Открытое внеурочное занятие по культуре наших предков.

Внеурочная деятельность.Открытое мероприятие.Семья-опора счастья.Ог-буле-аас-кежиктин чоленгиижи.Оюн Салбак Марковна.
Кичээлдин сорулгалары:
1.Ог-буле-аас-кежиктин чоленгиижи деп чуулду уругларнын билип алыры2.Тыва улустун чаагай чанчылдарын , ёзулалдарын болгаш ог –буленинужурларын , сагылгаларын билип алыры
3.Бодунун ог-булезинге чоргааралды , ынакшылды , торээн чонунун бурунгучаагай чанчылдарын , ужурларын хундулээрин ооренири.
Дерилгези: уругларнын «Мээн ог-булем» деп темага чураан чуруктары , ог-
буле дугайында улегер домактар , тос кавай ( музей экспонады) , деспи кавай
презентация.
Кичээлдин чорудуу.
1.Организастыг кезээ2.Кичээлдин ажыл чорудулгазын тывары-Кичээливистин темазын номуптаалынарам , уруглар ?
Ог-буле-аас-кежиктин чоленгиижи. (1ги слайд)
-Ынчангаш , кичээливисте чунун дугайында чугаалажыр-дыр бис , уруглар?
3.Кичээлдин темазы – биле ажыл-Чуге ог-булени аас-кежиктин чоленгиижи деп турарыл? Оон утказын чуу деп билип тур силер? Аас – кежик деп чул ?……….
Шулук ( Ог-булем )
Аатынган кавайымданАдаар созум – авай , ачайАвай – авай ынак созумАчай –ачай чоргаар созумЧайгап аадып остургештинЧагып соглээн авам созу:
Часкаан чорба, эштиг чору
Чаалга чорба , кежээ чору-Ынчангаш , бис богун эштеривистин ог- булелеринче аалдап баар бис. Оларботтарынын ог-булезинин база тыва чонувустын чанчылдарын , ёзулалдарын, байырлалдарын дугайында чугаалап бээр – дир.
1.Ог-булелерже аян – чорук1ги ог-буле Хоюгбан Эвиленнин ог –булезинче аалдап бар бис.уруглар.Ёзуларны катаптаптар!!!!
Ог-буленин херээжен ээзи тайга – тандызынче чажыын, чалбарыптурар. Огнун иштинде кижи бурузу бодунун ажылын кылып олурар: ачазы дорде чеп эжип, олгун ооредип олурар.Бир уруу дук дыткан,оскези кавайда дунмазын ааткан.Ыт ээре бээр.Уруу эжикти бакылааш чугаалаар:
-Кожавыс угбай кел чыдыр!
Огнун эр ээзи кожазын уткуп огже кирерин чалаар.
-Амырыгын-на тур силер бе, угбай?
Амырыгын-амыргын! Силерде бугу чуве амыргын-на бе?
Амырыгын-амыргын! Бо чоокта онза солун чуу тур?
-Бистин ог-буледе улуг оорушку –чаш уруг торуттунуп ,олчалыг болдувус..
Башкы: Ог-булеге чаш ург торуттуннерге улуг байырлал болур.каткы-хог. Оорушку, чаштын ыызы. Опей ырлары куттулуп кээр. Бурунгу огбелеривис уруг торуттунерге-ле доаан кавайлаар чораан.Кавай болза тыва чоннун эрте-шагдан бээр эдилеп чораан эдилли болур.Торээн чурт биле кавайны бир домей ыдыктай коор чораан.Оскен кавайым кавай болган чуртум деп чечен-мерген состер салгалдан салгал дамчып келген.Кавай чаш ургунун ордузу болур.
1-ги аалдын белеткээн чугаазын дынналынар,уруглар.
1ги уруг.Кожер-дужер амыдыралдыг чораан тывалар, уруг кавайын онзагай кылыр чораанОон хевирлери янзы-буру:
1Деспи кавай.(слайд)
Ону амыдыралы шала хирелиг ,ажы-толдуг хой улус ажыглаар.Кошкун амыдыралдыг ог-булеге кандыг-даа чуве туруп болур.Ырак тайгаже бир ог-буле коже берген дижик.Ол огнун ижинниг херээжен ээзи хенертен божупкан.Ол уеде кавай чок. Ындыг таварылгада чаш уругну деспиге кавайлаар турган.деспини шевер кижи теректен кылыр.Уруг кавайлаан деспини огден ундурбес, диленчиге бербес болгаш кончуг камныг эдилээр.
2-ги уруг.тос кавай.(слайд)
Иви малдыг чон Тожу кожууннун девискээрнде чурттап чоруур.Ону ыяш тозундан кылыр. Чуге дээрге ол шык тыртпас,уруг белен аарычал эвес болур.
3-ку уруг.Тыва кавай.
Тыва кавайнын ыяжын хадындан кылыр.Ону ак ыяш дээр анаа кыс уругларны чыттырар.Оон ынай пар ыяштан база кылыр.Анааа оол уругларны остурер.Эрзин,Тес-Хем улузу кавайнын адаанга анай, хураган кежин, тайга-танды улузу койгун кежин, шыырак-шыдалдыг улус киш кежин салыр чораан.
Чуге дээрге кавай шык тыртпас, уруг аарычал эвес болур.
