкүүһүт, бэртээхэй битииһит буоларга үөрэтии, уһуйуу, дьо5урун тобулуу, талаанын таһаарыы;
Үүнэр көлүөнэ төрөөбүт норуотун мындыр өйүн, амарах сүрэ5ин, уран тарба5ын ытыктаан, онон киэн туттан, киһи кэккэтигэр, омук ортотугар тэӊӊэ сананан сылдьар дьиӊнээх интернационалист буоларыгар олук ууруу;
О5ону норуот айымньытын хомуйар, суруйар, үөрэтэр, чинчийэр идэ5э чугаһатыы.
Уон биирис кылааска оло5у уйар киһини иитэн таһаарыы.
Киһи оло5о – айан суола…
Киһи онно айанньыт.
Айан аартыктаах,
Айан аргыстаах,
Айан алгыстаах…
М. Боппуоба
Билиңңи кэмңэ киһиэхэ тус туһаайыылаах наукалар күөн та5ыстылар. Ол курдук, маңнайгынан философия, ону таһынан психология, культурология, экология, валеология, социология уонна соционика. Философия диэн греческэй тыл (фило-люблю, софия-мудрость.) «Олох-дьон төрөөн-үөскээн, үлэлээн-хамсаан сылдьыылара, сылдьар усулуобуйалара. Холобур, киһи оло5о. Норуот оло5о. Олох дьоло.» (Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыттан. Дь. 1994с.)
Биһиги барыбат иннигэр биир сыал турар – о5ону киһи оңоруу. Оло5у уйар киһини иитэн таһаарыы, ол курдук оло5ун сөпкө салайынар, оңостор, иитиилээх, үөрэх ылан идэни толору баһылыыр.
Киһини бол5ойуу, киһини суолталааһын. Уон биирис кылаас о5отугар олох киһиэхэ биирдэ бэриллэрин өйдөтүү, оло5у таптыырга иитии. Бу сыалы ситиһэргэ маннык соруктар тураллар:
о5о кутун-сүрүн бө5өргөтөн иитии-үөрэтии;
о5о дьиңнээхтик арылларыгар, сайдарыгар көмөлөһүү.
Г.Попова-Санаайа «Киһитийии сэһэнэ» диэн олус дириң ис хоһоонноох, философскай айымньыта уонна Л.А.Афанасьев-Тэрис «Айыы сиэрэ» диэн олох быраабылата суруллубут кинигэтэ уонна Кривошапкин А.В., Никитина Р.С. «Хотугу норуоттар культуралара» 1ч. Дь. 1993. 2-с ч. Дь.1994. 3-с ч. Дь. 1995 биһиэхэ онуоха тирэх буолаллар.
№ Былаан быһыытынан Ыытыллыбыт күнэ, ыйа Үөрэтии тосхоллоро Үөрэтии ис тутула Үөрэтии ньымата Дьиэтээ5и сорудах Түмүк
1. 06.09 Саха төрүт үгэһэ көңүл уруок Бэлиэ тыл, тирэх хоһоон Өбүгэбит ытык үгэһин ырытыы, схема5а көрдөрүү Олох сайдыытыгар олук уурсан, үгэс эмиэ тэңңэ сайдан иһэр, эдэр ыччакка бэриллэн, туттарыллан сүппэт дьыл5аланарын өйдөөһүн
2. 13.09 Атын норуоттар култуураларын кытта сибээс ырытыһыы Санаа атастаһыыта Бэйэ санаатын сурукка тиһии Атын норуоттар култуураларын кытта сибээс олохтонуута үчүгэй өрүттэрин үөрэтии 3. 20.09 Омук култууратын кэлтэй үтүктүү хобдох түмүктэрэ ырытыһыы Санаа атастаһыыта Бэйэ санаатын сурукка тиһии Омук култууратын кэлтэй үтүктүү хобдох түмүктэрдээ5ин өйдөөһүн 4. 27.09 Туохтан да күндү – киһи киһиэхэ истиң сыһыана көңүл уруок Бэлиэ тыл, тирэх хоһоон Бэйэ5э быраабыла сурунуу Саха сиэрдээх-ол аата ирдэбили билэр, тутуһар. Киһи дьон-сэргэ ортотугар сиэрдээхтик сылдьыахтаах
5. 04.10 Итэ5эл. Саха итэ5элин сэһэнэ. Айыы сиэрин тускуллара көңүл уруок Таптал, Кэрэ, Ытык иэс то5ус кырыыларын дириңэтэн ырытыы. Таблица, схема оңоруу
Таптал суругун суруйуу Олох турар: Тапталтан, Кэрэттэн, Ытык иэстэн 6. 11.10 Ыал буолуу сиэрэ көңүл уруок Айыы сиэрин тириэрдэргэ бырайыактары оңоруу Бырайыак оңоруу, олоңхоттон Айыыһыт сэһэнин булуу Айыы сиэрин тутуһуу-оло5у оңостуу олуга буоларын өйдөөн олоххун манан сирдэтэн салайын!
