Баш?орт теле ?оштар — ?анатлы ду?тарыбы?

46-сы дәрес Лексик тема: “Ҡоштар – ҡанатлы дуҫтарыбыҙ”Грамматик тема:”Бәйләүес” Өйг1 эште тикшереү -“Өл1с1йем й1ш1г1н ауылдың атамаһы нимәне белдерә?” темаһына уҡыусыларҙың сығыштарын тыңлау.-“Шүлгәнташ мәмерйәһе тураһында мин нимә беләм” темаһына әҙерләнеп килеүсе уҡыусылар төркөмдә бер-береһенә һөйлә9.(У6ыусылар бер-береһенең дәфтәрҙәрен алып менән, буйы, тураһында, өсөн, кеүек бәйләүестәрен ҡулланып яҙып килг1н һөйләмдәр8е тикшерәләр һәм баһа ҡуялар). Тексты башҡортсаға тәржемә итегеҙ Собственные имена. Вообразите, что с нашей планеты исчезли все географические названия – городов, рек, морей, гор, стран, улиц. Тотчас остановилась вся работы почты. Парализовался транспорт. Никто не знает, куда ехать, где сесть, а где сойти. И все это из-за такой мелочи, как название. По В Никонову 1-се рәткә - 1-се абзац, 2-се рәткә - 2-се абзац бирелә. Уҡыусылар бер-береһенең эшен тикшереп баһалайҙар. - Уҡыусылар, мин һеҙгә йомаҡ уҡыйым. Әгәр яуабын дөрөҫ тапһағыҙ, бөгөнгө дәрестә нимә тураһында һөйләшеүебеҙ тураһында белерһегеҙ. Яҙын йырлап киләләр, Беҙҙе моңға күмәләр, Көҙөн тағы күмәкләшеп Йылы яҡҡа китәләр. Йомаҡтың яуабы Ҡоштар - Эйе, б2г2нг2 д1рест1 Тыу7ан илебеҙ т1би71тен1 й1м бире9есе, матурлыҡ 2ҫт1үсе ҡанатлы дуҫтарыбыҙ – ҡоштар тураһында һ1йл1шербеҙ. Яҙ миҙгелен1, ҡоштар7а арнап яҙыл7ан 1ҫ1рҙ1р уҡырбыҙ. “Б1йл19ес” темаһын нығытыуға к9неге9ҙ1р эшл1рбеҙ.Элек-элект1н кешел1р ҡоштар донъяһы мен1н ҡыҙыҡһын7ан. Улар һымаҡ бейект1 осорға, мо5ло итеп йырларға хыялланған. Шу7а ла халыҡ араһында оҫта йырсыны – һандуғас, ҡыйыу к2р1шсене – б2рк1т, һылыу ҡыҙҙарҙы – ҡарлуғас, аҡҡошом тип й2р2т1л1р. Шулай уҡ ҡоштар образы һынамыштарҙа ла осрай. С2нки беҙҙең ата-бабаларыбыҙ борон-борондан һауа торошон ҡоштарға ҡарап билд1л1г1н. Шуларҙың бер нис193е мен1н танышып х1терҙ1ҡалдырайыҡ.Ҡарлу7ас т9б1н осһа, ям7ыр яуа.Ҡар7алар а7астың аҫҡы бота7ына ҡун3а, ел булыр.Һайыҫҡан шыҡырыҡлаһа, кеше кил1.Сыбар сыйырсыҡтар алдан килһ1, иген у5ыр.Ала ҡарға ҡарҙа борхолдаһа, к2н 9ҙг1рер.Һауала ҡоштар к9п осһа, ҡарлы к2нг1. Күрмә диктант Сыбар сыйырсыҡтар алда килһә, иген уңыр.