Презентация по калмыцкой литературе: Джангар

Фонетическ разминк Һәрә, һазаран һар, һаза һалун һалд һәрәдҗәнә.Хур, хур цааран йов,Хуцын махн нааран йов.Мөндр, мөндр цааран йов,Мөрнә махн нааран йов. Цу-цу цуунг, Цусн уга цуунг, Яа-яа яанг, Ясн уга яанг Кичәлин төр: «Җаңһр»- алдр дуулвр мөңкртхә!» Кичәлин күцл: 1. Җаңһрин туск медә күүкдт тодлулҗ, алдр дуулврин учр- утхнь цәәлһх.2. Күүкдин келлһнь өргҗүлх, «Җаңһрин» тасрхас сәәнәр айслулҗ чееҗәр келдгинь шинҗлх.3. Дуулврин «Эклц» гидг бөлгин һол чинринь медүлҗ, эврәннь бәәсн һазр усндан, төрскн келндән дурта болх, эргндкән харх, Җаңһрин зөрмг баатрмудын дүрмүдәс үлгүр авч, төрскнч седкл зүүлһх. Кичәлин дуудвр:«Күңкл мана улан залатнр,Күцл кеҗ Җаңһр дуулҗай, Күмни сәәхн Богд Җаңһркезә чигн мөңкртхә!» Хальмг улсин келнә билгин зөөр. Хальмг келн-улс кезән-кезәнәс нааран олн тууль, тууҗ, домг, үлгүр хадһла юмн. Болв «Җаңһр» эн олн зүсн үүдәврмүдәс сәәхн чимлһәрн чигн, уха өггч сурһмҗарн чигн даву болдмн. «Җаңһр» - хальмг улсин келнә билгин нер һарсн баатрлг дуулвр. Хальмг улсин келнә билгин зөөр. Хальмг әмтн «Җаңһрт» йир дурта. Җаңһрчнр Кезәнә, Дөрвн Өөрдин цагт җаңһрчнр әәмгәс әәмг кедәд, нутгас нутг кедәд, олн хурсн һазр эргәд, «Җаңһр» дуулдг бәәҗ. Эцкәс көвүнд, үйәс үйд үлдә йовҗ, сәәхн бөлгүд хадһлҗ үлдәсмн. Җаңһрчнр – хальмгин аһу ик билгтнр.Эн ачта эрдмтнрин нилчәр «Җаңһрин» 26 бөлг манд зөөр болҗ үлдсмн. Нертә җаңһрчнр: Ээлән Овла, Басңга Мукөвүн, Шавалин Дава, Козан Анҗука, Чован Ара, Балдра Насңк, Җуукан Нәәмн, Орган Николай, Лиҗин Төөлт, Каарун Владимир болн н.ч. Балдра Наснк(1888-1971)‏ Баснга Мукөвүн (1878-1944)‏ Орган Николай(1920-1996)‏ Лиҗин Төөлт (1906-1970)‏ Җуукан Нәәмн (1921-1997)‏ Ээлән Овла(1857-1920) Шавалин Дава (1884-1959)‏ Бадмин Мөңкнасн(1879-1944)‏ Күлгүдин хурдн хамгиг цуглулгсн,Арслңгудын чиирг хамгиг цуглугсн,Дөрвн таланДөчн хаани нутг номдан орулгсн,Үкл уга мөңкин орта,Үрглҗд хөрн тавн насни дүрәр бәәдг, Үвл уга хаврин кевәр, Зун уга намрар,Даарх киитн угаһар,Халх халун угаһар, Сер-сер гисн салькта,Бүр-бүр гисн хуртаБумбин орн гинә. «Җаңһр». Һазр-усна бәәдл.  Өл Маңхн Цаһан уулньҺазр теңгр хойрин киисн болад,Өрүн һарх нарни көл дорМаңхаһад бәәдг гинә.