Разработка урока Хун-Херелден аалчылар. Встреча Сылдыс с Каа.

Шагыр-оол Суванның «Хʏн-Херелден аалчылар». Ужуп келген аалчылар болгаш Сылдыстың баштайгы ужуражылгазы.
Кичээлдин хевири: чаа теманы өөредиринин.
Сорулгалары:
Шангыр-оол Суваннын «Хун-Херелден аалчылар» деп чечен чугаазынын кол утказын, уран-чечен дылын билиндирип, чогаалды аянныг номчуурунга өөреникчилерни чанчыктырар.
2.Уругларны мозулуг, эптиг-демниг, найыралдыг чорукка кижизидер. Эжишкилер аразында найыралдың болгаш билчилгениң «көвүрүүн» ханыладыр.
3. Сөс курлавырын байыдып, уругларнын аас, бижимел болгаш харылзаалыг чугаазын, боданыр чоруун сайзырадыр.
Планнаттынган түңнелдери:
Бүгү талалыг өөредилге ажыл-чорудулгазы:
Кижизиг мөзү-шынарнын өөредилге ажыл-чорудулгазы (личностные УУД): школазынга болгаш өөредилге ажыл-чорудулгазынга эки хамаарылгалыг, сонуургалдыг болурун; төрээн черинге ынак болурун угаадып, мөзүлүг бүдүштү, быжыг турушту, найыралды үнелээр чорукту хевирлээр.
Таарыштырылганын өөредилге ажыл-чорудулгазы(регулятивные УУД): өөредилгенин сорулгаларын салып билиринге; бодунун ажыл-чорудулгазынын түңнелин үнелеп билиринге өөренири, бодунун ажыл-чорудуунга хамаарыштыр башкынын болгаш өөрүнүң үнелелин шын хүлээп ап билиринге өөренип алырырынын аргазын тургузары;
Билиглерни шингээдиринин өөредилге ажыл-чорудулгазы (познавательные УУД): салдынган айтырыгнын утказын шын медереп билип, анаа дүүшкен шын харыыны аас-биле тургузуп билири, салдынган сорулганы шиитпирлээринин ангы-ангы аргалары турар деп чүвеге өөренип алыры; башкынын айтырыгларынга харыылап билири; номдан херек медээни тып билири.
Харылзажылганын өөредилге ажыл-чорудулгазы(коммуникативные УУД): кижилер-биле харылзажып тургаш хүндүткелдин дүрүмнерин ажыглап, харылзажып турар кижизинге билдингир кылдыр чугааны шын тургузуп, башкызынын болгаш эштеринин айтырыгларынга шын харыылап чанчыктырар.
Дерилгези: компьютер, презентация, ажылчын кыдырааш, чогаалчынын номнары, самодетчугаштар.
Кичээлдин чорудуу:
Кичээлдиң эгезин организастаары.
Уруглар-биле таныжары.
- Экки, уруглар. Мени Саая Ниля Мартан-ооловна дээр. Мен Эрги-Барлык школазындан келген мен. Ам кичээливисти эгелээлинер.
II.Билиглерни тодаргайлаары (кичээлдин темазын тывары, сорулгаларын тодарадыры).
-Уруглар, бис кайда чурттап турар бис? Шын-дыр, Черде. Черни долгандыр чулер барыл?
- Слайдыже көрүп көрүңерем. Чуу-дур, чуу деп бижээн-дир? (космос)
- Космос деп номчуптарынарга бажынарга кандыг бодалдар, ассоциациялар тургустунуп кээр-дир? (планета, сылдыстар, космонавт, Гагарин, спутник, телескоп…).
- Уруглар, «Ракета» деп оюндан ойнаптаалынарам. Мен силерже сазын самолеттарны ужудуптарымга, ол самолетту тудуп алган кижи айтырыгны ыыткыр номчааш, харыылаар.
Ракетанын айтырыглары:
-Дээрде чулер барыл?
- Космос дугайында чуу деп тывызыктар билир силер?
Тии чок торгум,
Дизии чок чинчим.
