Урок дебаты по теме Лес — краса земли по роману Вечный лес Нугмана Мусина

Тема. НоCман МусиндыS “М‰Sгелек урман” дилогияkы буйынса д‰рес – дебат “Урман – ер к_рке”
Д‰рестеS эпиграфы.
Pурай?
€_!
PайIа _[теS?
Урманда _[тем.
Кем QырQты?
О[та QырQты.
Ни эшл‰рг‰?
УйнарCа.
Д‰рестеS маQсаты. НоCман МусиндыS “М‰Sгелек урман” романыныS идея – тематик й™км‰ткеkе мен‰н танышыу; дебат ярIамында т‰нQитле фекерл‰_ алымын _[тере_, т™рл™ сыCанаQтар мен‰н эшл‰_Iе формалаштырыу, т™рл™ яQлы QараштарIы k‰м факттарIы айыра беле_, алынCан м‰Cл_м‰тте анализлау, диалогик телм‰рIе _[тере_; экологик белемде киS‰йте_, т‰биC‰тк‰ k™й™_ т‰рби‰л‰_, т™рл™ сыCанаQтарCа, аргументтарCа таянып, урман – ер к_рке k‰м ул kатылырCа тейеш т_геллеген и[батлау, QараласаQ проблеманыS к™н_I‰к булыуын асыQлау.
Йыkазландырыу. НоCман МусиндыS “М‰Sгелек урман” китабы, экран.
УQытыусы.
БашQортостандыS халыQ яIыусыkы НоCман МусиндыS “М‰Sгелек урман” дилогияkы яIыусы ижадында _Iенс‰лекле урын тота. Исемен‰н к_рене_енс‰ роман урман тураkында, ябай урман т_гел, ‰ м‰Sгелек урман. ДилогияныS беренсе китабында шундай юлдар бар.
“Т™лк™сура дил‰нк‰г‰ kуCылып, урман QырQыусылар эрг‰kен‰ туQталды. УларIыS kомCол QараCайIарIы ауIарыуына, яSы Cына QараCай урманы томрап ултырCан, х‰Iер Qола ялан булып QалCан тау битл‰_ен‰ Qарап торIо.
Шулай бына, QорIаш – QоIа, - тине Pотдос уныS янына килеп, к™н™н‰ бер QаIаQ он алайым тип, ер й‰мен килтер‰беI. Их, донъялар! Теге саQта PотлоCужа мен‰н староста алдалап, ерIе kаттырмаCан булkалар
Урман имен – аман Qалыр ине, тим‰ксеkеSме? – Т™лк™сура к™рk™нд™, таCы тир‰ - яCына к_I й_гертте. ЛапшинCа kатмаkаQ, икенсе бер‰_ ки[терер ине. Бында эш PотлоCужала Cына тормай, Pотдос.
€ ниI‰ тора kуS?
Был kорауCа Qапыл Cына яуап бир‰ алмай Т™лк™сура. Бер яQтан, урманды QырQмайынса бушQа серете_I‰н файIа юQ, икенсе т™рл™ уйлаkаS, шул х‰тлем аяуkыI QырCас, ул бер заман б™т‰с‰к т‰ инде, урмандыS да сиге бар. Унан, урман QырQыу – халыQQа к‰сеп. АIмы – к_пме аQсаkын, онон алып тора. ТаCы ла т™пт‰нер‰к уйлаkаS, тамаQ байына тиерлк эшл‰п, кешел‰р к_пме ыIа сиг‰, ‰ Лапшиндар к[‰ Qалынайта. Ер – kыуIы б™т™нл‰йе мен‰н халыQ Qулына биреп, халыQ унан _Iе ген‰ файIа к_рkен ине л‰ бит, л‰кин быны нисек эшл‰рг‰?” Шулай итеп, б™г™нг™ к™нд‰ л‰ актуаль яSCыраCан, бер быуат уQ Т™лк™сураны, халыQты уйландырCан “Урман kатылырCа тейешме?”, “Урман халыQQа нисек хеIм‰т итерг‰ тейеш?”тиг‰н kорауCа дебат формаkында яуап эIл‰й‰с‰кбеI.
Б™г™нг™ дебатыбыIIыS темаkы “Урманды QырQма[Qа!”
Терминдар. Лесхоз – д‰_л‰т QарамаCында булCан урман хужалыCы урман ресурстары - аCас, дарыу _л‰нд‰ре, ашарCа яраQлы урман ресурстары, арендатор – урманды бер нис‰ йылдан алып 49 йылCа тиклем арендаCа алCан кеше.
