Методическая разработка урока по развитию речи в 8 классе на калмыцком языке Калмыцкая кухня.

8 класс. Калмыцкий язык
Урок развития речи

Төр: Каӊкнсн хотын үнр кезәчн гермүдәр дүүртхә!..
Күсл: 1.Хальмг хот-хол юуһарн соньн, туста, сурһмҗта болдгинь цәәлһлһн.
2. Хот-хол үлгүрмүдт, тәәлвртә туульст, шүлгүдт яһҗ олзлгдгинь медүллһн, айслулҗ умшлһн; хот-холын һол чинринь тодлуллһн; ахр текстс орчулулх, «Җаӊһрт» цәәһин тускар яһҗ келгдсинь умшулулх, соӊсан, медсән даалһврта карточксар батлулулх; ямаран хотар яһҗ дееҗ бәрдгинь цәәлһлһн
3.Хальмг хот-хол элдвртән олзлхин сүв-селвг өглһн; чик, кергтә хотын тоод ордгинь келҗ өгһлн; өвкнриннь авъясмуд медҗ, тодлҗ күүндлһнә сурһмҗ бас өглһн.
Олзлх эв-арһ, дөӊцл: Презентац «Каӊкнсн хотын үнр, кезәчн гермүдәр дүүртхә»; Саӊһҗин Б. «Хөвм шүлг белглв» шүлгүдин болн поэмсин хураӊһу; Хахира Л.-Г. «Хальмг улсин авъясмуд» хураӊһу; Эрӊҗәнә К. «Цецн булг»; Окна Б.Б. «Yлгүрмүд болн тәәлвртә туульс» хураӊһу, эпос Җаӊһр», дун «Хальмг цә»; медиапроектор, компьютер олзлһн.
Кичәлин йовуд:
Мендллһн
1. Хот-хооолын үгмүдтә, зургудта слайдмуд үзүллһн
(Yсн, ээзгә, боорцг, хальмг цә, орс цә, кофе, хаш, өндгн, чиксн махн, чансн, шарсн, тосн)
2.«Илвтә авдр» наад наадлһн, тәәлвртә туульсин тәәлвринь ухалҗ келлһн.
«Төгрг дөрвлҗн
Ташсн хурснТошисн нимгнТиньгр хальстаТоснас хату
Тааста хот» (Ээзгә).
«Шингн цаһан
Шимтә хотарШүүрмг, хурсШүүһәд кенә
Шаазӊгар ууна» (Yсн).
«Теермдсн махигТесәр амтлад,
Таастаһар давслад,
Түлкәд орулад,
Харӊһу гертХаттлнь угтна» (Чиксн махн).
«Yсәр үслнәв,
Ухрар тослнав,
Хальмпр тәвәд,
Халуһар уунав» (Җомба).
«аһан үүрмг,
Цань уга әмтәхн,
Цуһар дурлна,
Цәәдән тәвнә» (Шикр).
«Шиӊгн цаһан
Шимтә хотыг
Суулһ дүүргәд
Сааһад авна,
Семрәд, бүләд,
Савд кенә,
Шүүһәд, баглад,
Шахад моһлцглна» (Тосн).
«Yурмг хариг
Ухрар тәвнә,
Халун уснла
Хутхад, нәәрүләд
Шикр тәвәд,
Сорад ууна» (Орс цә).
«Бүтү цаһан
Бүслн цаһан
Бултулад теврснь
Бичкн шар» (Чансн өндгн).
3. «Өрүни хот эдллһн» (ахр күүндвр)
- Өрүни хотан кедү часла элдвт?
- Тана өрүни эдлврт ямаран хот-хол орна?
- Өрүни хотан кедү частан, минутд эдлдвт?
- Хотан эдлснә хөөн ю келх кергтә?
Кичәлин төр: «Каӊкнсн хотын үнр кезәчн гермүдәр дүүртхә!..»
38969955264151651635526415
470535526415
Сурһульч зурсн зургуд олзлад цәәлһврин үг авна:
Хальмгуд орҗ ирсн күүнд байрлад, деед бийд суулһад, ямаран кергәр ирсинь сурлго хотын сәәнинь тәвҗ өгдмн. Ундан хәрүлснә хөөн гиич күн кергән эврән келдмн. Гиич цадад, байрлад ирхлә, эзн күүнә чееҗ сарулдна. Тегәд «хотын сәәниг күүнд өг, хувцна сәәниг эврән өмс» гиһәд хальмгуд келцхәнә.
2.Сурһульчин белдсн ахр докъя соӊслһн: «Хальмг улсин хот-хол»
Хальмг улсин хот-хоолд җомба, боорцг, махн-шөлтәһән, хөөнә дотр, булмг, бөөрг, сегсрдг, арз, ээзгә, тосн, үсн нань чигн хот орна. Хот болһн шимтә, әмтәхн элхд сән. Ямаран болвчн хотын дееҗнь шар-шаҗна бурхдт, өвкнрт нерәдгддг. Дееҗ бәрхләрн, йөрәл бәрнә. Тиигхлә, хот-хоолын шимнь туста, сурһмҗта болна. Хальмг цә, боорцг өрүһәр эдлхд йир сан. Боорцгин үнр сәәхн. Махн-шөлтәһән үдин кемлә идхд айта. Гемтсн күүнд хөөнә шөлн зокаста. Хөөнә дотр, булмг кү цадхдг хот-хол. Тарһн махнас дорхнь сегсрдг гиигн хот. Бөөрг, ээзгә даӊгин идәд бәәхд күн дурта. Арзиг медәтә күн уудмн. Баһчуд болхла, төрүц әрк уух зөв уга бәәсмн. Йиринә кезәӊк авъясар ачнрта болсна хөөн, залу күн түрүн болҗ әрктә ааһд һар күрх зөвтә болдг. Ямаран болвчн хотыг яһҗ эдлхиг, хадһлхиг манна өвкнр сәәнәр меддг билә.