Огнун эр ээзи: Чаш уруглуг кавайны орун кырынга чыттырып болур,ааткыышка аадып болур. Аъттыг кижи эзерге унгерип ап болур.Уруг чок кавайны ак энчек азы тон-биле ораагаш, чыышкынга чажыра кадагалаар.Уруг кавайын ээн куруг каап болбас.Кавайны уреп болбас, октап болбас.Кавай-биле торээн черинин сулдези чангыс дижир.Ынчангаш тыва кижинин эн-не хайыралдыг эди кавай болур.
Огнун херээжен ээзи. Чаа торуттунген чаш уруг бир –ле дугаарында опей ырын дыннаар.Опей ырынын чаш уруглуг ог-булеге дынналыр ужуру – аас –кежиктин ыдык демдээ. Утказынын талазы – биле опей ырылары ие кижинин ишти- хонун , сагыш –сеткилин , оорушкузун , чаш толунге ынакшылын илередир.
(Опей ырын ырлап кууседир )Опей-опей , оой. Уван-уван ,оойОпейленим , ээй. Увайланым , оой.
Опей уруг , оой. Удуй берем ,чээ
Удуп корем , чээ. Уванайым ,чээ.
-Бо ог –буленин чугаазындан чуну билип алдынар?
……
-А силерге аванар кандыг опей ырын ырлап берип турганыл? Кандыг ырларбилир силер , уруглар? (уруглар ырлаар)
-Ам силерни 2ги ог-буле манап турар-дыр ,уруглар..
2ги ог-буле2ги ог-буленин 1ги уруу.
Бистин ог-булевис хой ажы –толлдуг. Бис дорт бис , бичиивистен тура куш-
ажылга чанчыккан бис. Улуг уруглары бичиилеринхайгаараар, карактаар.Ээлчежип бажын ажылын кылып, ада-иевскиедузалажып турар бис. Чоокта чаа хеймер дунмавастын бажынын дугунхылбыктаан бис.Ынчагаш ,хылбыктаашкын дугайында чугаалап бээр –дирбис.
Авазы.Тыва езуда кан-кадык уругнун быжынын дугун 3 харлыында таартыр.
Баш бурунгаар тараар хунун лама башкылардан айтырып алыр.Бир эвес уругарай шушпен , чугаазы тода унмээн болза, ол ёзулалды 5, 7, 9, харларнынкайы-бирээзинче сонгаарладыр. Баш дугу таартыры ог-булеге чугула
болуушкун.Байырлал шинчизи , торел –доргул , унелиг белектер чаш кижигеулуг салдарлыг.
Ачазы.Чаш баш дугунге дегген кижи бурузу белек бээр азы чаш кижиниончуледири болур. Баш хылбыктаарынын уезинде огбе кижи йорээл салыр.
Хачыга ак пос (кадак) баглаар.Чаш кижинин бажын 3 катап хун аайы-
биле хачы – биле долгандыр чорудар.Чассытпышаан бажын суйбааш, йорээлсозун чугаалаар:
Опейлиинден озуген болзун!
Кавайлындан кан дег болзун!
Улуг угаанныг болзун!
Узун назынныг болзун!
Кулактары дыыжы болзун!
Карактары коску болзун!
Алдын холдуг кежээ болзун!
Аас кежии бургээр болзун!
Башкы:Ог-буленин байырлалы бичии кижинин амыдыралче баштайгы базымын углаар, сагыш-сеткилин каастаар.Бо уедени эгелеп бичи кижи делегейде чааскаан эвес мен, ада-иелиг, акы-дунмалыг, торгул-торелдиг , ырак-чооктан келген чоннуг мен, олар менээ ынак деп чуулду билип эгелээр.
-Бо ог-буленин чугаазындан чуну билип алдынар, уруглар?
-Силер кандыг йорээлдер билир силер, уруглар? (Уруглар йорээлдер чугаалаар)
3-ку ог-буле.
Ог-буленин ортун уруу:
Бис хостуг уевисте ог-булевиске кежээлерде тоолдажып, тывызыктажып, узун тынышка чаржып, чинчи чажыржып дээш оон-даа оске оюннарны ойнап турар бис.Ынчангаш, силерни бис чинчи чажыржып ойнаарынче чалап тур бис.( уруглар 3ку ог-буленин уруглары –биле бир денге чинчи чажыржып ойнааралар)
4.Кичээлдин туннели.
Бистин ог-булелерже аян чоруувус моон –биле доозулду.Ынчангаш, кандыг туннелге келдивис , уруглар? Ог-буле деп чул?Ог-буле кажан аас-кежиктиг болурул?
-Тыва огбелеривистин ёзулалдарын , чанчылдарын дыннадывыс,оон дугайында чугаалаштывыс.А кол-ла чуул ог-буле амгы-даа уеде, шаанда –даа аас-кежиктин чоленгиижи болур деп чуулду билдивис.Ог-буле дээрге кижи бурузунун чуртталгазында эн-не чоок, унелиг.Кажан ог-булеге ынакшыл,найырал, бот-боттарын хундулежип, деткижип, кижи бурузунге дузалажып турар болза-ол ёзулуг аас-кежик Ог-буле аас-кежиктин чоленгиижи.(тончузунде уруглар ыры ырлаар)Слайд
-Моон-биле кичээливис доозулду.Эки ажылдаан уругларга, идепкейлиг ада-иелерге четтиргенимни илередип тур мен.