Доклад по теме: Тыванын монге хостуг ырын ырлап ханмаан чогаалчы

Национальный музей имени «Алдан-Маадыр» Республика Тыва
МБОУ «Дус-Дагская средняя общеобразовательная школа Овюрского кожууна
Доклад на тему:
«Тыванын монге хостуун ырлап
ханмаан чогаалчы».
(республиканские сарыг-ооловские краеведческие чтения в рамках празднования 105-летия со дня рождения Народного писателя Тувы С.А.Сарыг-оола и в чести ознаменования памятной исторической даты-100-летия единения России и Тувы) С.А.Шарый-оол-
учитель математики
2013г.
Доклад: Степан Агбанович Сарыг-оол - Тываның мөңге хостуун ырлап ханмаан чогаалчы.
Степан Агбанович Сарыг- оолдуң ады тыва чогаал- биле кезээде тудуш. Ооң чогаалдары мөңге дириг. Ооң ады чок болза, Тыва чогаал база турбас ийик.
1)Чогаалчывыстың дыка хөй шүлүктеринге аялга бижиттинген. Чогаалчының уран талантызының база бир илерээшкини- ооң шүлүктериниң ыры болу бергенинде, хөгжүм- биле харылзаазында. Ыры болу берген шулуктери: «Байлак чуртум», «Чараш карак», «Чымчак салгын», «Хомудал», «Колхозчу кожамык», «θпей ыры», «Бай- ла Хемчиим», «Кожай- биле Торгалыг», «Ырлажыылы», «Совет Эвилелиниң хамаатызы мен», «Ырлаал чүрээм», «Чадаганым», «Кежээ сарыым», «Байлак чуртум», «Белекмааның ыры», «Хамнаарак» дээш оон- даа өске.
Ыры апарган шулуктеринин санын санап, сайгарарымга ниити саны 32 болган. Бо бугу санаашкыннарны чогаалчынын «Ангыр-оолдун тоожузу» деп 3 томнуг чогаалдар чыындызынын 2-ги томундан санаашкыннарны кылдым.Чижээ: «Кожай-биле Торгалыг» деп ыры апарган шулуу 2-ги томнун 67 дугаар арнында, «Чечектерим» арын 180.Ыры, шүлүк амыдыралдың эдеринчизи, сагыш- сеткилдиң илередикчизи деп чүүлдү Степан Сарыг- оол бадыткаан.
2) θпей ырдан ындын алгаш, ава дугайында эң- не уянгылыг шүлүктерни чогаалчывыс чогаадып бараалгаткан. Ие кижиниң овур- хевири чогаалчының хөй- ле шүлүктериниң база «Аңгыр- оолдуң тоожузунуң» кол утказы болуп, сагышка дээп, сеткилди доюлдуруп чоруур.
Шынап- ла, ава чокта эрес- дидим маадыр- даа, хоюг үннүг ыраажы- даа, политик- даа, ат- сураглыг чогаалчы- даа чырык чер кырынга көступ келбес. «Хүн чок болза, чечектер чазылбас, ие чок болза, кым- даа төрүттүнмес».
Тыва чогаалдың үндезилекчилериниң бирээзи Степан Агбанович Сарыг- оол ава дугайында кайгамчык чогаалдарны кезээ мөңгези- биле арттырган. Ол- иелерниң ыраажызы болуп арткан-даа.
Иезинге эчизинге чедир эргеленип, чассып ап четтикпээнинден- не боор, Степан Сарыг- оол авалар дугайында сос-биле илередири берге, нарын сеткилдерни чуруп коргузуп шыдаан чогаалчы.Ооң «Херээжен», «Шаңнаттырган», «Кыстың үнү», «Иелерге», «Ава», «Ажылчын авага», «Маадыр иениң сөзү» болгаш «Саны- Мөге», «Алдын- кыс», «Арыг кыс сен», «Маадыр ие Буянмаа» дээн ышкаш шүлүктери болгаш шүлүглелдери авалар дугайында хаяаланган чырыткылыг чогаалдар болгулаан. Хемниң суунуң шулурткайнып агып бадып чыдары дег, авалар темазы чогаалчывыстың чогаалдарының кол темазы деп чүүл көстүп турар. Ол аваларны чогаадыкчы назынының дургузунда мөңге ыдыктар кылдыр чуруп көргүскен.