Санаттынмаан хой,
Хемчээттинмээн шол.
- Космосче чуу деп дириг амытанны баштай ужутканыл? (ыт)
- Космосче бир дугаар ушкан кижи кымыл? (Ю.Гагарин).
- Эр хейлер! Ынчап кээрге, бөгүн чүнүң дугайында өөренир-дир бис?
- Шын-дыр, космос, сылдыстар дугайында. Бис богун Шангыр-оол Сувннын «Хун-Херелден аалчылар» деп тоожузундан үзүндүде Каа, Биинин болгаш Сылдыстын баштайгы ужуражылгазын көөр бис.
- Кчичээлге чүнү билип алыр ужурлуг бис, чуну билип алыксап тур силер? (оореникчилернин харыылары)
- Шын-дыр, чогаалды номчуп, сайгарар ужурлуг бис.
III. Чаа билиглерни ажыдары.
Чогаалчы-биле таныжары.
- Уруглар, силер чогаалчы Шангыр-оол Суван-биле таныш силер бе?
- Оон кандыг чогаалдарын номчаан силер?
Чогаалчы Суван Шангыр-оол Монгушович 1949 чылдын июль 7-де Чаа-Хол кожууннун Ак-Туруг сумузунга торуттунген (слайдыда картадан ол суурну айтыр). Колдуунда-ла калбак чогаал бижип чоруур чогаалчы. Чогаал ажылын 1976 чылда эгелээн. Оон баштайгы шулуу «Оглум чазы» ыры апарган. Шангыр-оол Монгушовичинин «Хун-Херелден аалчылар», «Тоол чурттуг оол», «Ачамнын шолазы», «Кижи араатан», «Туматтар», «Хемчик нояны», «Кижи-бурус» деп номнарнын автору (номнарны коргузер).
Ам чогаалчынын «Хун-Херелден аалчылар» деп тоожудан эгелерде оске галактикадан ужар-тавакка ужуп чедип келген Каа, Бии болгаш тыва бичи оол Сылдыстын баштайгы ужуражылгазын корээлинер.
Созуглелди инсерт аргазы-биле номчудар. (баштай башкы, оон оореникчилер аянныг кылдыр херек чуулдерни абзацтап номчуур).
IV. Бирги быжыглаашкын.
Словарьлыг ажыл.
Галактика – сылдыстар делгеми.
«тавак» - Каа биле Биинин ужуп чедип келгени сылдыстар делгеминге ужар корабли.
Скафандр – космонавтыларнын кедип алыр хеви.
V.Физминутка.
1,2 – баштар дорт,
3,4 - холдар херик.
5,6 – аяар олур.
7,8 - эрес кирип
9,10 – ажылывыс уламчылаал.
VI.Быжыглаашкын.
Айтырыгларга харыыладыр
-Силер бо амыдыралда оске галактикадан ужуп келген оолдар-биле чугаалажып турар силер бе? Оларны бис коруп турар бис бе?
- Ынчаарга бо чогаал кандыг чогаал-дыр? (фантастиктиг).
- Октаргай делгеминче аян-чорук кылып ужуп турар улустарны кымнар дээр ийик? Олар ынаар чуге олурупкаш ужуп турарыл? Оон оске корабль каяа чоруурул?
- Корабльдын иштинде улусту кымнар деп адаар? (экипаж).
- Корабльдын иштинде экипажтын капитанынын демдеглелдер бижиир журналын чуу деп адаар? (борт журналы).
- Чогаалда кол маадырлар кымнар-дыр?
- «Тавак» деп чул?
- «Тавактын» иштинге олурупкаш Черже аян-чорукту кымнар кылып чедип келген-дир?
- Каа биле Биинин аттары силерге чуну сагындырар-дыр? (Каа-Хем, Бии-Хем).
- Сылдыстын ады база чуге хамааржыр-дыр? (КОСМОСКА)Силернин аранарда Сылдыс деп аттыг кижи бар бе?
- Каа биле Биинин ужар кораблинин хевири чуге домей-дир? (огге)
- Каа, Бии сугдан Сылдыс корткан-дыр бе?
