Е?бекке баулу ?дістемесі п?нінен: А?аш материалды ??деу. Домбыра. та?ырыбына презентациялы? материал

Дайындаған 3 п КШТ тобы Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж «Технология және бейнелеу өнері» кафедрасы Мамандығы: 0107000 “Технология” Орал - 2012 Ағаш Ағаштың түрлері Ағаштың қасиеттері Ағаш өңдеу технологиясы Ағаштан жасалатын бұйымдар Домбыра Ағаш мүсіндері Эскиз Құралдар Материалды қолдану Өңдеу Қүрастыру Сандықша модуль гипермәтін тапсырма тест Домбыра қорабы Ағаштың түрлері Ағаштың негізгі қасиеттері қылқан жапырақты жапырақты түсі тығыздығы текстурасы дымқылдығы беріктігі модуль 1 гипермәтін тапсырма тест техникалық Ағашты өңдеу әшекейлеу өнерінің даму тарихы Материалды қолдану Ағашты өңдеу мамандықтары дизайн инкрустация модуль 2 гипермәтін тапсырма тест Эскиз Құралдар Қүрастыру Өңдеу Домбыра Қазақстанда кездесетін үлгілері Күй атасы Күйлер Аспап жасауға қажетті қол құралдары Желім түрлері Әрлеу материалдары Домбыраны күтіп баптау, сақтау Сабақ жоспарының үлгісі Ережелер Домбыра қалай пайда болды? Жергілікті домбыра жасаушылар Домбыра бөлшектерін құрастыру микромодуль 3.1 гипермәтін тапсырма тест Аспап жасауға қажетті материалдар Технологиялық карта Тест 1. Қағаз бен қатырма қағаз жасаудық негізгі шикізаты: а) пенопласт ә) мата б) жіп в) целюлоза г) түсті металл2. Қанша мм –ге дейін қағаз деп аталады: а) 4 мм ә) 3 мм б) 2 мм в) 1 мм г) 0,5 мм3. Циркульмен дөңгнлнктер сызып, оларды тең бөліктерге бөлу қай кластан басталады: а) 1 кластан ә) 2 кластан б) 3 кластан в) 4 кластан г) 2-3 кластан4. Берілген геометриялық фигуралардың қайсысы шаршы деп аталады: а) шеңбер ә) овал б) ромб в) квадрат г) тік төртбұрыш5. Параллель проекция арқылы көрсетілген заттың көрнек бейнесі: а) эскиз ә) сызба б) Техникалық сурет в) үш көрінісі г) шартты белгі6. Электро тізбенің элементі: а) пластмасса тұрба ә) өткізгіш б) арқан в) резина г) фарфор7. Күйдіріп өрнектеу аппаратының қуаты қанша Вт шамасында: а) 40-Вт ә) 30-Вт б) 20-Вт в) 10-Вт г) 5-Вт8. Ағашты күйдіріп сурет салу кезінде көз тез қарығады, сондықтан неше минут сайын үзіліс керек: а) 1-2 мин ә) 2-3 мин б) 5-6 мин в) 15-20 мин г) 40-60 мин 9. Ағашты күйдіру қарындашы қандай аппарат арқылы жалғануы тиіс: а) пісіру аппараты ә) электро мотор б) трансформатор в) штифт г) патрон10. Күйдіру қарындашы қандай қыздыру сымынан тұрады: а) реостаттан ә) мыстан б) Аллюминийден в) боллаттан г) нихроннан11. Электр қуатының ең қарапайым түрі неше элементтен тұрады: а) 1 эл ә) 2 эл б) 3 эл в) 4 эл г) 5 эл12. Батареядан шыққан тоқ көзі қалай аталады: а) тұрақсыз ә) тұрақты б) айнымалы в) шамалы г) жылжымалы13. Электрден заңымданудан сақтану үшін қандай материалды жобдық қажет: а) матадан жасалған ә) әйнектен жасалған б) ағаштан жасалған в) резеңкеден жасалған г) жүннен жаалған14. Бөлмедегі келетін ток көзі қанша В-қа тең: а) 380 в ә) 300 в б) 220 в в) 100 в г) 50 в15. Металл негізінен неше түрге бөлінеді: а) 1 ә) 2 б) 3 в) 4 г) 516. Түсті металлды ата: а) шолбын ә) темір б) болат в) қола г) қортпа 27. Бұйымды қандай графикалық құжатпен дайындайды: а) сызба ә) сурет б) фото в) көшірме қағаз г) шамамен 28. Бұйым жасалатын ағаш кесінді қалай аталады: а) материал ә) ағаш кесінді б) кеспелтек в) дайындама г) таяқша29. Ағаштың жеңіл сүргіленуі неге байланысты: а) жеңілдігіне ә) ұлкендігіне б) корпусына в) дұрыс турыуна г) пшағына30. Ағаштан жону арқылы алынған ең жұқа материал: а) тақтай ә) фонера