Статья Музыкальную аппаратуру-школе в подарок
«Межегей» хөмүр-даш уургайындан уругларга белек
15.01.2015
Тыва — каас-чараш бойдус чурумалы, чер адаанда чаштынып чыдар эгээртинмес казымал байлаа-биле онзагай чер. Ооң буурул дагларында Д.И. Менделеевтиң таблицазында кирип турар элементилер барык шуптузу үүжелеттинип мөөңнеттинген. Бистиң республиканың девискээринде алдын, мөңгүн суу, чес, хөмүр дээш, оон-даа өске ховар дээн казымал байлактар четчир болгаш артар. Бо ховар байлактың бирээзи хөмүр-дашты чүс-чүс чылдар дургузунда чүгле одалгага хереглээри-биле казып келген. А чоокку үеден эгелеп Россияда билдингир улуг үлетпүр бүдүрүлгези «Евраз» холдинг боттарынга хүлээнип ап, «Межегей хөмүр-даш» уургайын башкарып, ажылды боттандырып эгелээн. Бо улуг бүдүрүлгениң ажылдакчылары кожазында Кочетов школазынга Чаа чылдың бүдүүзүнде белек-селектиг аалдап четкеннер.
Тоолдарда ай-хүн херелдиг, алдын даңгыналарга болгаш тажы оолдарга дөмей айыраң- каас чечектер дег өөреникчилерниң ырлап, самнап турарын көөрге, шынап-ла, чоргааранчыг. Тыва чурту эгээртинмес казар байлактыг чурт боорундан аңгыда, катаптаттынмас уран-талантылыг чоннуг. Айыраң чечектерге дөмейлеп орарым бо салым-чаяанныг уруглар Таңды кожууннуң Кочетов ортумак школазының өөреникчилери-дир. Уругларның танцы-самының, ыры-шоорунуң аразында өөредилге эргелекчизи Чойгана Бапан-ооловна Сандак төрээн школазының төөгүзүнүң база доозукчуларының аразында алдарлыг кижилерин орус дыл кырынга кысказы-биле таныштырды. Кочетов ортумак школазының төөгүзү Тываның хөгжүлдези-биле тудуш харылзаалыг. Тус школа 1924 чылдың төнчүзүнде, 1925 чылдың эгезинде үндезилеттинип тургустунган. Амгы үеде школада 165 өөреникчиге 26 башкы эртем-билигни дамчыдып, өөредип турар. +өредилгеге сундулуг, орус дылга тергиин чугаалаар, спортка бедик көргүзүглүг уругларның барынга башкылары чоргаарланып демдегледилер.
Оларның төрээн суурунуң чоогунда, хөөредип чугаалаар болза, каш базым черде «Межегей» хөмүр-даш тывыжын казып, тып турар улуг бүдүрүлге бар. Бо бүдүрүлгениң удуртукчузу Вячеслав Геннадьевич Сараев Чаа чыл байырлалының бүдүүзүнде школачыларга белек-селектиг аалдап четкеш, оларның кайгамчыктыг уран-талантызын магадап көргеш, чылыг сөстерни чугаалаан:
— Силер ховар талантылыг уруглар-дыр силер. Эки өөренип алгаш, төлептиг кижилер болуп, чурумалдыг тыва чериңерниң хөгжүлдезинге үлүг-хууңарны киирер силер. Төрээн сууруңар чоогунда чыдар алдын, хөмүр-даш тывыжынга ажылдаар дагжы мергежилдиг болуруңарны база күзедим, уруглар. /деп турар 2014, моорлап келир Чаа чылды эки, менди-чаагай уткуур силер — деп чагыг-сөзүн бергеш, чигирзиг белектерни сөңнээн.
