?аза? тілі ж?не ?дебиет саба?тарында о?ушыларды? коммуникативтік да?дыларнын дамыту.

Абуталина Айнур Калиоллиевна
ІІІ негізгі деңгей, бастауыш сынып мұғалімі.
Круглоозерный орта жалпы білім беретін мектебі
Қазақ тілі және әдебиет сабақтарында оқушылардың
коммуникативтік дағдыларнын дамыту.
Әрбір ұстаздың басты мақсаты- қоғамға игі өзгерістер еңгізуге құштар және осындай әрекет қолынан келетін азаматтарды қалыптастыру. Сондықтан кәсіби мамандар даярлау ісінде педагог –ұстаздарға жүктелетін міндеттер жеңіл емес. Педагогика ғылымы адамзатпен бірге дамып келе жатқан ежелгі ілім болса, ұстаз - оқытушы арнайы дайындығы бар, оқу-тәрбие ісімен кәсіби шұғылданатын тұлға. «Мұғалімі қандай болса, қоғамы да сондай болады» деген қағида сонау Сократ заманынан қалыптасқан. Сондықтан педагогикалық қызмет аса жауапты да күрделі саланың бірі болып табылады. Оның басты міндеті қашанда оқыту, тәрбиелеу, дамыту үрдістерін тиімді басқарып, бағыт – бағдар беру болып қалады. Өз іс-тәжірибемде оқушылардың коммуникативтік құзыреттіліктерін қалыптастыру мен дамыту жолдарын қарастырамын. Осы мақсаттарға жету үшін өз жұмысымда қазіргі заманға сай сабақтарды өткіземін, өйткені заманауи сабақ — оқушының қандай да бір құзыреттілігін қалыптастыруға бағытталған. Әсіресе, қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде оқыту жалпыға міндетті мемлекеттік білім стандарты, базистік оқу жоспары, тілді оқыту тұжырымдамасы және мемлекеттік оқу бағдарламалары негізінде жүзеге асырылады. Коммуникативтік әдіс – оқушы мен мұғалімнің тікелей қарым-қатынасы арқылы жүзеге асатыны, белгілі бір тілде сөйлеу мәнерін қалыптастыратын, тілдік қатынас пен әдістемелік категорияларға тән басты белгілер мен қағидалардың басты жүйесінен тұратын, тіл үйретудің тиімді жолдарын тоғыстыра келіп, тілдік қарым-қатынас құралы ретінде іс жүзіне асыратын әдістің түрі. Коммуникативтік ойлау іс-әрекетіне дайын болатын когнитивтік құзырлық коммуникативтік құзырлықтың керекті компоненті болып табылады. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың тіл-ойлауқабілетін дамытатын жағдайлар: мәтінмен жұмыс;мәселемен жұмыс;ойын жұмыстары;электрондық оқулықтармен жұмыс.Ойлау – сөйлеуді керек ететін кез келген жағдайда үш компонет өзара байланысады: шешілетін мәселе, білімдердің барлығы , зерттеу.
Коммуникативтік оқыту тілдік әрекетінің барлық түрінде қалыптасады – тыңдауда, сөйлеуде, оқығанда, жазғанда. Жалпы барлық лингвистикалық, әдістемелік әдебиеттерде сөйлесім әрекетін төрт түрге бөліп қарастырады: сөйлеу, оқу жазу, түсіну.
Қазақ тілі сабағында қарым – қатынастық сөйлеуге бағытталған оқушы осы кезеңде әдебиет сабағында енді одан жоғары әдеби нормада оқуға міндетті. Екі пәннің де құралы – қазақ тілі.Сондықтан тектес екі пәнді оқытуды үйлестіру үшін мұғалім оқушыны қазақ тілінде сөйлету технологияларына мейлінше көңіл бөліп,оған басымдық береді. Айталық, қазақ әдебиеті сабағының 45 минутының 70 пайызы , яғни 33 минуты сөздердің мағынасын түсінуге сөйлесім үлгілерін, пікір айту үлгілерін, тілдесім үлгілерін құруға жұмсалады да, қалған 15 минуты әдеби мәтіннің көркемдік – мазмұндық танымын пәндік талаптар дәрежесінде тұтастай танытуға арналады. Әрине, бұл тұжырым сөйлесім – пікір айту-тілдесім дағдыларына басымдық берілу керектігіне көңіл аудару үшін шартты түрде жасалынғанын айту керек. Өйткені, 70 пайыздық коммуникативтік бөлікте де мұғалім сөйлеуге үйрете отырып, онымен бірқатар кешенді түрде оқу материалының пәндік функционалдық әдеби қызметтерін де жүргізіп, жүзеге асырады. Қазақ тілінде сөйлеуге үйрету техникасы мұғалім таңдаған технлогияда жетекші орын алатын болады. Осы орайда көптеген технологиялардың элементтерін оқушылардың мүмкіндіктеріне қарай лайықтап қолданумен бірге деңгейлік оқыту технологиясына (В Л Беспалько, М. Жанпейісова т. б) баса мән беріледі. Өйткені , ол әр баланың жеке мүмкіндігіне негізделеді, оқытудың жеке тұлғаны дамытуға бағытталуына аса қолайлы. Ол халықаралық білім стандартының шарттарымен де үндес. Айталық, К Роджерс, А Маслоу (американдық