Разработка урока по родной (тувинской) речи на тему Алгыш-йорээлдер болгаш тыва улустун езулал-байырлалдары

Тема: Алгыш – йɵрээлдер болгаш тыва улустуң
ёзулал-байырлалдары. Дупшун М.М.
Сорулгазы:
Тыва улустуң алгыш – йɵрээлдериниң ужур-утказы, бɵлүктери, тургузуу болгаш уран-чеченин ɵɵредир.
Тыва улустуң ёзу-чаңчылдарынга даянып, ɵɵреникчилерниң ёзулуг кижи болур мɵзү- бүдүжүн хевирлээр.
Өɵреникчилерниң сɵс курлавырын байыдып, бодунуң бодалдарын шын, долу, аянныг кылдыр дамчыдып билиринге чаңчыктырар.
Дерилгези:
Тос-карак, тыва аяк, ɵңнүг жетоннар, тыва хептиг ойнаар-кыс, хачы, кадак, чалама.
Компьютер, проектор, колонкалар, экран, «Курай-курай» деп ырының аялгазы.
Кичээлдиң планы
1-ги этап. Кичээлдиң организастыг кезээ.
Хɵɵн илередиишкини (диагностика).
Таблица – биле ажыл.
Беседа аргазы. 5 мин.
2-ги этап. Быжыглаашкын кезээ.
1. Дыңнадыг.Өɵреникчиниң бижээн реферадын дыңнаар.
Өɵреникчилер айтырглар салыр. 5 мин
2. Башкының үлегерлиг номчулгазы. Эртенги шайны сүзүктээрин ɵɵреникчилерге кɵргүзер. Башкы аякта сүттүг шайны тос – карак - биле дɵрт чүкче чажып тургаш, йɵрээлди чугаалаар. 1 минута
3. Кыдыраашка ажыл. Беседа аргазы-биле проблемалыг айтырыгны кɵдүрүп тургаш, теманы ɵɵреникчилер-биле катай тодарадыр «Алгыш-йɵрээлдер болгаш тыва улустуң ёзулал-байырлалдары». 3 мин
4. Словарь- фразеологтуг ажыл. 3 мин
5.Йɵрээлдиң утказы-биле ажыл. 3 мин
6.Сула шимчээшкин. 2 мин
7.Йɵрээлдин бɵлүү, тургузуу, уран-чечени болгаш дылының онзагайынга хамаарыштыр викторина-оюн.
8.Сценажыткан кɵргүзүг: үш харлаан уруг дойунга йɵрээл чугаалаары.
9.Өɵреникчилерниң чогааткан йɵрээлдери, кылган открыткалары.
10. үе артса, хей-оорга, молдурук алгаарда йɵрээл салыры.

12 мин
3-кү этап. Түңнел кезээ.
А.Диагностиканың түңнели. 1 минут
Б. Беседа «Бɵгүн кичээлге чаа кандыг билиглер алдым?» Таблицанын 3-кү кезээн долдурар.
В.Онаалга бээр. 5 мин
Кичээлдиң чорудуу

1-ги этап. Кичээлдиң организастыг кезээ.
Диагностика.Өɵреникчилерниң сагыш-сеткили кандыг байдалда турарын билип алыр. Өңнүг жетоннарны үлеп бергеш,башкы тайылбырлаар.Бир эвес хɵглүг болза, кызыл ɵңнүг жетонну кɵдүрер, бир эвес тайбың, сагыш-сеткили оожургалыг, турум байдалдыг болза , кɵк ɵңнү кɵргүзер, а бир эвес шала муңгаргай, азы дүвүренчиг, харын-даа коргуп-сүртеп турар болза, хүрең ɵңнү кɵргүзерин сагындырар. Ооң соонда башкы демдеглеп алырын утпас. Кызыл - … , кɵк - … , хүрең - … .
- Эр-хейлер!
Таблица – биле ажыл. Өɵреникчилер баштай аас-биле беседа айтырыгларынга харыылаар, ооң соонда табилцаның 1, 2 кезээн кичээлдиң эгезинде, а үшкүзүн тɵнчүзүнде долдурарын сагындырар.