Пильчирова Светлана Тоюновна, уруглар ансамбилинин удуртукчузу, хой чылдарда школада ыры-хогжум башкызы болуп бичии чаштарны ыры-хогжумге сонуургалдыг, мозу-шынары бедик культурлуг кижилер кылдыр кижизидип ажылдап чоруур. Хой чылдарда бодунун ажылынга бердинген харыысалгалыг башкы дыка улуг чедиишкиннерни чедип ап, бодунун кылган ажылынын туннели биле школага улуг ортектиг хогжумнуг херекселди бодунун кижизидип чоруур уруглары биле чедип алган. Улуг уулени база деткимчени суурнун чагырга даргазынын оралакчызы Оюн Ирина Игорьевна каткан деп ол улуг оорушку биле демдеглээн. Ынчангаш улуу-биле четтиргенин илередип ол ышкаш Москвадан келген улуг аалчыларга база канчаар даа аажок ооруп-четтиргенин илереткен.
Кочетов суму чагыргазының даргалары суурнуң хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирип турары дээш уургай бүдүрүлгезиниң ажылдакчыларынга четтиргенин илереткеннер. Уруглар боттарының уран холдары-биле шеверлээн каасталгаларын болгаш чуруктарын берген. Ол хире улуг белек алган болгаш ындыг-ла боор, деткикчилеринге өөрээн сеткилин кочетовчулар улай-улай чугаалааннар.
«Межегей» хөмүр-даш уургайының ажылдакчылары бо суурга чаңгыс эвес удаа белек-селектиг аалдап четкен. Чаа өөредилге чылы эгелээр мурну август айда Кочетов школазынга 81 200 рубль өртектиг хөгжүм херекселин бүрүнү-биле садып берген, а суурнуң улуг-бичии уругларынга улуг белек — ойнаар чаа дериг-херексел болган. Суурнуң ортаа кудумчузунда чайганыыштарны, бичежек янзы-бүрү ойнаар дериг-херекселдерни тургузуп кааны кайы ырактан көскү, ону долгандыр шевергини кончуг херимнеп каан. Ол ойнаар шөлге чылыг үеде бичии уругларның каткы-хөглүг алгызы дола бээр. Шыпшың, ыржым булуңнуң бурунгаар сайзыралынга «Межегей» хөмүр-даш бүдүрүлгезиниң деткимчезин демдеглеп болур. Суурнуң чурттакчылары оларга өөрээн сеткилин мынчаар илереттилер.
Андрей Мөңгеевич Оюн, Кочетов школазының директору: «Мен бо школаны 16 чыл удуртуп тур мен. Чоогувуста чаа тургустунган улуг бүдүрүлге «Межегей» хөмүр-даш компаниязы-биле чаңгыс баг дег сырый харылзаалыг ажылдап турар бис. Суурувуска болгаш школавыска материалдыг дузаны көргүзүп чоруур бүдүрүлгениң удуртукчузу Вячеслав Сараевке база ооң кады ажылдап турар эш-өөрүнге өөрүп четтирип чоруур бис».
Алла Сарыг-ооловна Ойдуп-оол, суму баштыңы: «Суг-Бажы суур — Тываның төөгүлүг черлериниң бирээзи. Оон аңгыда казымал байлактыг онзагай булуң. Мында хөмүр-даш чыдынының шыгжамыры чаштынып чыдар. Бо ажыктыг байлак-биле «Межегейуголь» хөмүр-даш уургайы ажылын эгелээш-ле бисти утпайн харылзажып турары өөрүнчүг. Суурнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге улуг деткимчени кылып берип турар. Чаа чылда дагжы кожаларывыска чедиишкиннерни сумунуң чонунуң мурнундан күзедим!».
Төөгүлүг Суг-Бажының чурттакчылары улуг бүдүрүлгениң ажылының шуудап чоруй баарынга бүзүреп, оларга чүгле эки орукту йөрээп артканнар. «Евраз» холдингиниң тургузуунда кирип турар «Межегей» хөмүр-даш уургайының тудуу эрткен чылын эгелээн. Тудугнуң улуг ажылы-биле чергелештир хөмүр-дашты казып тывар ажылды соксатпайн турар. Межегей чыдынының ажыл-чорудулгазы Тываның төөгүзүнде чаа арынны ажыткан болгаш республиканың бурунгаар хөгжүлдезинге улуг идиг болур.
Ася Базыр-оол