Ҡарлу7ас т9бән осһа, ям7ыр яуа.Ҡарғалар а7астың аҫҡы ботағына ҡунһа, ел булыр. Баһалау критерийҙары 0 хата – “5”, 1-2 хата – “4”, 3-4 хата – “3” - Элек-электән беҙҙең гүзәл тәбиғәтле Уралыбыҙ ҡоштарға бик бай булған. Ер йөҙөндә, ғалимдар иҫәпләүе буйынса, 100 млрд. ҡош йәшәй, кешеләргә ҡарағанда 20 тапҡыр күберәк тиерлек. Ә Башҡортостанда шуларҙың 300 төрөн осратырға мөмкин.-Һеҙ ниндәй ҡоштарҙы беләһегеҙ? Һүрәткә ҡарап, һүҙлектәр ярҙамында ҡоштарҙың исемдәрен руссанан башҡортсаға тәржемә итеп өс һөйләм төҙөп яҙы7ы8. Тәржемә эше Ҡоштар һүрәте Үҙегеҙҙе тикшерегеҙ Ҡоштар һүрәте - Уҡыусылар, һеҙ күрм1г1нд1, т1ҙр1 аша бер ҡош телеграмма ҡалдырып китк1н. Ниндәй ҡош ҡалдырып китк1н тип уйлайһығыҙ? Мин 1йтк1н йомаҡтың яуабын д2р2ҫ тапһағыҙ, ниндәй ҡош ик1нен белерһегеҙ.“Гөр-гөр” йырлай ул,Ҡыҙыл ситек кейә ул,Күлдәктәре күгелйем,Татыулыҡты һөйә ул. - Элекке замандарҙан уҡ төрлө илдәрҙә почта элемтәһендә күгәрсендәр файҙаланылған. Батшаларҙың ашығыс фармандарын да, ғашиҡтарҙың йөрәк серҙәрен дә тейешле урынға улар еткергән. Бөйөк Британияла бер күгәрсенгә бронзанан һәйкәл ҡуйылған. Ул 1942 йылдың яҙында һыу аҫты кәмәһенән хәбәр алып килеп ҡотҡарышҡаны өсөн иң юғары хәрби бүләккә лайыҡ булған.Ел ыңғай иҫкәндә, почта күгәрсене сәғәтенә 300 км тиҙлек менән оса. - Почта күгәрсене кемдән хәбәр алып килгән икән. Әйҙәгеҙ, уҡыйыҡ. 1уҡыусы телеграмманы ҡысҡырып уҡый. “Беҙ, бер төркөм ҡоштар, һеҙҙе һағынып йылы яҡтан ҡайтырға сығабыҙ. Әгәр ҙә бирелгән йомаҡтарҙың яуаптарын дөрөҫ тапһағыҙ, ниндәй ҡоштарҙың һеҙгә осоп ҡайтыуын белерһегеҙ. Тиҙҙән ҡайтып етербеҙ, осрашҡанға тиклем.” - Уҡыусылар, бирелгән йомаҡтарҙы уҡып, яуаптарын дәфтәрегеҙгә яҙып барығыҙ.1.“Ҡар” ҙа “ҡар” тип осоп йөрөй,Ҡысҡыра юҡҡа-барға.Исеме уның ... .2. Ҡолға башында йорто,Эсендә тора йырсы. 3.Үҙе йомортҡа баҫмай,Балаһында баҡмай.4. Йылы яҡҡа ирекһеҙҙәНОсоп китә ҡар яуғас.Яр буйында, ҡыйыҡтарҙаОя ҡора ... . 5. Яңғыратып һыу буйҙарынҺайрай, алһыу таң тыуғас,Моңло, дәртле ... .6. Кәкре муйын, аҡ йомғаҡ,Йөрөй күлдә яр буйлап,Йәлеп итә үҙенә,Зарлы көйҙәрен уйнап.7. Торҡо-тарҡы тора ла,Күккә менеп юғала.8. Аҡ уймағым һыуға төштө,Балдаҡтары уйыла төштө. Яуаптарығыҙҙы тикшерегеҙ 1.