7. 18.10 Өлүөр буолуу сиэрэ көңүл уруок Тэңнии тутан ырытыы Бырайыак оңоруу, олоңхоттон Иэйэхсит сэһэнин булуу Чэгиэн-чэбдик оло5у тутус. Бэйэ5ин харыстан!
8. 25.10 Хаһаайын буолуу сиэрэ көңүл уруок Тэңнии тутан ырытыы «Билиңңи кэмңэ олоххо хаһаайын буолуу сиэрин хайдах киллэриэххэ сөбүй?» толкуй сурук
Сиэри тутуһар хаһаайын буоларга дьулус 9. 01.11
Айыыһыт, Иэйэхсит, Дьөһөгөй суоллара Санаа атастаһыыта, сэһэргэһии Үс төрүт сиэр көстүүлэрин дьүөрэлии тутан ырытыы Толкуй сурук Сиэринэн салайтаран үтүө киһи буоларга кыһаллыахтаах
10. 15.11 Түмсүүлээх буолуу сиэрэ көңүл уруок Дьулуурдаах, хорсун, тэрээһиннээх буоларга кыһаллыы Схема оңорон кэпсииргэ бэлэмнэнии төрүт сиэр өйдөбүлүн ылан, күүстээх санааны үөскэтэн оло5у сатаан салайыныы
11. 22.11 Идэлээх буолуу сиэрэ көңүл уруок «Бэйэ5эр эрэллээх киһи буол» диэн өйдөбүлү ырытыы, толкуй сурук Араас хабааннаах источниктартан информация хомуйуу
Идэнэн салайтаран тус оло5у оңостуу 12. 29.11 Дьиңи билии сиэрэ бырайыактааһын Кэскиллээх буоларга кыһаллыы
ситэрии Сүргэң үрдүк буоларын ситис!
13. 06.12 Билиини ылыы сиэрэ бырайыактааһын Бол5омтону билиигэ туһаныы ситэрии Киэн билиилээх буоларга кыһалын
14. 13.12 Туруктаах буолуу сиэрэ бырайыактааһын Санаа үллэстии, санааны сатаан сайа этэргэ холонуу ситэрии Толору оңорорго дьулус!
15. 20.12 Айар олох сиэрэ бырайыактааһын Санааны сааһылаан схеманан биэрии, сурукка тиһии, сэһэргэһии 9 төрүт сиэри хомуйан, бииргэ түмэн Айыы сиэрин сааһылаан таһаарыы
Айыы киһитэ буол! 16. 27.12 Түмүктүүр уруок Бырайыагы көмүскээһин Эллэй Боотур олохтообут сиэрдэрэ иччилээх сиэрдэр кистэлэңнэрин арыйан оло5у сөптөөхтүк дьаһанан олорууга сирдиир уруок
Толкуй сурук 189 Айыы сиэринэн оло5у салайыныы, оңостуу! 17. 17.01 Махтал мэктиэтэ көңүл уруок Ийэ дойдуга, Ийэ айыл5а5а махтаныы диэн киһи сүрэ5эр өрүүтүн баар буолуохтаах, быстах бириэмэ5э эрэ буолбакка.
Е.Д.Гуляева
Толкуй сурук Махтана үөрэн. Олоххор махтан. 18. 24.01 Сасыһа оонньуур эдэр саас диспут Т.П.Находкина кэпсээнин аа5ыы, санаа атастаһыыта Бэйэттэн холобурдаах толкуй сурук Эдэр саас кэрэтин өйдөөн хаалар гына үчүгэйдик, үтүөтүк, кэрэтик сылдьын!
19. 31.01 Олох оонньуура
1 чааһа Т.П.Находкина, Е.П.Романова кэпсээннэрин аа5ыы, санаа атастаһыыта
Икки кэпсээни тэңнээн көрөн ырытыы Бэйэттэн холобурдаах толкуй сурук Эдэр саас кэрэтин өйдөөн хаалар гына үчүгэйдик, үтүөтүк, кэрэтик сылдьын!
20. 07.02 Олох оонньуура
2 чааһа
диспут санаа атастаһыыта Бэйэттэн холобурдаах толкуй сурук Эдэр саас кэрэтин өйдөөн хаалар гына үчүгэйдик, үтүөтүк, кэрэтик сылдьын!