Ра[лаусы команданыS тезисы “Урман – ер к_рке, халыQ ке_ек м‰Sгелек булырCа тейеш”



Ра[лаусы команданыS 1 – се спикер ™с™н аргументтар.
Урман – ер к_рке, ул халыQ ке_ек м‰Sгелек булырCа тейеш. БашQорт ™с™н г_з‰л т‰биC‰т – рух сыCанаCы, шатлыQ шишм‰kе, й‰ш‰_ тамырIары. Урман - сабынлыQ т_гел, йыл да к_переп QалQып сыQмай, QырQылCан аCастар урынына яSы _[ентел‰р ултыртQанда ла, уларIыS ™лг™р™п ете_ен быуаттар буйы к™т™рг‰ к‰р‰к. ТарихQа к_I kалайыQ:
1833 йылда Ырымбур губернаторы Василий Алексеевич Перовский промышленниктарCа _IенеS к_рk‰тм‰kен‰н тыш урман kатыуIы тыйCан. Б™й™к химик Дмитрий Иванович Менделеев 1899 йылда экспедиция мен‰н Уралда була. Ул Белорет районындаCы €_ж‰н k‰м PаCы тауIарын к_реп kоQланCан k‰м был тауIарIы сарыф итерг‰ б™т™нл‰й юл QуйырCа ярамай, тип и[к‰ртк‰н.
Ти[т‰л‰рс‰ йылдар БашQортостан урмандарында башлыса QараCай, аQ шыршы, QараCас, Qайын QырQырCа тырышалар. j™I™мт‰л‰ QараCай, аQ шыршы урмандары тек‰ тау битл‰_I‰ренд‰ ген‰ Qалып бара. Фанера етештере_ ™с™н х‰Iер Qайын к_пл‰п QырQыла. PараCаслыQтар, C™м_м‰н, юQ тиерлек. Шул уQ ваQытта урмансылар аCасы QырQылCан майIандарCа яSы _[ентел‰р ултыртып ™лг™рм‰й. €г‰р башлаCан дил‰нк‰г‰ ике йыл эсенд‰ QараCай ултыртыуIы х‰ст‰рл‰м‰k‰S, уны т‰_I‰ Qурай ел‰ге, т™рл™ QыуаQлыQтар, унан kуS у[аQ, Qайын ба[ып ала. Л‰кин зыяндыS иS Iур ™л™ш™ аCасты йыCып ‰Iерл‰г‰нд‰ килтерел‰. М‰[‰л‰н, 850 – 900 меS кубометр аCас ‰Iерл‰н‰ ик‰н, унан к‰м тиг‰нд‰ 150 меS кубометр QалдыQ Qала. Ошо х‰л булмаkа, йыл kайын к‰менд‰ меS гектар урман QырQылма[ ине.
Урман ни тиклем бай булkа, уныS файIаkы ла атмосфера ™с™н бик Iур. Урта й‰шт‰рI‰ге аCастар й‰ш аCастарCа QараCанда углекислый газды к_бер‰к йота. 20 й‰шлек QараCай бер йыл эсенд‰ 9 тонна углекислый газ йотkа, 60 й‰шлек аCас 13 тонна. Урман - атмосфера санитары. Юл буйында _[к‰н бер гектар шыршы урманы 30 тонна саS йота, QараCай сауQалыCы 38 тонна, им‰нлек 54 тонна. Pалала тикк‰ ген‰ тир‰к ултыртмайIар. Тир‰ктеS япраCыныS бер квадрат метры _Iен‰ ете килограмCа тиклем саS йыя. КешенеS тын алыу системаkына ыSCай т‰ь[ир ите_се эфир майIары б_леп сыCара. Шулай итеп, урман – kаулыQ, й‰ш‰_ сыCанаCы k‰м беIIеS команда урманды QырQма[Qа тиг‰н Qарар сыCара.
Pаршы команданыS kорауына яуап. Х‰Iерге к™нд‰ электрон китаптар сыCарыла башланы. Шулай уQ макулатура йыйыуIы кире тергеIерг‰ к‰р‰к. ЯSыраQ Qына Туймазы, Б‰л‰б‰й Qалаларында макулатура йыйыу акцияkы ойошторолдо.
Кире QаCыусы команданыS тезисы. “Урман – байлыQ сыCанаCы”
Кире QаCыусы команданыS 1 - се спикеры.