3).Аваларга өндүр бедик хүндүткелдиг чораанындан- на боор, алызындан ханы лирик Степан Сарыг- оол ынакшылды тода көргүзеринден, ооң бодунуң минниишкини ёзугаар алырга, «бертсинер» болган. «Бертсинер мен» деп шүлүүнде тодазы- биле көргүскен: Шүлүк «Бертсинер мен» (С.Сарыг-оол «Чогаалдар чыындызы» 2-ги томунда 129-130 дугаар арыннарда)
Херим өттүр көруп тур мен
Хенчей дашкаар үнүп келди.
«Уруг чүге кеттинипкен,
Улуг хүннеп базар дээн бе?»
Кыскыл херел кыстың чаагын
Кызылдапты, ошкай каапты
Опчок салгын билдирбейн,
Ооң чажын суйбай берди.
Хензиг ээргиш- казыргыжык
Хенчейниң көк платьезин
Кылаң кылдыр силгий тудуп,
Кысты бүрүн суйбап эртти.
Чанында бир хөлбең ак хаак
Чашпааларга хүнүүргээн дег,
Мөңгун сырга белек сунуп,
Мөгейгилеп ээгип туру.
Дээрде бичии хулер булут
Демгилерни көруп тура,
Хөглуг, чараш карактарга
Көжеге бооп доктаады- даа.
Чаңгыс- ла мен кыстан кончак,
Чанында хей адааргал топ,
Эге- ле ырак сөстер дилеп,
Элдээрткилеп хөөреп тур мен.
Айда шыгжаан белен сөзүм
Аксымга кээп, осту часкаш,
Аржыылымны ушта соп кээп,
Арным чоткан тургулаар мен.
Хенчейниң ол арыг эрниң
Кем чок актыг караан көргеш,
Эрним ээлбес, үнүм үнмес:
Эгенир мен- бертсинер мен.

Чогаалчы «Чымчак салгын» деп ыры апарган шулуунде ынакшыл ылап-ла аспактапкан ышкаш болган. (С.Сарыг-оол.Чогаалдар чыындызы 2-ги томунда 61 дугаар арында)
Эриннерниң ошкаашкыны
Эътти- ханны тудуштурган
Оран- чурттун чылыг холлу
Ол хүн мени куспактапкан.
Бо одуруглар кайгамчык чиге, ханы болгаш тода уткалыг. Степан Агбанович Сарыг- оолдуң ынакшылга тураскааткан чогаалдары кыдыындан хайгааралдар, хөректе арткан сеткилдер илередиишкиннери болгулаан.
4.Чөптүг чорук дээш демисел чоннуң мөңге идеалдары дээрзин Степан Сарыг- оол элээди чорааш- ла көре бергенинден ооң чогаалдарында тодазы- биле бижип көргускен. Феодалдыг Тывага амыдыралды чогаалчы бодунуң амыдыралынга даянгаш, шүлүктеринде, шүлүглелдеринде, чечен чугааларында, «Чечен- биле Белекмаада», «Аңгыр- оолдуң тоожузунда», «Алдан дургунда» катап- катап чуруп көргүскениң номчукчу кижи дораан эскерип, сайгара кааптар. Эрги ёзунуң кижиге каржызын караа- биле көрген чогаалчывыс ол үени солуур чөптуг үени күзеп, дилеп өзүп келген. Ооң ындыг дилээшкиннеринге уткуштур Октябрьның революциязы, 1921 чылдын хувискаалы өөскүп үнгүлээш, тиилээннер. Степан Сарыг- оол ол бүгү амыдыралга болган өскерилгелерни бодунуң угаан- бодалының эскериичелин бадыткавышаан, «Аңгыр- оолдуң тоожузунда» «Балыктап- ла чоруур мен» деп эгеде тодаргайы- биле бижип көргүскен. Тывызык салым- чаяаны- биле Степан Агбанович Сарыг- оол хосталга деп чүвениң Тыва Чоннуң амыдыралынга доктаап эгелээнин бо эгеде амыдыралчы көрүш- биле чурааны ол бооп турар.
