Методическая разработка — К-Э Кудажы Маргылдаа

Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы «Маргылдаа» (6 класс тѳрээн чогаал)
Кичээлдиң планы:
1.Мендилежиишкин.
3.Чаа темаже киирилде
1.Сактыышкын минутазы а) айтырыгларга харыы б) ребустар-биле ажыл в) сѳстер-биле ажыл 2. Бот-ажылдарнын түңнели-биле теманы тодарадыры 3. Кичээлдиң сорулгазын тодарадыры 4. Кыдыраашка ай,хүннү болгаш теманы бижиири. 5.Кичээлдиң эпигравы-биле таныштырылга
4.Чаа теманың тайылбыры 1.Чогаалчының хѳрек-чуруу-биле ажыл. «Чогаалчыны танып тып.» 2. Хѳрек-чуруунуң сайгарылгазын уруглар улаштырар. 3.План езугаар чогаалчының ниити кыска намдары-биле таныжылга. А) айтырыгларга харыы б) Уругларның билиинге даянып намдарын таныштырып түңнээр
4. К-Э.Кудажының «Маргылдаа» деп баснязының аянныг номчулгазын башкы күүседир 5.Словарьлыг ажыл. 6. Айтырыгларның дузазы-биле утказының сайгарылгазы 7. Эзоп «Дең ѳзээ» басня-биле деңнелге ажылы а) Басняның аянныг номчулгазын уругларга абзац аайы-биле номчуттурар б) словарлыг ажыл в) утказының болгаш ийи басняның тургузуунуң сайгарылгазы
7. Кичээлдиң эпигравы-биле түңнел ажыл а) басняларның утка-шынарынга даянып кижизидилге ажылы б) бүдүн кичээлдиң түңнели
8. Бажыңга онаалга
9. Байырлажыры.
Кичээлдиң чорудуу:
1.Мендилежиишкин.
- Экии, уруглар! Бо хүн силерниң класска тѳрээн чогаал кичээлин эрттирип, силерниң-биле демнежип ажылдаар аас-кежиктиг болдум. Бо кичээлде силерниң-биле билчип, эптиг-демниг, бот-боттарывыска дузалажып ажылдаарывыска бүзүреп, идегеп тур мен, уруглар. А силер чүү деп бодаар силер, уруглар,бо кичээлди эки эрттиреринге меңээ дузалап, идепкейлиг киржилгеңер-биле мени деткиир силер бе ,уруглар?
Ынчаарга боттарывысты деткижер бис дээрзинге бадыткал кылдыр адыш часкаашкынындан кылыптаалыңарам.
- Оо! Четтирдим. Эки-дир. Мени деткип кирипкенинер дээш, сеткилим ѳѳрүп тур.
3.Чаа темаже киирилде
1.Сактыышкын минутазы
Бо хүнгү кичээливистиң темазын, сорулгазын тодарадып алыры-биле сактыышкын минутазын кылып, 3 ангы бѳлүкке чарлып алгаш, 3 ангы онаалгалыг карточкалар-биле ажылдаптаалыңар, уруглар 1-ги бѳлукке чогаал эртеминге ѳѳренип каапкан чогаалдарыңарның авторларын эки билир мен азы черле сактып кээр эвес мен бе дээр ѳѳреникчилер ажылдаар.2-ги бѳлүкке дыл эртеминиң лексика кезээнден сѳс утказы-биле ажылдаарым ажырбас кижи мен дээр ѳѳрникчилер кээп ажылдаар. 3-ку бѳлүкке чурулгага чурукту кѳргеш тайылбырлап шыдаар мен, база чуруптар мен дээр ѳѳреникчилер ажылдаар. 4-ку бѳлукке очулдурарынга ажырбас мен дээр ѳѳреникчилер ажылдаар
1-ги бѳлүктүң онаалгазы. Айтырыг: 1.Ол тыва улустуң чогаалчызы. 5-ки класска кижилерниң аажы-чаңында мактаныкчы чорукту сойгалаан «Кым эң ажыктыгыл?» деп тоолдуң автору кымыл? б) ребустар-биле ажыл

жы
«
3)Ийиги бѳлүктүң онаалгазы. Сѳстерниң лексиктиг утказындан ѳѳренип таныжар авторуңарны болгаш чогаалдың адын тодарадып илередиңер.
А) Ѳң, кижиниң ханының ѳңү, РФ тугунда ______________ символу болур ѳң
Б) Бичии ыт оглу.
.В) Ѳгленишкен аныяктарның улуг байырлал доюнуң адынга чүве ады чогаадыр чогаадылга кожумаа, ыыткыр үннүң ужүүнден эгелээн, ону немептерге кижи ады үнүп келир.
Г) «Ол угаан-биле-даа бооп болур, оон аңгыда спортчу оюннарга-даа бооп болур, оон албан тиилекчи илереттинип үнер. Бо чү деп сѳстүң дугайында-дыр.?»