Ҡар7а2. Сыйырсыҡ3. К1к9к4. Ҡарлуғас5. Һандуғас6. А66ош7. Торна8. А6сарлаҡ Баһалау критерийҙары. 0 хата – “5”, 1 хата – “4”, 2-3 хата–3”. -Тиҙәйткесте ятлағыҙ Ҡара ҡарға ашамаһа,Ала ҡарға ашаһын.Ала ҡарға ашамаһа,Ҡара ҡарға ашаһын.Ҡарға килмәй - ҡар китмәй,Ҡарға килмәй – яҙ етмәй.- Шулай итеп, иң беренсе булып йылы яҡтан ниндәй ҡоштар ҡайта? Улар ҡасан ҡайта? Улар тураһында нимәләр беләһегеҙ? И7ланды уҡып баш6ортса7а тәржемә итегеҙ - Уҡыусылар, “Экологический вестник” г1зитене5 б2г2нг2 3анында бирелгән и7ланды уҡып, башҡортсаға тәржемә итегеҙ. Ищем квартиру! Домики-особняки из плотно сбитых досок не тоньше 2 см. Высота домика 32 см, площадь 15x15 см; вход (леток) – 5 см в ширину и длину, расположен на высоте 23 см от пола. С видом на солнечную сторону. Скворцы. - Тимәк, ниндәй ҡоштарға оя кәрәк? Кемдәрегеҙ сыйырсыҡтарға оя яһап йәки иҫке ояларын таҙартып әҙерләп ҡуйҙы? -Ә сыйырсыҡтар ниндәй айҙа, ҡасан осоп ҡайталар? Улар тураһында нимәләр беләһегеҙ? Бөгөнгө дәрестә Абдулхаҡ Игебаевтың. - “Сыйырсығым” тигән шиғыры менән танышабыҙ. Һүҙлек эше Бирелг1н һ9ҙҙ1рҙе һ9ҙлек ярҙамында руссаға т1ржем1 итегеҙҠошсоҡ – Йонсоу – Борсолоу – Хәтерләү – Сөй – Яһап ҡуйыу – Хәүефләнеү – Кинәнеү – - Мине5 арттан 39ҙҙ1рҙе ҡабатла7ы8. Ши7ыр8ы у6ыйы6 - Һаумы, һаумы, ҡошсоғом,Йырсы дуҫ, сыйырсығым!Й1, 32йл1, нисек ҡайттың?Талманымы ҡанатың?Һин йонсорһоң тип юлдаБорсолоп б2тт2м бында.Юҡһын7ан7а, аҫыл ҡош,Һине х1терл1нем йыш ! Әле ҡыш к2н2, хаттаТамсы тамма7ан саҡта,Ҡул7а алып таҡта, с2й,Һи51 я3ап ҡуйҙым 2й! Р1хим итеп кер йортҡа,Х18ефл1нм1,ҡурҡма!Р1х1т йәш1 ояңда,Иркен матур донъяңда!Тыңланы ла ҡош мине,Кин1неп былай тине: - К2ҙ китк1йнем к2ньяҡҡа,Х1ҙер ҡайттым был яҡҡа !Һа7ындырҙы Инй1рем,Тыуып үҫк1н ерҙ1рем ! Шиғыр өҫт2нд1 эш 1. Уҡытыусының өлгөлө уҡыуы.2. Уҡыусыларҙың үҙаллы уҡыуы.3. Яңғырауыҡлы уҡыу.4. Тасуири уҡыу.5. Тәржемә итеү.6. Һорауҙарға яуаптар.