21. 14.02 Олох тардыыта сэһэргэһии …Байбал инники оло5ун, о5олорун кэскиллэрин ыралыы санаан иһийэн хааллаа…
Бэйэттэн холобурдаах толкуй сурук Олоххо тардыһыы күүһүн өйдөөһүн
22. 21.02 Кэрэ суолга тардыстыы сэһэргэһии …Ийэлээх уол сарсыңңы күңңэ эрэл санаалаах түбүгүрбүтүнэн бардылар…
Олоххо тэңнии тутан ырытыы Олох ыарахаттарын тулуй, эрэл кыымнаах олоххун олор! 23. 28.02 Олох сарсыңңы күннээх Айталина Никифорова кэпсээнин тула кэпсэтиһии -…Паапа, бииргэ олоруохпут дуо?
Бу ыйытыыга кыыс оло5о, инники дьыл5ата бүтүннүү киирэрэ… Олоххо тэңнии тутан ырытыы Хас биирдии киһиэхэ киһилии сыһыан, иэйии наада 24. 07.03 Сарсын халлаан сырдыа5а!
Инникигэ эрэл.
И.Г.Попова кэпсээнин тула кэпсэтиһии санаа атастаһыыта Толкуй сурук Эрэн бэйэн эрэлгэр! 25. 14.03 Оспот сүрэх бааһа Людмила Ноговицына дьиңнээх олохтон кэпсээнин тула сэһэргэһии
…төһө да5аны кылгас кэм буоллар, дьиңнээх сырдык тапталы билбит эбиппин… Толкуй сурук Олоххо араас буолар. Олох кэрэтинэн, үтүөтүнэн олор! Кулун тутар 8к.
26. 21.03 Киһи оло5ун сыаната «Эн олоххун хаска сыаналыыгын?» диспут санаа атастаһыыта Олоххо тэңнии тутан ырытыы «О5о оло5о-биһиги олохпут,
О5о дьоло-биһиги дьолбут»
Эллэй
27. 04.04 Кэрэ киһи көңүл уруок Санаа үллэстиитэ «Туох дьикти кэрэ айымньытай – киһи диэн!» толкуй сурук Кэрэттэн - кэрэ диэн, кэрэ – кэрэтэ диэн – киһи буолуох тустаах. Суорун Омоллоон тылларын бигэргэтии
28. 11.04 Киһи киһиэхэ сыһыаныгар кэрэ көңүл уруок Санаа үллэстиитэ Сиэрдээх уонна эйэ5эс киһи атын киһи үчүгэйи оңорбутун хаһан да умнумат… ситэрэн суруй
Алама5ай киһи сырдык сардаңанан сыдьаайар 29. 18.04 Көлүөнэлэр сыһыаннара көңүл уруок «Кырдьа5аһы күлүмэ-бэйэң эмиэ кырдьыаң ээ»-Менандр этиитин тула кэпсэтиһии «киһи оло5о-бу күн аайы талар дьайыыны оңоруу» ырытыы Эдэр киһи кырдьа5аһы, эбэтэр кырдьа5ас киһи эдэри кытта хайаатар да бэйэ-бэйэлэрин хардарыта өйдөһөргө кыһаллыахтаахтар
30. 25.04 Олоххо бэйэни булунуу диспут «Мин кимминий?», «Бу олоххо Ким-туох буолуохха?», «То5о?», «Туох иннигэр олоробунуй?», «Тугу сатыыбыный?»…
«Мин бэйэм» толкуй сурук Олоххо бэйэтин туһааннаах миэстэтин булбут киһи – кэрэ киһи 31. 02.05 Эйэ5эс уонна алама5ай майгы сорох көрдөбүллэрэ көңүл уруок Дьон этиилэрин, өс хоһооннору ырытыы, санаа атастаһыы Майгыга сыһыаннаах дьон этиитин, айымньылартан холобурдары а5алыы
Атын дьону ытыктыыр эрэ киһи ытыктанарга бырааптаах.
В.А.Сухомлинскай 32. 16.05 Дьиэ кэргэн – омук биһигэ көңүл уруок «Туох барыта дьиэ кэргэнтэн са5аланар» санаа үллэстиитэ Дьиэ кэргэн айыл5аттан анала-чэбдик о5ону төрөтөн, саңа көлүөнэни иитэн-үөрэтэн таһаарыы… ситэрэн биэрии
О5ону киһи гынан иитии дьиэ кэргэнтэн са5аланар Ыам ыйын 9к.
33.
23.05 Киһиэхэ тас эйгэ сабыдыала. Олох өксүөнэ
Олох оскуолата көңүл уруок
сэһэргэһии
Н.Г.Якутскай «Олох оскуолата» диэн кэпсээнин тула сэһэргэһии «Мин уонна тас эйгэ» толкуй сурук
«Олох оскуолата» бэйэ5э бэлиэтээһиннэри оңостуу Тас эйгэ сабыдыалыгар көңүл бэринимэ.
Киһи киһитэ буол! Алгыһынан арыаллатан дьоһун киһи буол!
Олох дьолун бил!