3.Хот-хоолын зургудта слайдмуд олзлад, сурврмудар дөӊ авад, соӊссн «Хальмг хот-хол» докъяһар күүндвр тогталһн.
а.Ямаран хот-хол меднәт?
б.Эн хот-хол юуһарн соньн, туста?
в.Хотын дееҗнь кенд нерәднә?
г.Арзиг юунас кедг билә?
д.Арзиг кен эдлх зөвтә бәәсмн?
4.Текстәр көдллһн а.Орс келнәс хальмг келнд орчулад, һол ухаһинь амн үгәр келүллһн.
Мясо сварили по-калмыцки – большими кусками и с лапшой. Оно издавало приятный запах. На столе, кроме мяса, была ещё жареная картошка, мелко нарезанные свежие огурцы, пиалы с наваристым бульоном. В чай бабушка положила мясо.
б.Текстин һол ухаһинь һарһҗ авхин кергт дөӊнгч сурврмуд:
- Махиг яһҗ чандг бәәсмн?
- Чансн махнас ямаран үнр һарна?
- Ширә деер махнас нань ямаран хот-хол бәәсмн?
- Ямаран темсн билә?
- Ааһд ямаран ундн билә?
- Ээҗ цәәд ю тәвв?
5.«Җаӊһр» эпосар көдллһн.Җаӊһрин баатрмудта слайдмуд. «Җаӊһр» дуулҗах көгҗмин айс наачана.
а. «Җаӊһрас» тасрха сурһульчар айслулҗ умшулулһн.
«…За гидг түләһән түләд,
Зандн улан цәәһән чанад,
Түүкә улан чачран татад,
Сур мет сунад,
Суха мет улаһад,
Долан-доланДөчн йисн хонгт унтад серв».
б. Сурврмудта слайд хәләһәд хәрү өглһн:
- Җаӊһрин баатр ю чанхар бәәнә?
- Ямаран цә чанна?
- Юн кевтә улав?
- Юн кевтә сунв?
- Кедү хонг унтад серв?
Батллһн.
«Намаг ол» наадн. Шүлглсн тәәлвртә туульсиг айслулҗ умшад, тәәлвринь олад, амн үгәр келх. Тәәлвртә тууль болһниг әӊгләд өрәлинь олулулх.
- «Шиӊгн цаһан
Шимтә хотарШүүрмг, хурсШүүһәд кенә» (үсн).
-«Долан үсн
Дотаһад идх,
Дурта махиг дүүргәд чанна»(дотр).
- «Һуйр девлтә,
Һол махтаГүрмр зоота,
Һооҗсн шүүстә»(бөөр).
- «Түүкә һуйриг
Тоснд холяд,
Дуһрулад, эргүләд,
Дарунь болһнав»(булмг).
- «Төгрг дөрвлҗн,
Ташсн хурсн,
Тошисн нимгн,
Тиньгр хальста,
Тоснас хату
Тааста хот»(ээзгә).
- «Невчкн һуйриг элдәд,
Ниилүләд, үснлә искәд,
Номһн һалд шарад,
Нәәрт бичкдүдт белглнә»(боорцг).
- «Цевр, шиӊгн,
Цегән, һашун,
Ундн хәрүлхдән һашун
Уухла, шатад бөөлҗүлнә»(арз).
- Yсәр үслнәв,
Ухрар тослнав,
Зать тәвәд,
Халунар уунав»(хальмг цә).
Карточксар көдллһн.
Сурһульчнр карточкст үлгүрмүдин хойрдгч әӊгинь чикәр бичх зөвтә:
- «Мах ишксн күн - …» (һаран доладг)
- «Мал асрхла - … (амн тоста)
(Кү асрхла)… - толһа цуста»
Саӊҗин Босян бичсн «Хальмг цә» соӊслһн
Эртәснь шүлг нег сурһульчар умшулулад дискд бичҗ авлһн.
а.Кезә, кенә хальмг, б. Сурврмудт хәрү өглһн:
Келхд, үүдәсинь медхшив, - Хальмг цәәд ямаран тоотс орна?
Зуг өрүн болһн - Тадн гертән ямаран цә уудвт?
Зандрсн цәәһән буслһнав. – Хальмг цәәг яһҗ чандвт?
Цәм эгл биш,
Давста, үстә, тоста,
Таварн сууһад уухла –
Танд юуһинь келхв!
Асхни шуурһн дөгәд,
Агсмнад халун шатвчн,
Төрскн теегтм цәәһәсм
Түшәтә нөкднь уга»
Кичәлин ашлвр һарһлһн.
Мадн юуна тускар күүндүвидн?
Хальмг хот-хол таднд ямаран болҗ медгдв?
Ямаран үлгүрмүд тәәлвтә туульс тодлҗ авв?
Тадн ямаран хотд дуртавт?
Хальмг хот-хол туста, эдлвт кергтә гиҗ санҗант?

Герин даалһвр
Кичәлд умшсан, соӊссан, медҗ авсан толх.
Дәкәд ямаран хальмг хот бәәдгинь ээҗнрәсн, экнрәсн соньмсад сурх, бичҗ авх.
Темдгүд тәвлһн.