3)Дараазында орус дылда сѳстерни тыва дылче очулдургаш, авторнуң адын болгаш чогаалдың адын бижиңер «Красный-щенок Свадьба+жы «Спор, дискуссия или соревнование»»
4) Дараазында сѳстерни чуруктарга чуруңар: Кызыл эник, куда, спортчу оюннар чуруу болгаш кавычка
2. Бот-ажылдарның түңнели-биле теманы тодарадыры
- Эр хейлер, ам ажылывысты түңнептээлиңер. Бѳлүк бүрүзүнден бир кижи тѳлээлеп ажылын камгалап чугаалаптар чүү деп тема ѳѳрениривисти тодарадыптаалыңар, уруглар .(Бѳлүк бүрүзү түңнээр)
3. Кичээлдиң сорулгазын тодарадыры
Шын-дыр, эр хейлер! Бо хүн бистер Кызыл-Эник Кыргысович Кудажының «Маргылдаа» деп баснязы-биле таныжар бис.Бо кичээлде чүнү билип алыр ужурлуг бис? Бо айтырыгга харыылап, сорулгавыс салып алыылыңар, уруглар. Авторнуң дугайында чүнү билип алыр бис?(Каяа, кажан тѳрүттунгени, Баштайгы чогаалы ному кажан, каш чылда, чүү деп аттыг парлаттынганыл, авторнуң эң сураглыг хѳйге билдингир чогаалы, үстүкү класстарга ѳѳренир чогаалдарывыс, чогаадыкчы ажылының түңнелинде ол кандыг чогаалчыл?) «Маргылдаа» деп басняның сѳзүглелинден чүнү билип алыр бис? ( тема, идеязын, билдинмес сѳстерниң тайылбырын,амыдыралга ужур-утказын билип алыр бис.)
4 Кыдыраашка ай, хүннү болгаш теманы бижиилиңер, уруглар.Бо хүн кичээливистиң эпигравы-биле база таныжып алыылыңар. «Сени бодуң эвес, а ѳске кижи; бодуңнуң эвес, а хары кижиниң аас-сѳзү мактазын» угаадыглыг чугаа. Бо угаадыглыг чугаа сѳстер бистиң кичээлде ѳѳренип таныжар чогаалывыстың сайгарылгазын кылырынга дузалаар, уруглар. Ынчангаш бистер бо сѳстерже кичээливистин тѳнчүзүнде эглип кээр бис. Ам кичээливистиң тайылбыр-ѳѳредиглиг кезээнче кириптээлиңер. Бо хун ѳѳренип таныжар чогаалчывыс К-Э.К.Кудажыны чогаалчыларның хѳрек-чуруктарының аразындан танып, ооң чуруу-биле ажылды чорудаалыңар.Экранче шупту кичээнгейлиг коорүңерни дилээр-дир мен.Ында кѳргүскен чогаалчылар аразындан К.Кудажыны танып, холунар кѳдүрер силер.Мен ооң дугайында чугаалаайн: «Ол хѳрек-чуруунда улгады берген назынында тырттырган. Оон кеткен хеви хостуг.Чурукта чогаалчы ак-кок шокарлыг кылын свитерлиг, оон иштинде моюндуруктуг сарыг хѳйлең кеткен» (Кеткен идик-хевин чугаалаптарга-ла, уруглар танып тып каар толээде, эн бир дугаар холун кѳдүруп, шын танаан ѳѳреникчиге улаштыр чогаалчының арын-шырайы-биле таныштырылганы чоргустурар)
3.План езугаар чогаалчының ниити кыска намдары-биле таныжылга.
Уруглар самбырада план езугаар чогаалчының дугайында чүнү билир силер, сактып чугаалажып кѳрээлиңерем.
1.Кымыл ол?
2.Кажан (картага кѳргузер), каяа тѳрүттүнген?
3.Чогаал ажылын кажан эгелээнил, баштайгы чогаалы, ному.
4. Ѳѳренген таныш чогаалдарывыс, үстүкү класстарга ѳѳренип таныжар чогаалдарывыс.
5.Орус чогаалдан тыва дылче кым деп чогаалчыныӊ чүү деп чогаалын очулдурганыл?
6 Чогаадыкчы ажылыныӊ түӊнелинде ол кандыг чогаалчы болганыл?
План езугаар чогаалчының дугайында чүнү билирин уруглар чугаалаан соонда, оларның билиинге даянып бир ѳѳреникчиге түңнедип чугааладыр
4. К-Э.Кудажының «Маргылдаа» деп баснязының аянныг номчулгазын башкы үени камнап алыры-биле болгаш үлегер болзун дээш күүседир
5. Словарьлыг ажыл:
Ишчи – ажылчын.
Менээргенип – кѳѳргеттинип.
Идээргексеп – мактаныксап
Хажыызындан – кыдыындан
Дѳжү – кызыткан демирни хол-биле согарда адаанга салып алыр аар металл чѳлеӊгииш.
Хѳрүк – дарган кижиниӊ кѳс изидип үрүп бээр херексели.
Дээдиңер – эн улууңар, эн чугулаңар (Чамдык сѳстерниң тайылбырын кѳргүзүг материалының дузазы-биле тайылбырлаар) 6. Айтырыгларнын дузазы-биле утказының сайгарылгазы
- Басняның маадырлары кымнар-дыр?