«Урал урмандары шау-шыу ит‰...» ХалQыбыIIыS боронCо йырIарыныS береkе шулай башлана. j‰м C‰ж‰п т‰ т_гел, с™нки башQорттоS к™нк_реше, ш™C™л™ туранан-тура урман, уныS kыуIары, кейек-й‰нлект‰ре, емеш-ел‰кт‰ре мен‰н б‰йл‰нг‰н булCан. Урман кешене туйындырCан да, кейендерг‰н д‰, ‰се k‰м э[е елд‰рI‰н ген‰ т_гел, Qайkы саQ дошмандарIан да kаQлаCан.
5,5 миллион гектар урманыбыI була тороп, нефть эшк‰рте_г‰ k‰м нефть химияkына Cына Qарап й‰ш‰_ kис килешм‰й. Урман – беIIеS байлыCыбыI, k‰м беI уны о[та, k™I™мт‰ле файIаланырCа тейешбеI. jуSCы йылдарIа урман буйынса эшQыуарлыQ _[‰ башланы. ТаQта ки[е_, ™й, мунса буралары эшл‰п kатыу буйынса ш‰хси цехтар асыла k‰м халыQQа эш урындары булдырыла. Был бигер‰к т‰ ауыл еренд‰ колхоз, совхоздар, лесхоздар б™т™р™лг‰н осорIа халыQ ™с™н бик файIалы эш тип уйлайбыI. М‰[‰л‰н, К™й™рг‰Iе районы эшQыуары Альберт К_с‰рбаев –аCас эшк‰рте_ буйынса _I эшен асып еб‰рг‰н k‰м районды Cына т_гел, тир‰-яQ QалаларIы т™I™кл‰ндере_ ™с™н байтаQ ™л™ш™н индер‰. УныS цехы ишек, ултырCыс, ™[т‰л, иI‰н таQтаkы, евровагонка, плинтустар етештер‰, мунса, ™й буралары к_т‰р‰, беседкалар т™I™й. Альберт К_с‰рбаев 25 кешег‰ эш урыны булдырCан. Урманы булCан ауылда й‰ш‰г‰н халыQтыS к_пселеге ошондай аCас эшк‰рте_ тармаCында к‰сеп ит‰. Шулай итеп аCас QырQылмай ик‰н, бындай цехтарIы ябырCа тура кил‰. € инде тыуCан еренд‰ к‰сеп таба алмаCан кешег‰ ике ген‰ юл Qала – й‰ ситк‰ китерг‰, й‰ аQсаkыI – ниkеI Qалып, тормош т™б™н‰ т‰г‰р‰рг‰.
“Урман кодексы” буйынса урманды 49 йылCа арендаCа алып _I эшен асыу м™мкинлеге бар. Шулай итеп, урман – байлыQ, й‰ш‰_ сыCанаCы тип и[батлай беIIеS команда.
Pаршы команданыS kорауына яуап. БашQортостан урмандары арендаCа тик БашQортостанда й‰ш‰г‰н кешел‰рг‰ бирелерг‰ тейеш тип и[‰пл‰й беIIеS команда.
Ра[лаусы команданыS 2 - се спикеры.
Урман-т™I™л™ш материалы Cына т_гел, д™й™м халыQ байлыCы, с‰л‰м‰тлек сыCанаCы ла. НоCман МусиндыS “М‰Sгелек урман” дилогияkында к_рk‰телг‰нс‰ урманды й™I йыл элек нисек QырQылып kатылCан, б™г™н д‰ шулай QырQыла. Урманды шундай в‰хшиI‰рс‰ QырQмайынса табыш алып була.
БашQортостанда туристик индустрия булдырыу шундай табыштарIыS береkен т‰Qдим ит‰ беIIеS команда. РеспубликабыIIыS _Iенс‰лекле C‰ж‰п т‰биC‰те «Б™т‰ донъя QыраCай т‰биC‰т» китабына индерелг‰н. Спорт туризмыныS иQтисади яQтан килем килтере_ен д‰ ‰йтеп _те_ м™kим. БашQортостандыS k‰р т™б‰генд‰ туристик проекттарIы тормошQа ашырырCа м™мкинлек бар. М‰[‰л‰н, МораIым тарлауыCы, Ш_лг‰нташ м‰мерй‰kе, kыу kаQлаCыстар, Ир‰м‰л тауы, шихандар k.б. Илд‰ ике урында Cына, К™ньяQ Уралда k‰м АлтайIа, туризмдыS б™т‰ т™р™н _[тереп була. Тау туризмы, йылCаларIан kалда аCыу, м‰мерй‰л‰р, й‰й‰_ле туризм, тау саSCыkы – барыkы ла м™мкин беII‰ Й‰Cни туризм буйынса эшQыуарлыQты _[терерг‰ т‰Qдим ит‰ беIIеS команда.