- Созуглелден абзацты номчуптаалынар (130 дугаар арында 2-ги абзац) – чтение с остановками деп арга.
- Ужар тавакты коруп кааш, Сылдыс эштеринин мурнунга чуну канчаар деп бодап турганын Каа биле Бии билип каан-дыр? (мактаныр деп турганын).
- А силер эштеринер мурнунга мактаныр силер бе? (Чок). Шын-дыр, мактаныксы болбас, чуге дизе мактаныкчы чорук багай чанчыл-дыр.
- Олар аразында чунун дузазы-биле чугаалажып турар-дар? (бодал)
- Ужудуп келген оолдарныы-биле алыр болза, кандыг галактикалар делегейде бар-дыр? (Хун-Херел, Чер, Черликтер сылдызы).
- Ам 131 дугаар арыннын эн солгу абзазынын мурнунда абзацты номчуптаалынар.
- Бис болзувусса, хамык чуулдерни кайнаар бижиттирип алыр ийик бис?
- Хун-Херелдин база Чернин чурттакчыларынын аажы-чаннарынын аразында ылгал бар-дар бе? (Каа биле Бии ыаяп-ла айтырып алыр мозулуг аажы-чанныг).
- Хун-Херел чуртунда кандыг хоойлуларны сагып турарырл? (ээзинин чопшээрели чокта, чуну-даа кылып болбас).
- Хун-Херел чурттакчылары чуге ыаяп-ла бичии оол-биле чугаалажыксай бергенил?
-Ынчап кээрде оолдарнын баштайгы ужуржылгазы кандыг болган-дыр? (солун, кайгамчык)…
2. Υлегер домактар-биле ажыл.
- Уруглар, оолдарнын аразында кандыг харылзаа тургустунуп келген-дир (найыралдыг). Силер найырал дугайында кандыг үлегер домактар билир силер?
Малга манаг херек,
Кижээ эш херек.
Эки кижээ эш хөй,
Эки аътка ээ хөй.
Эжишкилер найыралы эртине дагны тургузар.
Аъттыгда хову чолдак,
Эштигде үе чолдак.
Эзери чокта шыланчыг,
Эш чокта чалгааранчыг.
Эштин эргизи эки,
Эттин чаазы эки.
Эдинге элбээревес,
Эжинге көөргеттинмес.
- Чүге олар аразында найыралдыг апарган деп бодап тур силер?
3. Овур-хевирлер-биле ажыл (слайдыны коор – кластер ажыглаар).
б)Каа биле Бии
- Ужуп келген маадырлар кандыг улус-тур?
Оске галактикадан келген, Чернин агаары оларга тааржыр
Эптиг-эвилен Каа биле Бии кижизиг
Боргу чок, ак оннуг костюмнарлыг.
а) Сылдыс. Таблицаны долдурар.
Сылдыс кандыг оол-дур?
Аажы-чаны Чижээ:
дидим сонуургак эвилен-ээлдек 4. Уран-чечен аргаларны тыптырары (уругларга - деннелге, оолдарга - эпитет кылдыр ангылап бээр).
- Уруглар, дылдын уран-чечен аргаларынга чулер хамааржырыл? Ам созуглелден эпитет, деннелгелерни тываалынар.
Уран-чечен арга Чижектери:
Эпитет (оолдар) Соолгу уш хун, кандыг-бир медээ, челээштелип турар «тавак», эзиннелген агаар, ак онннуг костюмнар….
Деннелге (уруглар) Байырлаан чуве дег, Сылдыс чайгаар-ла хулумзурээн.
Космонавтылар ышкаш кылдыр огнун ээлери кеттинмээн болган.
Сылдыстын бодалын бадыткаан чуве дег, «тавак» чайгангылаан.
Бир-ле кижи ону кыйгырыпкан ышкаш болган…..
5.Сөзүглел-биле ажыл ( ажылчын кыдырааштан кылдыртыр).
Дараазында үзүндүде киирбээн сөстерни бижинер.