Беседа аргазы. Өɵреникчилерниң харыыларынга даянып, кичээлдиң сорулгазын катай тодарадыр.
- Уруглар, алгыш-йɵрээлге хамаарыштыр чүнү билир силер?
- Алгыш-йɵрээл дээрге улустуң чаагай күзелдерин илереткен уран сɵс.
- Ол шүлүк тургузуглуг аас чогаалының биче жанры.
- Алгыш-йɵрээлдерни кудаларга, байыр-дой үезинде чугаалап турганын дыңнаан мен.
- Алгыш-йɵрээлгге хамаарыштыр чүнү билип алыксап тур силер?
- Алгыш-йɵрээлдерниң амыдыралга ужур - дузазын билип алыксап тур мен.
- Алгыш-йɵрээлди кандыг ёзулал-байырлалдар үезинде чугаалааарын билип алыксап тур мен.
Алгыш-йорээлге хамаарыштыр чүнү билир мен? Алгыш-йɵрээлге хамаарыштыр чүнү билип алыксап тур мен? Чаа кандыг билиглер чедип алдым?
Алгыш-йɵрээл дээрге улустуң чаагай кузелдерин илереткен уран сɵс.Ол шүлүк тургузуглуг аас чогаалының биче жанры.
Алгыш-йорээлдерни куда-дойларга, байырлалдар үезинде дыңнаан мен.
Алгыш-йɵрээлдерниң амыдыралчы ужур-дузазын билип алыксап тур мен.
Алгыш-йɵрээлди кандыг езулал-байырлалдар үезинде чугаалаарын билип алыксап тур мен. 2-ги этап. Быжыглаашкын кезээ.
1. Дыңнадыг номчуур. Өɵреникчиниң белеткээн илеткелин дыңнаар. «Тыва улустуң езу-чаңчылдарында алгыш-йɵрээлдер».
Айтырыглар салыр.
- Сɵс магиязы дээрге чүл ол? (Өɵреникчи).
- Сɵс магиязы дээрге сɵстуң хуулгаазыны-дыр. Шаг-шаанда кижилер сɵстү бойдустуң дошкун күштерин чагырып алыр хуулгаазын күш деп санап турган. (реферат белеткээн ɵɵреникчи).
-Хуулгаазын чэ-э? Ындыг болза кижинин күзелин будуруптер йɵрээл бар бе? (Өɵреникчи).
-Ийе, бар. Эртенги шайның үстүн чажыры, сүзүктээри.(Өɵреникчи)
2. Башкының үлегерлиг номчулгазы.
Эртенги шайны сүзүктээри.
1.Алдын хүнүм, ɵршээ.
Айдың айым, ɵршээ.
Оран-таңдым, ɵршээ,
Одум-кɵзүм, ɵршээ.
2.Сүлде-чаяаным, ɵршээ.
Суг-далайым, ɵршээ.
Чер ием, ɵршээ,
Дээр адам, ɵршээ.
3.Эзим-арга, ɵршээ.
Эл-чонум, ɵршээ.
Ак ɵɵм, ɵршээ.
Ажы-тɵлүм, ɵршээ.
3.Беседа аргазы-биле проблемалыг айтырыгны кɵдүрүп тургаш, теманы ɵɵреникчилер-биле катай тодарадып алыр.
- Уруглар, силерниң авларыңар эртен туруп келгеш, шайын хайыныгаш, үстүн чажып, йɵрээл чугаалап турар бе?
-Чок, мен эртениң-не йɵрээл чугаалап турар кижи кɵрбээн мен. (Өɵреникчи)
-Мен ону чүгле аалга кɵрген мен. Хоорайга ындыг ёзу кɵрбээн мен. (Өɵреникчи)
- Мээң авам эртен хайындырган шайының үстүн тос-карак – биле чажып турар. Йɵрээлди чугаалап турар. (Өɵреникчи).