“Быны беләһегеҙме?” Бер пар сыйырсыҡ балаларын осороп еб1рг1нсе, 8 ме5л1п зарарлы б2ж1кт1рҙе ҡыра. - Апрель һүҙе латинсанан тәржемәһе – асылыу, сәскә атыу тигәнде аңлата. Был айҙа тәүге яҙ ямғыры – ләйсән яуып үтә. Ҡоштарҙың йылы яҡтан ҡайтыуы ай буйына дауам итә. Тәүге көндәрҙә сыйырсыҡтар менән һабантурғайҙар килә.Беренсе апрелде мәрәкә йә көлкөлө көн тип йөрөтәләр. К9негеүҙе эшл1геҙ Тексты уҡығыҙ. Бәйләүестәрҙе алда килеүсе һүҙҙәр менән күсереп яҙығыҙ. Аңлашылмаған һүҙҙәрҙе һүҙлек дәфтәренә күсереп, тәржемә итеге8. Апрель мен1н! 1 апрель к2н2 бер-береңде шаяртыу 71ҙ1те ҡайҙан килг1н? Был бик боронго 71ҙ1т. Уны апрель – йылдың иң 9ҙг1ре9с1н айы булыуы мен1н а5латырға тел1г1нд2р. Һауа торошо апрелд1 кешел1рҙе 1лен1н-1ле аптыратыусан. Шу7а ла айҙың беренсе к2н2 шаярыу, м1р1кә мен1н билд1л1н1, имеш. Л1кин былай а5латыу д2р2ҫ түгел. Апрель ысын яҙ айы тип иҫ1пл1нг1н к2ньяҡ илд1ренд1 л1 был 71ҙ1т күпт1н й1ш1п килг1н. Борон7о индустарҙа шаярыу, м1р1к1 к2н2 булып – 31 март, борон7о Римда и31 ошо уҡ к2нд1р”аңралар байрамы” тип иҫ1пл1нг1н. Был 71ҙәт борон7олоҡ т2пк2л2н1н х1ҙерге Европа халыҡтарына ла к9ск1н. (А. Григорян.) -Тексты тыныш билд1л2рен 6уйып кусереп я8ы7ы8. Ҡоштар ҡасан ҡайта? Ҡоштарҙы яҙ хәбәрселәре тип атайҙар с2нки улар беҙг1 яҙ ҡайтаралар. Ҡоштарҙың килеүе март апрель май айҙарына һуҙыла. Иң тәүҙә, март башында, ҡара ҡарғалар килә. 25 мартта сыйырсыҡтар 28 мартта һабан турғайҙары ҡайта. 26 апрелдә ҡарлуғастар 6 майҙа һандуғастар килеп етә. (Е. Кучеров буйынса) Үҙегеҙҙе тикшерегеҙ Ҡоштарҙы яҙ хәбәрселәре тип атайҙар, сөнки улар беҙгә яҙ ҡайтаралар. Ҡоштарҙың килеүе март, апрель, май айҙарына һуҙыла. Иң тәүҙә, март башында, ҡара ҡарғалар килә. 25 мартта сыйырсыҡтар, 28 мартта һабан турғайҙары ҡайта. 26 апрелдә ҡарлуғастар, 6 майҙа һандуғастар килеп етә.(Уҡыусылар бер-береһенең эшенә баһа ҡуялар.) Перфокарта менән эш -Н2кт1л1р урынына тейешле б1йл19ест1рҙе ҡуйы7ыҙ. 1. Үҙенең саф һыуы ... к2с бирг1н матур Ашҡаҙар, б1л1к1с тулҡындары ... урғылып-урғылып, батыр егетте с1л1мл1не. (Х. Ҡолмөхәмәтов) 2. Халыҡ к9п булыуға ... , бында эҫе түгел, һалҡынса. (С. Ағиш) 3. Шул минутта кешеләр иркен1йеп тын ал7ан ... булды. ( З. Ураҡсин) 4. Г2рл2үек тағы ла яр3ыбыраҡ түб1нгә сапты, 1 Заман 9рг1 ... атланы. (Р. С171ҙиев) 5. Башҡа ҡоштар ..., б2ж1кт1рҙең үҫеп ҙурайғандарын к2т2п тормайбыҙ. (Ғ. Ғ1лиев) 6. Аталары ҡала7а ҡайтып китк1с, Сабир к2нд1р ... Әсҡ1т мен1н берг1 булды.