Внеурочная деятельность Улусчу ужурлар 5 классы

№ Темалары(раздел, тема) Шагы(кол-во часов) Хүннери(дни) Кичээлдиң хевири(вид урока) Билип алыр чүүлдер(основное содержание) Немелде онаалгалар (дополнительныезадания) Дерилгези (оборудование урока)
план факт 1 Улусчу ужурлар, чаңчылдар деп чүл? 1 киирилдекичээлЧаңчыл дээрге чоннуң угаан-медерелинде бы-жыгып доктаай берген чүс-чүс чылдарда сал-галдан салгалче дамчып, сагыттынып чоруур улусчу культураның чарылбас кезии. ар. 6-да алгышты өөренир. «Тыва» деп альбом.
2 Амылыг бойдус. 1 кичээл-беседа Бойдус биле кижиниң холбаазы үе-дүптен туруп келген. Тывалар бойдусту амылыг дээр. Бистиң өгбелеривис бойдуска хамаарышкан хоойлуларны, дүрүм-нерни, чаңчылдарны чогаадып, тургузуп, хоюглап келген. С.Сүрүң-оолдуң «Тывалаар кускун» деп чогаалын номчуур. 3 Тыва улустуң оран дугайында билииш-кини. 1 Тыва улусчуфилософи-яда оран дугайында билиишкин делгем уткалыг. Ол кижиниң иштики сагыщ-сетки-линден эгелээш, чурттап олурар бүдүн делегейже чаттылып чоруткан. 4 Дээр, ай, хүн дугайында чалбарыглар. 1 практиктиг кичээл Дээр эң үстүкү черде турар болгаш, чүнү-даабилир, чүнү-даа көөр. Хүнден кижи кежик дилеп, сагыш-сеткили-ниң ханызындан идегелин илередир. 5 Ыдык ыяштар. 1 Беседа-кичээлТыва улуста ыдык ыяш деп билиишкин бар. Ыдык ыяштарга кара суг, аржаан, оваа чанының ыяштары, хам дыт, тел ыяш, бай ыяш хамааржыр. Чалбарыг тып эккээр. 6 Төрээн черим даштары. 1 практиктиг кичээлДаштар кижиниң ажыл-агыйында, чүдүлгезинде, оюн-тоглаазында көскү черни ээлеп турар. Оларда төрээн чурттуң, өг-бүлениң кандыг-бир онзагай демдектери, сүзүглелдери сиңниккен7
8 Арт-сынга хамаарышкан бурунгу билиишкиннер
Тараа - тыва кижиниң бурунгу чеми1
1
Арт-черниң бедии, шыпшыы, улуг оруктуң ортузу. Кижилер артты арыг-чаагай, өндүр чүвеге дөмейлеп чоруур.
Чылыг хүннер хүннеп турар кур черге чиңге-тарааны тывалар тарып чораан. Чашпан үнмес кур азы куруккан черге тарып каарга, албан үнер. Чиңге-тарааны хүндүлел чеми кылдыр тывалар үнелеп чораан. Чиңге-тарааны чигге дүгүн арылдыр соктааш, барбага азы улуг хапка уруп алыр, ону каъдык кылдыр сүтке хайын-дырар, эът дүлген мүнге быдаа кылдыр урар. Чалбарыг доктаадыр. 9
10
Буга бажы дагыыры.
Төрел улус ужурлары. 1
1
Тараа-биле холбашкан ыдыктыг чаңчылдарга буга бажын дагыыры кирер. Тарааны тарып каан соонда, эрги буга-ның унун арыглап аш-таар, бир чамдыкта эр-ги буганың унун улаш-тыр база бир черже чаа буганы казып бадырар. Ынчаарга ол-ла эрги болгаш чаа буганың үнген дөзү чаңгыс болур.
Өгбелерин, ада-иезин, кады-төрээн улузун, чоок төрелдерин хүн-дүлээриниң, оларга ачы-буян чедирериниң болгаш чымчак сөс сөгледириниң ужур-лары. Ук-ызыгуур билириниң ужур-утказы. Аймак-төрел ужурлары. Төрел, таныш-көрүш улустуң ажыг-шүжүг улежири.
11 Аржаан. 1 Аржаан деп сөс ыдык азы эм суг дээн уткалыг. Кижи аржаанга чүгле кадыкшылын быжыктырар эвес, сагыш-сеткилин арыглаар. Хоругларны шээжилеп доктаадыр. 12 От чаяачы. 1 практиктиг кичээл. «От чаяачы » дээр. Отче суг чүве чашпас, бок октавас. 13 Отка чүдүүр чорук. 1 От кижини өске дириг амытаннардан ылгай көөр демдек кылдыр билдинип чораан. Чүге дизе кижи отту ажыглап, ооң-биле аъш-чем хайындырып эгелээн. 14 Тыва улустуң ырылары, кожамыктары. 1 концерт кичээлУлустуң ырыларын чон чогааткан, оларның тускай автору чок болур. Кожамыктарның аялгазын ырлап өөренир. «Тыва кожамыктар» деп ном.