Кире QаCыусы команданыS 1 - се спикерына kорау бир‰.
Сит илд‰н килг‰н арендатор беIIеS халыQты уйлармы ик‰н?
Кире QаCыусы команданыS 2 - се спикеры.
АCас – т™I™л™ш материалы. УCа ихтыяж, к™рс™к заманымы, т_гелме, бер Qасан да к‰мем‰й. Ата-бабаларыбыI борон-борондан аCас к‰сепселеге, kунарсылыQ мен‰н к™н к_рг‰н, аCастан к™нк_реш k‰м хужалыQ к‰р‰к-яраCын етештерг‰н. БашQорт еренд‰ аCас к‰сепселегенеS 40-тан ашыу т™р™ булCан. Хатта урыны-урыны мен‰н махсуслашQан к‰сепселек т‰ хас беIIеS халыQQа. €йт‰йек, АCиIел, Н™г™ш, Инй‰р буйIарында й‰ш‰г‰н башQорттар аCастан соQоп т™рл™ kауыт-kаба, Ст‰рлетамаQ районында й_к‰ септ‰kе, k‰р ерI‰ л‰ тип ‰йтерлек к™р‰к-k‰н‰к kаптары ‰Iерл‰_ мен‰н булCандар. Был да бит ауыл кешеkе ™с™н яSы эш урыны булдыра. Белорет районыныS €_ж‰н леспромхозында киS k‰м тар колеялы тимер юлы, металлургия ™с™н шпалдар, й‰шник k‰м миск‰ таQталары, сайыр, ™[т‰лд‰р, м‰кт‰п парталары, театр креслолары, ултырCыстар, арба, сана, т‰г‰рм‰ст‰р етештер‰л‰р, дегет Qайнаталар. К_рене_енс‰, аCастан к_п т™рл™ продукция алып була ик‰н. Былтыр Р‰с‰й Федерацияkы бюджет системаkына БашQортостан урмандарын файIаланыуIан 231 миллиондан kум ашыу аQса к_ск‰н. Урман хужалыCы министрлыCыныS матбуCат хеIм‰тен‰н х‰б‰р ите_I‰ренс‰, уныS 104 миллионы республикаCа, 127 миллион kумы федераль бюджетQа й_н‰лтелг‰н. Быйыл урман хужалыCына ил бюджетына 248 миллион kум к_л‰менд‰ килем индере_ бурысы й™км‰телг‰н. Шулай итеп, урман республика бюджетына килем килтере_се булып тора.
Ра[лаусы команданыS 1 -се спикерына kорау.
jин яICан д‰фт‰рIе, уQыCан китапты аCас булмаkа нисек сыCарырCа м™мкин тип уйлайkыS?
Ра[лаусы команданыS 3 - с™ спикеры.
Урман иk‰ аCас Qына т_гел. УCа ышыQланып, ел‰к-емеше л‰, б‰шм‰кт‰ре л‰, к_п т™рл™ дарыу _л‰нд‰ре л‰ _[‰. Кемдер шул хазиналарIыS kумдар мен‰н и[‰пл‰нг‰н Qимм‰тен самалаCаны булдымы ик‰н? j‰р х‰лд‰, белгест‰р, урман б_л‰кт‰ренеS ике проценты Cына кеше файIаkына кит‰, тип ра[лай. Дарыу _[емлект‰рен, ел‰к-емеште, б‰шм‰кт‰рIе йыйыу, kатып алыу, эшк‰рте_ беII‰ етерлек ким‰лд‰ ойошторолмаCан. Дарыу _[емлект‰рен, ел‰к-емеште, б‰шм‰кт‰рIе йыйыу, kатып алыу, эшк‰рте_ эшен ойошторорCа м™мкин. Был осраQта Рим €хм‰довтыS “БашQортостандыS файIалы _[емлект‰ре” китабы ярIамсы була ала. Pайkы бер‰_I‰р урманда емеш-ел‰кте kындырып, йолQоп йыя, б‰шм‰кт‰рIе тамырынан Qайырып ала. Урман к_пт‰р ™с™н усаQ яCып, к‰йеф-сафа Qороу урыны Cына. УларIан ™й™м-™й™м Qый, консерва банкалары, шеш‰л‰р ятып Qала, k_ндерелм‰г‰н QуIIан янCын сыCа.