«Школага баргаш, ______________________ кɵрдʏм дээримге, оолдар та чʏʏ хире адааргаарлар ыйнаан» деп, ол боданган. _____________________ эң баштай кɵрʏп кааш, хей-ле _______________ бергенинге ол хомудаан. Бир эвес «тавак» кайы-бир сылдыстан келген __________________________________ корабли болза, олар оон _____________ эскерип каап болурлар. Сɵɵлгʏ ʏеде _____________________ кɵстʏп кээп турар __________________ дугайында солуннарга бо-ла бижиир апарган.
6. Тест.
1. Тавакты бир дугаар кɵрʏп кааш, Сылдыстың бажынга бир дугаар кирген бодалы.
а. Өске сылдыстан ужуп келген космонавтыларга ужурашса…
б. Өске планетадан келген космонавтыларга ужурашканымны авам биле ачамга чугаалап бээйн адырам;
в. Корабль, космонавтылар дугайында моон соңгаар ада-иезинге чугаалавас.
2. Хʏн-Херелиниң-даа, Черниң-даа оолдарының дɵмей талызы чʏл?
а. Эш-ɵɵрʏнʏң мурнунга мактанырын бодап турар;
б. Танывазы чаа чʏʏлдерден кортпас.
в. …. «Кымнар ирги?» деп сонуургаар.
3. Чогаалда болуушкун кайда болуп турарыл?
А. Черде;
Б. Айда.
В. Хʏн-Херелде.
4. Кымнарның чугаазы-дыр? «Коргар хамаанчок улам сонуургай берди ышкаш. Адын айтырып кɵрейн бе?».
А. Авазының;
Б. Кааның;
В. Бииниң.
5. Сылдыс Каа биле Бииниң хевин кандыг деп бодап турганыл?
А. Скафандрлыг.
Б. Шубаларлыг.
В. Өɵ
VII.Бажынга онаалга (кайы-бирээзин шилип алыр)
География эртеминге даянып тургаш, кайы-бир планетанын дугайында дыннадыг азы презентация белеткээр.
Чогаалды тондур номчуур.
VIII. Түңнел.
Айтырыгларга харыыладыр.
- Уруглар, бо кичээлде чүнү көрдүвүс? Ында кым деп маадырлар бар-дыр?
- Силер сонуургадынар бе?
- Найырал деп чүл? Кымнарнын аразында найыралды бо чогаалда коргускен-дир?
- Силер эштеринер-биле найыралды үнелеп, эдержип билир силер бе?
«Рефлексиялыг экран» (презентациядан көөр).
Найырал дугайында притчаны минута артар болза, чугаалап бээр.
- Бир-ле черге бот-боттарынын сагыш-хөңнүн билчир эжишкилер чурттап чораан. Олар бир-ле эпчок байдалга таварышкаш сөс каржып, кыржыр ужурга таварышканнар. Бирээзи өскезинин чаагынче дажыпкан. Чаагынче дажыттырып алган оол хомудааш, чүнү-даа ыыттавайн, элезинге «Бөгүн мээң эн-не чоок эжим чаагымче дажыпты» - деп бижип каан.
Эжишкилер ол-ла кылаштажып чорааш далайга чедип кээп, эштип алыр деп шиитпирлээннер. Эжинге дажыттырган оол сугга дүжүп каар часкан, ынчалза-даа эжи камгалап каан. Оол миннип келгеш дашка «Бөгүн мээң дыка чоок эжим мени өлүмден камгалап каан» деп оюп бижип каан. Ол оолдан эжи айтырган:
- Мен сени дажыптарымга элезинге бижип кагдын, а камгалап каарымга, дашка оюп бижип кагдын? Чүге ынчалдын?
Эжи: Бисти хомудадып турда, ол дугайын элезинге бижип каар бис, чүге дизе хат балазын дээш. А кажан бир-ле эки чүүлдү биске кылып берип турда, хат балавазын, уттундурбазын дээш, дашка оюп бижип каар бис. Ынчангаш найыралывыс үнелеп чоруулу- дээн-дир. Ынчангаш силер база найыралынар үнелеп чорунар, уруглар.