гуманистік психология қауымдастық өкілдері) жасаған әдістеменің төмендегідей бағыттары деңгейлеп оқытуды алдыңғы орынға қоятын қазіргі педагогикалық жаңа технологияларда көрініс тапқан. Олар: 1. Оқушылардың дайындық деңгейін бақылай алу. 2. Оқу материалдарын сұрыптап ұсына алу. 3. Оқу әрекетін ұйымдастыра алу. 4. Диалог жүргізе алу. 5. Сабақты жағымды эмоция сөздермен қанықтыра алу. 6. Мақсаттың нәтижемен біртұтастығы. Диалогтық қарым – қатынас ұстанымдарын қолдану қазақ әдебиеті пәні үшін тиімді. Мысалы, бұл сатыда оқу материалын, оның көркемдік – мазмұндық компоненттерін меңгеру оқушылардың диалогқа түсу арқылы коммуникативтік дағдыларының дамуы арқылы жүзеге асады. Ол «кез келген коммуникативтік үрдіске іс - әрекет, қарым – қатынас, таным үшеуі бірге кіреді» дейтін Т М Андреева тұжырымымен сәйкес келеді.Мұнда оқушы дискурсивтік сөйлеу әрекетіне (берілген тілдік бірліктердің үлгілерін пайдалана отырып, өз пікірлерін айту, мәтін құра білу,хабарлау, баяндау, суреттеу, диалог, монолог) түседі, ойлауға үйренеді, сөздің түрлі қолданыстарын пайымдайды,оларды өзара салыстырып , байланыстары мен өзгешеліктерін анықтайды, түсіндіреді,өз ойын айта алуға дағдыланады, ақыл-ойы меншығармашылық (креативтілік) қабілеттері дамиды, оқу мақсатына (нәтижеге) жетуге бағдар ұстауға үйренеді. Ендігі бір маңызды ұстаным- оқу модулін меңгеруге оң көңіл-күй тудыру,оны сабақ бойында сақтау. - Оқушы ұсынылған әрекетті іштей қабылдауы тиіс. (Рубинштейн) - Оқушы әрекеті диалогтық қарым – қатынас арқылы ұйымдастырылса , онда оған қатысушылардың қызығушылығына , ниеттеріне, ой-сезімдеріне белгілі бір ықпал жасады. (Бодалов).- Демократиялық ахуал жағдайында қабілеттерді дамытуға жеңілірек қол жетеді. (Жанпейісова) 1- көрсеткіш: аңғарып тану немесе танысымдық деңгей. Бұл – білімнің ең төмен деңгейінің көрсеткіші. Мұнда оқушы өзіне дайын күйде ұсынылған сөздерді я сөйлемді аңғарыптану әрекетін ғана орындай алады. 2- көрсеткіш еске сақтау. Оқушы мәтінді айтып береді. Репродуктивтік сұрақтарға жауап береді. (қарапайым және орта деңгей) 3- көрсеткіш түсіну. Сөздерді , тілдесімдерді, мәтіндерді ажыратып, талдап салыстырып,белгілерін айта алады қарапайым орта деңгейлер. 4- көрсеткіш репродуктивтік деңгей. Таныс жағдайда білімін қолдана алады.Қарапайым біліктер мен дағдыларды меңгерген. Бұл – орта деңгей. 5- көрсеткіш: білімді таныс емес жағдайда қолдана білу. Стандарттан жоғары деңгей. Бұларды мынадай диаграммамен көрсетуге болады. Репродуктивтік Шығармашылық Жоғары деңгей Түсіну Орта деңгейі Еске түсіру Қарапайым Орта деңгей Аңғару Қарапайым Орта деңгей Қарапайым деңгей Білім Біліктер Дағдылар Технология – бұл қандай да бір жұмысты, өнерді, шеберлік іске асыру жиынтығы.Мысалы, 4-сыныпта «Абай Құнанбаев» туралы өткенде бірінші танысу, тақырыпқа енгізу. Сабақ тақырыбы бойынша тірек сызбаларды пайдалана отырып, негізгі элементтер қысқаша әрі нақты түсіндіріледі. 1. Абай Құнанбаевтың өмір жолы. Мұнда хронологиялық кесте бойынша жазушының өмір жолы туралы мәлімет беріледі. 2. Кейін жалпы шығармашылық еңбектеріне тоқталамыз. Оқушыларды шығармашылыққа, өз бетімен іс-әрекет етуге бағытталған тапсырмалар саны көбейгенде ғана, өз пікірін айта алатын, оны дәлелдей білетін, өмірге деген өзіндік көзқарасы қалыптасқан, үнемі ізденіс үстінде болатын, қоғам дамуына үлес қоса алатын, жан-жақты жетілген жас ұрпақ өкілдерін дайындай аламыз. Бұл жолға жетуге ақпараттық құралдардың тигізер пайдасы орасан зор. Оқыту үрдісінде оқушылардың білім қорын молайтуға, белсенділігін арттыруға, шығармашылық қабілеттерін жетілдіруге көмегі бар. . Ол коммуникативті технология болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Мұғалімге арналған нұсқаулық.Үшінші (негізгі) деңгей.Үшінші басылым «Назарбаев Зияткерлік мектебі» ДББҰ, 2012
2. Қазақстан Республикасының педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру курсының бағдарламасы. Мектептегі тәжірибеде орындауға арналған тапсырмалар. Үшінші (базалық) деңгей. ІІІ басылым. «Назарбаев Зияткерлік мектебі» ДББҰ, 2012.