“М‰Sгелек урман” ‰[‰ренд‰ге урманда транспортты бер ген‰ юлдан й™р™т™рг‰, й‰ш аCастарIы тапатма[Qа, тыныслыQ айлыCын _тк‰рерг‰ тиг‰н талаптарына QушылабыI. Утындан башQа н‰м‰г‰ эшкинм‰г‰н урмандарIы Cына ки[ерг‰ т‰Qдим ит‰ Bилман Т™лк™сурин.
Х‰Iерге к™нд‰ Т™лк™сура, Бикморат, Bилман Т™лк™сурин ке_ек урмансыларыбыI бар ‰ле. М‰[‰л‰н, урмансыларCа илд‰ге берI‰н – бер k‰йк‰л Йософ Ф‰рр‰хов мен‰н Николай Морозов х™рм‰тен‰ Туймазы Qалаkында QуйылCан. Ошо QалаCа инг‰н д_рт юлдыS яQ – яCына д_рт т™рл™ аCас ултыртылCан.
Урманды ерIеS й‰шел юрCаны ла, тере QалQаны ла тип й™р™т‰л‰р. €г‰р уCа _IебеI QалQан булмаkаQ, урман да м‰Sге й‰ш‰й алма[, тип и[‰пл‰й беIIеS команда.
Кире QаCыусы команданыS 3 - с™ спикеры
Х‰Iер Qала халQы аCастан kалынCан ™йI‰рг‰ ынтыла. АCас йорт йыkазы, донъя к‰р‰к-яраCы тимер-томорCа, пластикQа QараCанда к_пк‰ матурыраQ та, ныCыраQ та, экологик й‰k‰тт‰н х‰_ефkеIер‰к т‰.
Урман булмаkа беI уQыCан китаптар, яICан д‰фт‰р, QаCыIIар, г‰зит – журналдар булма[ ине. Г‰зит – журналдарIыS, китаптарIыS электрон варианты ла кеше kаулыCы ™с™н х‰_ефле ик‰нен онотмайыQ. Pарт аCастарIыS углекислый газ йотоп, кислород б_леп сыCарыуы к‰мей. ШуныS ™с™н д‰ урманды ваQытында ки[е_ файIалы эш. Экологик яQтан бик отошло ла. € БашQортостанда QартайCан Qайын урмандары бик к_п.
Былтыр Р‰с‰й Федерацияkы бюджет системаkына БашQортостан урмандарын файIаланыуIан 231 миллиондан kум ашыу аQса к_ск‰н. Урман хужалыCы министрлыCыныS матбуCат хеIм‰тен‰н х‰б‰р ите_I‰ренс‰, уныS 104 миллионы республикаCа, 127 миллион kумы федераль бюджетQа й_н‰лтелг‰н. Быйыл урман хужалыCына ил бюджетына 248 миллион kум к_л‰менд‰ килем индере_ бурысы й™км‰телг‰н. Шулай итеп, урман республика бюджетына килем килтере_се булып тора.
ЙомCаQлау.
УQытыусы.
ЭпиграфQа кире Qайтыу.
Pурай?
€_!
PайIа _[теS?
Урманда _[тем.
Кем QырQты?
О[та QырQты.
Ни эшл‰рг‰?
УйнарCа.
Кеше QурайIы яkап б™тк‰с, л‰зз‰тл‰неп kыIIырып уйнап та еб‰р‰. Бына ошо сихри моS а[тында т‰биC‰т мен‰н кеше бер б™т™нг‰ ‰йл‰нг‰нд‰й. Урман k‰м кеше. Был ике т™ш™нс‰, й‰ш‰_ мен‰н kауа араkындаCы б‰йл‰неш ке_ек, айырылCыkыI. Кешелек донъяkы м‰Sгелек тибеI ик‰н, быныS урмандан башQа булыуы м™мкин т_гел. Й‰Cни кешелектеS м‰Sгелек булыуы ™с™н, урмандыS м‰Sгелек булыуы шарт. БеII‰ халыQтыS т‰биC‰тк‰ м™н‰с‰б‰те бик т_б‰н ким‰лд‰. € беI м‰Sгелек байлыCыбыIIы тапап, яндырып, т‰л‰фл‰п й‰ш‰йбеI. Т‰биC‰т _Iен‰ Qарата бындай QоротQослоQто бер Qасан да C‰ф_ итм‰й...



15