-Мээң авам чүгле шагаа үезинде шайын чажып, йɵрээл чугаалап турар. (ɵɵреникчи)
Беседаны түңнээр.
Башкы. - Шынап-ла, хоорайда чамдык тыва улустуң ёзу-чаңчылдары сагыттынмайн турар.Олар уттундуруп бар чыдар. Ынчангаш бис бɵгүн кичээлге чүнү чугаалажыр-дыр бис?
- Уттундуруп бар чыдар чаңчылывыс – йɵрээл дугайында.
-Шын-дыр. Тема «Алгыш-йɵрээлдер болгаш тыва улустуң ёзулал-байырлалдары».

4. Кыдыраашка ажыл. Ай, хүннү болгаш теманы бижиттирер.
5. Словарь - фразеологтуг ажыл. Кыдыраашка ажылдаар.
ёзу, ёзулал- сагылга,чаңчыл.
Сɵс магиязы - сɵстүң хуулгаазыны.
Сүзүк – чаагай сеткил сеткиири, күзээри, ыдык чүүлдерге бүзүрээри.
Сүлде - им-демдек, кижиниң хей-аъдының бир хевири.
Эл-чон - «эл» - эптиг – демниг чон.
Ыдык - үнелиг, сүзүктүг.
6. Йɵрээлдиң утказы-биле ажыл. Экранда йɵрээлдиң сɵзү кɵстүп турар.
- Йɵрээлде чүнүң дугайында чугаа чоруп турарыл?
- Чырык чер кырында эң үнелиг ыдык чүүлдерни адап, ону сүзүктеп турар.
-Ыдык чүүлдер дээрге чүлер деп бодап тур силер?
- Ыдык чүүлдер кижиниң тɵрээн чурту, долгандыр турар бойдус, оран-делегй, ада-иези болур.
- Ада-ие дугайында кандыг үлегер домактар билир силер?
1.- Ада сɵзүн ажырып болбас, ие сɵзүн ижип болбас.(Өɵреникчи) .
2.- Адалыг оол томаанныг, иелиг кыс шевер. .(Өɵреникчи)
3. - Кырган-даа болза иези эки,
Хырай-даа болза боргу эки. (Өɵреникчи)
Түңнел. Чырык чер кырында кижинин ада - иези дег эргим чүве чок. Оран-делегей, долгандыр турар бойдус амыдыралдың чаяакчызы, үнер дɵзу.Ынчангаш оран - делегейин кижи камнап –хумагалап, ада-иезин хүндүлеп чоруур ужурлуг.
7. Сула шимчээшкин. Йɵрээл чугаалаар кижиниң сагыш-сеткили арыг-чаагай, бодалдары чырык болур ужурлуг. Кижиниң шын кылдыр тынган тыныжындан сагыш-сеткили сергеп, кɵдүрлүп келир. Баштай думчуктун оң талазын улуг эргек-биле дуглай баскаш, солагай талакызы – биле аяар киир тынар.үндүр тынар. 3 катап күүседир. Ооң соонда солагай талазы-биле база ынчалдыр 3 катап күүседир.
8. Йɵрээлдин бɵлүүнге, тургузуунга, уран-чеченинге болгаш дылының онзагайларнга хамаарыштыр викторна-оюн ойнаар.
Экранда йɵрээлдин сɵзүглели кɵстүп турар.
Йɵрээлдин бɵлүүн тодарадыр.
А. Чалбарыг б. Мактал в.Хам алгыжы.
2. Чалбарыгда эге аяннажылганың хевирин айтыр.
а. Долу. б. Кожаланчак в.Аралашкак
3. Оран-таңдым,ɵршээ,
Өдум-кɵзүм, ɵршээ деп одуругларда нарын сɵстерге чүге дефис салганыл?
А. Утказы удур сɵстер. Б. Ийиги кезээ аңгы хереглеттинмес сɵстер.
В. Утказы чоок сɵстер.
4. Ак ɵɵм оршээ деп одуругда кандыг уран-чечен арга ажыглааныл?
А. Деңнелге б. Эпитет в. Диригжидилге.