15 Тыва улустуң үлегер домактары, тывызыктары. 1 Үлегер домактарның тема аайы-биле өөредир. Тывызыктарны тыварының дүрүмү. Тывызык чогаадып эккээр. 16 «Чечен менде, чечек черде». 1 кичээл-мөөрейУлустуң аас чогаалын билирин көргүзер, кожаңнарның аңгы-аңгы аялгаларын көргүзер. 17 Тестилиг билиг хыналдазы. 1 хыналда кичээлТестиниң айтырыгларынга харыылаар. 18 Кижиниң сүлдези, кижиниң хей-аъды. 1 Кижиде хей-аът, сүлде деп чүүлдер бар болур. Сүлде-кижиниң иштики күжү. Ол эвээжээрге, кижи аарый-даа берип болур. 19 Кижи угааны1 Чүвени шын угаап билири дээрге кандыг-бир чүүлдү ылап, элээн делгемчидир өөренип көргеш, шын түңнелди үндүрер. 20 Тыва оюннар1 практиктиг кичээл Оюнну кижи амытан төрүттүнүп кел-ле ойнап эгэлээр болгаш ол оюн кижини бүгү назында үдеп кээр. С.Ү Самбуунуң «Тыва оюннар» деп ному.
21 Ак болгаш кара сагыш дугайында. 1 кичээл-беседа Кижилерге сеткиир күзелдер, бир дугаар-ында сагыш ажылын негээр. «Сагыжы ак» деп эки кижилерни үнелээр. Кара сагыш дег хоралыг чүве чок. ар. 96-да айтырыгга харыылаар. 22 Күш-ажыл болгаш сагыш. 1 Күш-ажылды сагыжы-биле кылырга, чалгаар үре-түңнелдиг болур. 23 Тос-ла чүзүн малымайны. Аът- тыва кижиниң чарылбас өңнүү. 1 кичээл-беседа Тос чүзүн малын таныдып билири. Аътка хамаарылга дугайында чугаалажыр. «Аътка мактал» деп номну тывар. 24 Аъттың дериг-херексели (музейге кичээл) 1 кичээл-экскурсия Аъттың дериг-херекселин шуптузун таныдып өөредир. Чогаадыг бижиир. 25
Хөөмей тыва улустуң эртинези.
1
практиктиг-кичээл.
Хөөмей- дамырак-тарның янзы-бүрү куштарның, аң-меңниң мал-маганның үнү холушкан, Азияга, Европага кижилерниң магадаан чүүлү. Хөөмейжилер дугайында номчуур.
26
Улуг кижиге хүндүткел езулалдары.
1
Тывалар улуг кижиге хүндүткелди онзалап сагып чораан. Улуг өгбениң сөзү-дурум болур. 27
Ак чем-биле холбашкан бурунгу чаңчылдары. 1
кичээл-беседа Ак чемнерни чаа сүттен кылыр. Ак чем кончуг хоолулуг болур.
28
Шагаа езулалдары. 1 Шагаа-тыва чоннуң ыдыктыг байырлалы. Шагаа дээрге шаг агы байырлал болур. 29
Чеченнер маргыжы. 1 кичээл-мөөрейУлустуң аас чогаалынга чижир. 30
Аалдажыр езулал. 1 кичээл-беседа Аалдажыр чорук төрелзиириниң болгаш хүндүлежириниң эң дээди хевири болур, төрел бөлүктүң төөгүлүг харылзаазы болур. 31 Тыва хемчээлдер. 1 практиктиг-кичээлЭң баштайгы тыва хемчээлдер черниң ыраан, чоогун эреңгейлеп илередир, узунун болгаш кысказын ээлдертир, бедиин болгаш чавызын сомалаар. 32
Камналга ужурлары. 1 Кижиге, ооң кызыл тынынга төрээн чуртунга, хонажынга, аалынга, эдилээн эдинге, азыраан малынга камныг болуру. 33
Тыва өг иштиниң эдилелдери. 1 кичээл-экскурсия Тыва өгде эдилелдерни таныдып, адап өөредир. Өг иштиниң тускай чурумун көөр. 34
Дириг амытанарга хамаарышкан демдектер. 1 Мал-маганны көруп тургаш эскериглерни тып аар арганы чедип алыр. 35 Ниити билиг хыналдазы. 1 хыналда кичээл. Айтырыглар дузазы-биле билиин хынаар.