- Оларның аразында кандыг маргылдаа чоруп турар-дыр?
- Дѳжү, хѳрүк, кыскаш, маска кандыг мергежилдиг улустуң херекселдери-дир?
- Бо басняда кижилерниң аажы-чаңында кандыг четпес талаларны кочулап, сойгалаан-дыр?
- Макталды кайы маадырга тыпсып болур-дур?
- басняның сѳѳлгү одуругларын кым катап аянныг кылдыр номчуптарыл, уруглар?
- Ам чаа катап онзалап тускайлап номчаан одуругларывыс кандыг бодалды илередип турар-дыр (мактаныкчы болбас, биче сеткилдиг боор)
8. Бурунгу Грецияга шылгараңгай басня бижикчизи Эзоптун «Дең ѳзээ» деп баснязы-биле деңнелге ажылы а) Басняның аянныг номчулгазын уругларга абзац аайы-биле номчуттурар
Дең ѳзээ.
Ат-алдар болгаш амыдыралчы чедиишкиннер кижи амытанның карактарын халыптавазын: кандыг-даа хүндү, алдар мѳңгези-биле ооңуу болбас!
Деңнин ѳзээ холбең үстү кустуктур чооглап алгаш, хунден-даа артык чырыкты мен берип тур мен деп мактанып олургаш, бак чаяанныг чувези ийик, чорумал салгынның эзининге ѳжуп каап-тыр. Бир кижи катап ону кыпсып тура чагаан дээр: «Чулчурувайн чырып-ла турганың дээре-дир, күжүрүм. Чырыткыларның чайырын хѳмүрертип шыдавас-даа сен».(Эзоп)
б) словарлыг ажыл
Дең ѳзээ – хып турар лаа
Салгыннын эзининге – сырыннын хадымыры в) Ийи басняның тургузуунуң болгаш утказының ылгалдыг болгаш дѳмей талаларының сайгарылгазы
Кызыл-Эник Кудажы «Маргылдаа» Эзоп «Дең ѳзээ»
тургузуу
шүлүк тургузуглуг Проза тургузуглуг
Ѳѳредиг-сургаалдыг кезээ сѳѳлгү одуругларда Ѳѳредиг-сургаалдыг кезээ баштайгы абзацта
маадырлары
Маска, Дѳжү, Кыскаш, Хѳжү, ийи холдар Дең ѳзээ, кижи
Утказы
Мактаныкчы болбас, бодунун эки кылган ажылын чарлаттынып бодун мактаары чараш эвес, биче сеткил ат-алдарны мурнаар. Хүнүнде бар ат-алдар, чедиишкиннерге идегеп, бодун ѳрү кѳрүп, мактанып, ѳскелерни күдү кѳрүп болбас. Ат-алдар, чедиишкин мѳңгези-биле болбас
Кайы-даа басняга түңнел
. «Сени бодуң эвес, а ѳске кижи; бодуңнун эвес, а хары кижиниң аас-сѳзү мактазын» угаадыглыг чугаа

Чогаалдардан түңнел: Ам кичээлдиң эгезинде эпиграф сѳстеривисче эглип келиилиңер.«Сени бодуң эвес, а ѳске кижи; бодуңнун эвес, а хары кижиниң аас-сѳзү мактазын» деп угаадыглыг чугааның сѳстерин кайы маадырларга хамаарыштырып болур-дур?
- Ийе, кайы-даа басняның шупту маадырларынга хамаарыштырып болур, а бистерге хамаарыштырып болур бе?
Шын-дыр. Бистер база бо чогаалдың дузазы-биле эки ажыл-херекти кылгаш, ону чарлаттынып, мактаныры албан эвес деп чүүлдү билип, боттарывысты мактанырын болдурбас болзувусса эки ышкажыл.
Ам эки ажылдаан эштеривистиң ажылын үнелеп, демдектерден салырынга меңээ дузалажырыңарны диледим, уруглар.
8. Бажыңга онаалга:
1.Чогаадыг- угаап боданыышкын. «Дээди макталды кайы маадырга тыпсып болурул, чуге?»
2.Арын 50 онаалга № 6,7 бижимел-биле күүседир.
Онаалга №6 улуг улус-биле демнежип ажылдаалы.Тывага дарган кижиниң ажыл-ижиниң, ус-шеверлерниң дугайында дыңнадыгдан кылыңар.
Онаалга №7 Хѳрүк деп херекселди канчаар ажыглаарын билир силер бе? Ооң дугайында шинчилеп кѳрүңерем.
9. Байырлажыры. Кичээл дээш силерге улуу-биле четтирдим, мени деткип эки ажылдааныңар дээш ѳѳрүп тур мен. База катап кажан-бир шагда ужуражып келгижевиске чедир байырлыг, уруглар
Капсырылга13-ку бѳлүкке чурулгага чурукту кѳргеш тайылбырлап шыдаар мен база чуруптар мен дээр ѳѳреникчилерге ѳттүнүп чуруурунга дузалал материал.