Өргн Шартг гидг даланьӨрү-сөрү урсхлта,Өңгтә бадмин герл һарад бәәнә гинә.Эзн Җаңһр эврән ус уудгКиитн хар Домб һолньҮвл зун уга урсхлта,Үрглҗ һадр эргән балвлнБульглсн бәәдг. Домб һол Өл Маңхн Цаһан уул Өргн Шартг дала Эзн Богд Җаңһр Тәк Зула хаани үлдл,Таңсг Бумб хаани ач,Үзң алдр хаани көвүнҮйн өнчн Җаңһр билә. Эзн Богд Җаңһр Хар Җилһн Җаңһр Үзң хан Тәк Зула хан Таңсг Бумб хан КөвүньЭзн Богд ҖаңһрЭцкньАавньЭлнцгнь Җаңһрин уңг-тохм Аһ Шавдл Аһ Шавдл Эзн Богд ҖањһрЭврә бийинь баһ- дүүвр цагтан,Түвин дөрвн хаани күүк һолад,Төвшүн дөчн йисн нойн күүкд һолад,Нарн һарх үд хойран хоорнд бәәдгНом Төгс хаани күүк Арвн зурһата Аһ ШавдлыгЗалгсн болдг. Цуснас улан халхтаЦаснас цаһан саңната,Урн ээҗин ишкгсн,Олн хатд зөвчлҗ уйгсн,Цастан цаһан халвңгигЗүн цох деерән тальвн суудг болна. Эзн Богд Җаңһр Арм - зер - зевнь Арнзл Зеерд - күлгнь Җаңһрин баатрмуд Күңкән дару суудгньКүүкн күрң һалзн күлгтә,Найн негн алдХәәв балтнь ээмәснь хөөһдг уга,Залу ямр чиирг болв гиҗМөрн деер кү торһдг уга,Күмни начнКүнд hарта Савр Барун бийинь ахлдгнь -Иргсн йирн йисн җиләюмиг тууҗҗ келдгИрәд уга йирн йисн җилә юмиг тааҗ меддгБайн Күңкән Алтн Чееҗ Тәк Зула хаани үлдлТаңсг Бумб хаани ачҮзң алдр хаани көвүнҮйин өнчн Җаңһр билә Зүн бийинь ахлдгнь-Төвшүн Ширкгин ач гинә,Бөк Мөңгн Шигшрһин ууһн көвүн гинә.Шилтә Зандн герл хатнаЭркн хөрн хойр настадньһарснАрслңгин Арг Улан Хоңһр Хоңһрин дару суудгнь -Тавлад суухларн,Тәвн хойр күүни зәәдг суудг,Тәкиһәд суухларн,Хөрн тавн күүни зәәдг суудг,Баатр Бумбин орндан Киитн хар шорарн нер hатлгсн, Заани тавг хәәсн Хар күлгтә Гүзән Гүмб Зүн тал һурвдгчнь –Буйн төгс ааван көвүн уга оксн,Бурхн сәәхн ээҗиһән Буй уга хайгсн,Бум өрк алвтанБуурл hалзнарн ирҗЭзн Богдыг дахгснБульңһрин көвүн Догшн Хар Санл Эзн Богд Җаңһрин Эркн сән сөңчЭрк Тугин көвүн,Сананас делм хурдн,Салькнас алд хурдн,Дәәни көлд дасгснОрчлңгин сәәхн Миңъян Алдр Богд Җаңһрин күлг Күңкән Алтн Чееҗин күлг Арслңгин Арг Улан Хоңһрин күлг Күнд Һарта Саврин күлг Догшн Хар Санлын күлг Орчлңгин Сәәхн Миңъяна күлг Агсг Улан Күрң Һалзн Арнзл Зеерд Оцл Көк Алтн Шарһ Буурл Һалзн Улман Агсг Улан Буурл Һалзн Хар күлг Алтн Шарһ Арнзл Зеерд Күүкн Күрњ Һалзн Оцл Көк Һалзн *Баатрин хамгин өөрхн нөкд, иньг - дәәч күлг мөрн. *Баатрмудын күлгүд бахмђта хурдн болн күчтә күдр арнзлмуд.