5. Тайгага аңнап чораан анчы чалбарыг чугаалаарда чүнү тудуп алырыл?
А. тос – карак б. кадак б. дая азы сɵɵскен
8.Сценажыткан кɵргүзуг: үш харлаан уруг дойунга йɵрээл чугаалаары.
Өг иштинде авазы (ɵɵреникчи) уруу-биле (ойнаар-кызы) болгаш ɵске аалычлар олурар. Оон авазы туруп келгеш, бодун таныштырар.
- Мээң уруумнуң ады Анай-Кара . Ол бɵгүн 3 харлап турар, ооң бажының дүгүн хылбыктаары-биле даайы, күүйү, угбалары, дɵргүл-тɵрелдери чыглып келген.
1. - Мен Анаай-Караның авазының кады тɵрээн акызы – даайы кижи мен. Уруумга йɵрээл чугаалап берейн.
«- Кезер-ле дээш кеспедим,
Кезер-Чиңгис номнады,
Хачылаар дээш хачылавадым,
Хаан-Чиңгис номнады,
Кондангылаштыр
Агара кырызын,
Хойгулаштыр
Калбара семизин!» –дээш, ойнаар-кыстың чажын хачы-биле хылбактай кезер.
- Белек кылдыр молдурга айтып тур мен – дээш, уругнуң чажын хылбыктай кезер. (Даайы ).
2.- Мен күүйү кижи мен дээш, йɵрээл чугаалаар.
-Өпейлиинден ɵзүген болзун!
Кавайлыындан каң дег болзун!
Улуг угаанныг болзун!
Улуг назылыг болзун!
Кулактары дыыжы болзун!
Карактары кɵскү болзун!
Алдын холдуг кежээ болзун!
Аас - кежии бүргээр болзун!
Ханаа-думаа дыынмас,
Хая дег кадыг болзун!
Дɵңе орар анчы болзун!
Тɵре баштаар чолдуг болзун!
Белек кылдыр анайлыг ɵшкү айтып тур мен дээш, база-ла хылбыктаар. (Кууйу)
3.- Анай-Каранын угбазы мен. Дуңмамга йɵрээл чугаалап берейн .
Уруг чаштар үре-тɵлдер!
Уян болбайн, эрес болзун!
Бочургалап частыр болзун!
Бора - хектеп эдер болзун!
Бочурганын чечээ ышкаш,
Бора хектин чалгыны дег,
Бүгү чоннун чаш-ла тɵлү,
Бүрүн менди ɵзер болзун!
Дуңмамга хураганныг хой бээр мен дээш, бодунун холу – биле кылган хой дүрзүлуг откыртказын тутсур.
4.- Анай-Карага йɵрээл чугаалап берейин. (Угбазы)
Доңге тигер ɵглүг болзун,
Дɵшке чалаар малдыг болзун!
Хаттан, чаъстан ыжыктыг,
Халап кээрге камгалалдыг,
Каш кезек ханаларлыг,
Кайгамчыктыг ɵглүг болзун!
Эдилээр эди эгин ажыг болзун,
Дɵң черге ɵɵн хондурзун,
Дɵш черге малын одарлатсын,
Оюн оя, чигин чире чурттаар болзун! – дээш, бодунуң кылган ɵг хевирлиг открытказын сунар.
Анай-Каранын акызы мен дээш йɵрээл чугаалаар.
Торлаа ышкаш ɵɵр болзун,
Торга ышкаш каас болзун!
Узун назын назылазын,
Уруг – дарыы кɵвей болзун!
Кырган назын назылазын,
Кылган ижи бүдер болзун!
Кадыг таакпы тырпазын,
Кара арага ишпезин!
Чоруу чогуп чорзун,
Чораан черинге хундулетсин!
Бодунуң чураан чуруун белек кылдыр сунар.
9.Өɵреникчилерниң чогааткан йɵрээлдерин дыңнаар, кылган открыткаларын үнелээр.
Шеңненин чогааткан йɵрээлдери.