5.Степан Агбанович- хөгжүлдениң тура- соруун эдилеп чораан улуг демиселчи.
Эрги ёзуну солуп, чаа улусчу тургузугга болгулаан кааң аяс хүннерлиг- даа, хат- шуурганныг- даа, айыыл- халаптыг- даа болуушкуннарны чогаалчы деткип, хүлээп ап чорааның ооң чогаалдары чугаалап, дамчыдып турар.
Бурунгаар депшилге кылаң тас, согун дег дорт орук- биле шимчевес деп чоннуң амыдыралчы дуржулгазын угаап бодап чорааш түңнээнин Степан Агбанович ханы билип чораан болгаш ону дургедедиринге боолуг- даа, бийирлиг- даа киришкен. Ол дугайында кайгамчык чогаалдары «Аңгыр- оолдуң тоожузунда», ат- сураглыг «Алдан дургундан» номчуп танышкан мен.Ол онзагай романнарда маадырлар кезээ мөңгеде чалыылар бооп артып калганын бодуун номчукчу бодум эскерип көрген мен. Оон дөзевилеп бодаарга, чогаалчы аныяк салгалдар бурунгаар сайзыралдың күжү болгай дээш, чогаалдарында оларга делгем девискээрни ээлеткени ол хире деп бодал төрүттүнүп келир.
Шынап-ла, кадарчылар, чылгычылар, пионерлер, комсомолчулар, дайынчылар, механизаторлар, эмчилер, башкылар, космонавтылар Степан Агбанович Сарыг- оолдуң онзагай шүлүктериниң, кайгамчыктыг шүлүглелдериниң, солун чечен чугааларының, магаданчыг тоожуларының, номчуп ханмас романнарының, көрүксенчиг шиилериниң маадырлары болгай. Маадырлары шупту хей- аът кирген, омакшылдыг кижилер кылдыр чуруттунгулаан. Оларның соон салгаар, изин истээр ажы- төлүн Степан Агбанович «Чолдуг чаштар» деп 50 чылдарда- ла адаан болгай.
Чогаалчывыс чонун кижи төрелгеттенниң төөгүзүнүң чаа үе- чадазында хөгжүп олурар деп философчу ёзу-биле шын бодап, угаап чорааны онзагай. Ону бис «Улуг башкым», «Улуг- Хемим», «Ангыр- оолдун тоожузу» деп чогаалдарындан эскерип көөр бис.
6. Степан Агбанович чогаалдарында боду маадырлары-биле катай киржип, торээн чонунун угаан-сарыылынын, хей-аъттын куш-ажылынын ачызында ие чернин Овур чарык ончузунден Эргек Дыргак сыннар чедир, Монге-Сартыктан Кара-Холге, Моген-Буренден Адыг-Тошке чедир чаартынарынга салым-чаяаны-биле мага хандыр чырыдып коргускен:
Ол- ла хостуг чаагай ырым
Оол чаштан көшкун аалдан
Саян- Шуштун ГЭСи чедир
Сайзыралды йөрээп чору.
7, Тываның мөңге хостуун ырлап ханмаан чогаалчывыс, тыва чогаалдың начыны, өгбевис Степан Агбанович Сарыг- оол чонунуң, акы- дуңма улустарның алыс мөзүзүн, чаагай ажыл-үүлезин, күзел- соруун чогаалдарында чиге, чараш, чечен- мерген көргүзүп, илередип келгени- биле «Улустуң чогаалчызы» деп бедик, хүндүлүг атты, чедип алганынга чоргаарланыр бис.