* Тедн күн мет ухата, эзндән эњкр, сән селвгч болна. *Баатр болһна күлг эврә нертә. Байн Күңкән Алтн Чееҗ Барун бийинь ахлҗ суудгньИргсн йирн йисн җилә юмигТууҗҗ кедг, Ирәд уга йирн йисн җилә юмиг Тааҗ меддгБайн Күңкән Алтн Чееҗ болна. Байн Күңкән Алтн Чееҗ Көк кивр саадгнь  Улман Агсг Улан- күлгнь Арслңгин Арг Улан Хоңһр Зүн бийинь ахлдгньТөвшүн Ширкгин ач гинә, Бөк Мөңгн Шигшрһин ууһн көвүн гинә,Шилтә Зандн Герл хатнаЭрк хөрн хойр настаднь һарснАрслңгин Арг Улан Хоңһр гинә.Хәр цаһан далан хамхчҗ,Җимг бийән күүчҗ,Далн хаани нутгДаңһар орулҗ өгсн гинә. Арслңгин Арг Улан Хоңһр Оцл Көк Һалзн - күлгнь Болд үлд - зер - зевнь Күнд Һарта Савр Күңкән дару суудгньСай өркәр авснКүүкн Күрң ҺалзнтаНайн негн алдӘәв балтнь ээмәснь хөөһдг уга,Залу ямр чиирг болв гиҗ,Мөрн деер кү торһдг уга, Күмни начнКүнд Һарта Савр болна. Күнд Һарта Савр Күүкн Күрң Һалзн - күлгнь әәв – балт- зер - зевнь Гүзән Гүмб Хар күлгнь Ханҗал – зер-зевнь Хоңһрин дару суудгньТавлад суухларн,Тәвн хойр күүнә зәәд суудг,Тәкиһәд суухларн,Хөрн тавн күүнә зәәд суудг, Баатр Бумбин орнданКиитн хар шорар нер һатлгснЗаани тавг хәәсн хар күлгтәГүзән Гүмб гидг баатрМиңһн нег җиләТөр шаҗн хойригБулалдҗ келн суудг гинә. Догшн Хар Санл Зүн талас һурвдгчнь –Бульңһрин көвүн Догшн Хар Санл болна.Алтн Чееҗлә әдл ухарльг, Күнд Һарта Саврла әдл балтч,Арслңгин Арг Улан Хоңһрла әдл зөргтә,Орчлңгин Сәәхн Миңъянлаәдл һольшг,Йирн йисн эрдм төгссн баатр. Догшн Хар Санл Болд үлд - зер - зевнь Буурл Һалзн - күлгнь Орчлңгин Сәәхн Миңгъян Эзн богд ҖаңһринЭркн сән сөңчЭрк Тугин көвүнОрчлңгин Сәәхн Миңгъян Орчлңгин Сәәхн Миңгъян Алтн Шарһ - күлгнь Болд үлд зер - зевнь ухатацецнкүчтәчидлтәчииргзөргтәцаһан санататөрскнчмергнһольшгбилгтә Җаңһрин баатрмуд ямаран? Әәв балт Болд үлд Ханжал Саадг Арм К Ү Л Г Ә Т Ң К Х Җ А Ӊ Һ Р З Ү А Р Н З Л У У Р Т Б А А Т Р Р Н Н Н Н М Р А М Т Җ А Ӊ Һ Р Ч Н Р М И Н Г И Я Н Р Йөрәл: Алдр нертә богд Җаңһр мет, Күчтә Күнд Һарта Савр мет, Чаңһ-чиирг Санл мет, Цаһан седклтә, итклтә Хоңһр мет, Гүн ухата, хол тоолврта Алтн Чееҗ мет, Орчлңд уга сәәхн, һольшг Миңъян мет болҗ Оньдин дөрвн цагт җирһҗ йовтн!