1. «Уруг-дарыг хүн-бүрүде тумен-сая кылдыр ɵзерин күзедим!».
Бедик чаагай, Артым!
Чалбарып, чажыым чажып келдим.
Акы-дуңмам, башкыларым,
Чоок дɵргул-тɵрелим
Хей-аъды бедик,
Узун назынны назылазын!
10. үе артса, хей-оорга, молдурук алгаарда йɵрээл салыры.

Мал сокканда мынча дээр
Согар дээш сокпадым, соктуна бээди,
Соктуна берген черинден, шокар бызаа тɵрүттүнзүн,
Кагар дээш какпадым, хейдиге бээди,
Хейдиккен черинден, кара-шокар бызаа үнзүн!
3-кү этап. Түңнел кезээ.
А.Диагностиканын түңнели.
Б. Беседа «Бɵгүн кичээлге чаа кандыг билиглер алдым?» Таблицаның 3-кү кезээн долдурар.
Алгыш-йɵрээлге хамаарыштыр чүнү билир мен? Алгыш-йɵрээлге хамаарыштыр чүнү билип алыксап тур мен? Чаа кандыг билиглер чедип алдым?
Алгыш-йɵрээл дээрге улустуң чаагай күзелдерин илереткен уран сɵс.Ол шулук тургузуглуг аас чогаалының биче жанры.
Алгыш-йорээлдерни куда-дойларга, байырлалдар үезинде дыңнаан мен.
Алгыш-йɵрээлдерниң амыдыралга ужур-дузазын билип алыксап тур мен.
Алгыш-йорээлди кандыг езулалдар үезинде чугаалаарын билип алыксап тур мен.
Алгыш-йорээл кижиниң амыдыралында хүннүң –не ажыглаттынып турар, ол кижиниң кузелдерин бүдүрүптер.
Йɵрээлди арт ажарда, үш харлаан уруг доюнга, чаа ɵг тиккенде, суг бажы дагаанда, молурук алгаарда чугаалаар.
Йɵрээлди байырлалдар үезинде чугаалаарда тускай белеткенир.
Хам кижи йɵрээл чугаалаарда алганып чугаалаар.
- Алгыш-йорээл кижинин амыдыралында хүннүң – не ажыглаттынып, кижиниң кузелдери бүдүрүптер.
-Йɵрээлди , үш харлаан уруг доюнга, чаа ɵг тиккенде, суг бажы дагаанда, молурук алгаарда чугаалаар.
-Йɵрээл чаңгыс одуругдан тургустунуп болур.
- үш харлаан уруг доюнга баш хылбыктаарда баштай даайы чүве чугаалаар.
- Хылбык дойга мал-маган айтыр.
- Аңчы кижи йɵрээл чугаалаарда, дая азы сɵɵскен тудуп алыр.
Хам кижи йɵрээл чугаалаарда, алганып чугаалаар.
В.Онаалга бээр.
Алгыш-йɵрээлдер чыып бижиир, чогаадыр. Чечен чогаалдардан авторлуг йɵрээлдер тывар.

Ажыглаан литература.
1.Ооржак Л.Х., . Кужугет М.А. «Тɵрээн чогаал», 6 класс, 2014 ч
2.Чамзырын Е.Т., Кужугет М.А. Тыва аас чогаалы болгаш литература. «Ниити ɵɵредилге черлеринин 5-11 класстарынга чижек программа». К, 2012 ч.
3. .Кенин-Лопсан М.Б. «Тыва хамнарнын торулгалары», Кызыл, 2002 ч.
4. Шогжал З.О «З.А.Намзырай – шүлүкчүнүң оруу».Кызыл, 2014 чыл.
5. Рефлексивные техники. Москва, Изд-во «Учитель», 2009 чыл.
6.Матпаадыр, 2006 чыл.
7. Сиротюк А.Л. «Синдром дефицита внимания с гиперактивностью». М, 2009 ч.
8. Компакт диск. Вячеслав Танов, Сборник популярных тувинских песен. Кызыл, К 2010 ч.