Ооң чогаалдарын номчукчулар, ыраажылар, чонувус «улустуң чогаалдары» деп үнелеп чоруурлар. Ол чүнү көргүзүп турарыл дээрге, Степан Агбановичиниң уран салым- чаяаны чонунуң аас чогаалының эстетиказынга даянганың илередип чорууру бооп турар.
8. Чогаалчывыс чырык өртемчейге чуртталганы ынчаар бедик үнелеп көрүп чорааны база чуртталгага ынаан, тура соруунуң бедиин «θскүстүң чалбарыы» деп сөөлгү бижээн шүлүүнде чырыдып, күзелин илереткен.
«θршээп көргер Сылдыс, Шолбан
θскүс мени кээргенер…
θөрүмден чарбайн көргер,
θөрүп, ырлап, йөрээп чорууйн».
θгбелерниң сүзүглелдериниң бүдеринге чону чода, чурту чучак, төрези дөмек болган. Степан Сарыг- оол бодунуң улуг угааны, салым- чаяаны, маңнай соруу- биле чонунуң күзелдерин ыяңгылыг, ындын- сырынныг шүлүктеринде, чечен чугааларында, шии чогаалдарында болгаш романнарында илереткилээн, ооң чогаалдары кезээде мөңге дириг арткан.
Тыва чечен чогаалдың эрткен оруун, ооң сайзыралын бодап олурарга, Тываның Улустуң чогаалчызы Степан Агбанович Сарыг-оолдуң киирген улуг- хуузу көскү черни ээлеп турар дизе частырыг болбас. Чечен чогаалга ынактар мээң бо бодалымга катчыр боор дээрзинге бүзүрелим улуг. Шынап- ла, садик назылыг чаштар безин чогаалчывыстың шүлүктерин өөренип турарлар. Олардан эгелээш, улуг өгбелеривиске чедир ооң чогаалдарын номчуваан, дыңнаваан кижилер ховар боор. Олүм чок «Саны-Мөге», ат- сураглыг «Алдын- кыс», ачылыг, буянныг «Аңгыр-оолдуң тоожузу», «Оттуг- Терге», «Ол- ла Маскажык», «Соругга», «Эртинелиг колхозта» болгаш өске- даа хөй чечен чугаалары, тоожулары эң ылаңгыя улуг назылыг кижилерниң угаан бодалындан үнмээн, үнмес- даа. Ынчангаш чаа салгалдарга бо ынакшылды чедирерин, төрээн чогаалга улуг сонуургалды кижизидери бистиң хүлээлгевис, келир үеде салган сорулгавыс.
Улуг чогаалчывыстың чогаалдарын 3 томнуг кылдыр парлап үндүрген, олар тыва чогаалдың алдын эртинези болуп артар, кезээ мөңгеде тыва чонга, чон ортузунга дириг чурттап чоруурлар. Тыва чечен чогаалда эң- не үнелиг «үүже» болуп олар кадагалаттынып чыдар.
Ынчангаш «базарга ,даш чылгаарга, дус», «Адаарга чогаалчы» оранындан чаяттынып» төрүттүнген чогаалчывыска чоргаарланып чоруур бис.
Ажыглаан литератураларнын данзызы:
Чогаалдар чыындызы: 3 номнуг.
«Ангыр-оолдун тоожузу». Чогаалдар чыындызы 2 том. Арын 129-130.
С.А.Сарыг-оол Чогаалдар чыындызы 3 том Кызыл-1999
С.А.Сарыг-оол Чогаалдар чыындызы 1 том Кызыл 1987.
Информатор Дамба Допур Сатовна- Чаа-Суур сумузунун хоочун башкызы.
Информатор Дагба Кара-Кыс Доржуевна –Дус-Даг сумузунун хоочун культура ажылдакчызы.