(Х. Хәйретдинов) Белешм1: буйы, табан, мен1н, ке9ек мен1н,ҡарамаҫтан, ке9ек Үҙегеҙҙе тикшерегеҙ 1. Үҙенең саф һыуы мен1н к2с бирг1н матур Ашҡаҙар, бәл1к1с тулҡындары мен1н ур9ылып-ур9ылып, батыр егетте с1л1мл1не. (Х. Ҡолм2х1м1тов) 2. Халыҡ к9п булыу7а ҡарамаҫтан, бында эҫе т9гел, 3алҡынса. ( С. Ағиш) 3. Шул минутта кешел1р иркен1йеп тын ал7ан ке9ек булды. ( З. Ураҡсин) 4. Г2рл19ек тағы ла ярһыуыбыраҡ түб1нг1 сапты, 1 Заман 9рг1 табан атланы. (Р.С171ҙиев) 5. Башҡа ҡоштар ке9ек, б2ж1кт1рҙең 9ҫеп ҙурай7андарын к2т2п тормайбыҙ. (Ғ. Ғ1лиев) 6. Аталары ҡалаға ҡайтып китк1с, Сабир к1нд1р буйы Әсҡ1т мен1н берг1 булды. ( Х.Хәйретдинов) Баһалау критерийҙары 0 хата – “5”, 1 хата – “4”, 2 хата – “3” Викторина һорауҙарына яуап бирегеҙ 1. Ним1не урман 1т1се тиҙ1р?2. Осҡанда йоҡлаусы ҡош.3. Үҙ халҡын һу7ыш аф1тен1н ҡурсалаусы ҡош.4. Урман докторы.5. Йомортҡаһын сит ояларға һалып, бала сығарыусы ҡош.6.Тыныслыҡ илсел1ре – күг1рсенд1рг1 ҡайҙа 31йк1л ҡуйылған?7. Нинд1й ҡош м2х1бб1т 31м тоғролоҡ символы булып тора?8.Ҡоштар 2с1н ним1 ҡурҡынысыраҡ: һалҡынмы 1лл1 аслыҡмы?9. Башҡортостанда ҡоштарҙың нис1 т2р2 й1ш1й?10. Һауалағы акробат ҡоштар.. Үҙегеҙҙе тикшерегеҙ Викторина һорауҙарының яуаптары:1. Һуйыр.2. Ҡауҙы.3. Торна4. Тумыртҡа.5. К1к9к.6. Б2й2к Британияла, Францияла 31м Ростовта.7. Аҡҡош.8. Аслыҡ.9. 300-г1 яҡын.10. Сыйырсыҡ. Ба3алау критерий8ары О ошибок – “5!”, 1-2 ошибки – “4”, 3-4 ошибки – “3”. Йомғаҡлау - Уҡыусылар, б2г2нг2 д1рестә ним1л2р эшл1негеҙ? - Ним1ләр тураһында белдегеҙ? - Ҡоштар тураһында нинд1й яңылыҡтар белдегеҙ? - Д1рестә кемд1р 19ҙем ҡатнашты? -Д1рес һеҙгә оҡшанымы?Үҙегеҙг1 нинд1й баһа ҡуйыр инегеҙ? @йг1 эште 3айлап алы7ы8 Ҡоштар тураһында ши7ыр уйлап яҙыр7а.“Ҡоштарҙы һа6лайыҡ!” темаһына диалог й1ки хик1й1 т2ҙ2рг1.Тур7ай, сыйырсыҡ, к1к9к, һабантур7ай, ҡар7а 39ҙҙ1рен 6улланып 32йл1мд1р т2ҙ2п килерг1.