б) шпон в) матермал г) шпал31. Ағаш ұнбағын желімге араластырып нығыздау арқылы шығарылатын материал: а) обрешотка ә) стропила б) тақтай в) ДСП г) ДВП32. Синтетикалық желім: а) Көзиенді желімі ә) ПВА б) мүйіз желімі в) шел желімі г) көзиенді цемент желімі33. Ағаш ою құралы: а) тескіш ә) сүргі б) шапқы в) қашау г) егеу34. Араның ағашты кесуге арналған бөлігі қалай аталады: а) төсем ә) пшағы б) сан в) корпусы г) кергіш35. Жапырақты ағашты ата: а) қарағай ә) бал қарағай б) шырша в) самырсын г) емен 17. Металлдан әмбебап бұйымдар орындайтын адам: а) сәулетші ә) мүсінші б) шебер в) ұста г)зергер18. Ағаштан түйін түйетін адам: а) Ұста ә) шебер б) ісмер в) балташы г) тағашы19. Ұлттық киімдері тігуімен айналысатын адам: а) зергер ә) шебер б) ісмер в) балғашы г) оюшы20. Ағаш мүкістері(порок древесины): а) тақтай ә) фонер б) ДСП в) бұтақ г) ағаш діңі21. Ағаш материалының қасиеттері: а) ағаш кесіндісі ә) ағаштың дымқылдығы б) ағаштың жануы в) ағаштың боялуы г) ағаштың шегеленуі22. Шиді орындайтын адам: а) өруші ә) ұста б) зергер в) өсмер г) тоқушы23. Ағашпен қағазы не үшін қолданылады: а) бояу үшін ә) кесу үшін б) сүргілеу үшін в) тазалау үшін г) біріктіру үшін24. Егер верстак сіздің бойыңызға дәл келмесе, қандай талап сай емес: а) эстетикалық ә) эргономикалық б) экономикалық в) гигиеналық г) санитарлы- гигиеналық25. Бұйымның түрі, өлшемі, материалы туралы мәлімет қайда болады: а) сызбада ә) эскизде б) нобайда в) технологиялық картада г) техникалық суретте26. Дайындаманың үстінде салынған сызбалар қалай аталады: а)сызба ә) эскиз б) көшірме в) белгілеу г) таңба салу Күй атасы Қазақтың өткен дәуіріндегі аса көрнекті композиторларының бірі-Құрманғазы Сағырбайұлы.Құрманғазы 1806 жылы Бөкей Ордасының Жиделі қазіргі Атырау облысының, Теңіз ауданы құмында туды, руы-қызылқұрт.Кедейліктің салдарынан бес-алты жасқа жеткенде-ақ оның жалшылық өмірі басталды. Ол мектеп көрген жоқ, хат танымады, бірақ өмір сабағын тұрмыстан үйренді.9 жасар Құрманғазы өзінедомбыра жасатып алып, байдың малын бағып жүріп күй тартты. Ол он жеті-он сегіз жасқа келгенде, байлардың әділсіздігін, адамның еңбегін қанайтындығын, еңбекақыға ең шетке шығарған қотыр, көтерем малдарын ғана беретінін өз көзімен көрді.Болашақ күйші бұл қорлыққа төзе алмады, байдың жылқысынан бір атты ұстап мініп, қашып кетті.Содан бастап Құрманғазы жалпақ елді аралап, ауыл-ауылда домбыра тартты.Ол 1837-1838 жылдары еркін заманды алдан күткен, қуатты қолдың күшімен еркіндік алуға ұмтылған Исатай-Махамбет бастаған шаруалар көтерілісіне үндеседі. Жас күйші ел қайғысына ортақтасып, ел арманы үшін дұшпанына қарсы аттанған ердің бейнесін, тоқсан толғанып, мың тербеліп, үлкен ағасына, кіші інісіне “Кішкентай” деп күй арнады.Есіткен жай күйінің, дос сүйсінсін дегендей бұл кезде, “Балбырауынды” балбыратып, “Серперді” серпітіп, “Ақсақ киікті” маймаңдатып, Құрманғазы творчестволық жолын дамыта түсті.“Адай” қазақтың марш күйі. “Серпер” күйінде халықтың қаhарман күшінің толқын ата кемеріне соға бастаған теңіздей айбынды тұлғасы бейнеленді, елді қуатты, күшті күреске шақырды.Құрманғазыны ел ішіндегі төре-сұлтандар еркін жүргізбейді. Ол Орынбор түрмесіне қамалады. Құрманғазы түрмеде отырып, алыста қалған анасына арнап, “Қайран шешем” күйін шертеді.Бір күні Құрманғазы түрмеден қашып кетеді. Осы сапарда “Түрмеден қашқан”, “Кісен ашқан”, “Қызыл қайың” күйлерін шығарады.Елге қайтып келген соң бұрынғы дұшпандары тағы да оның соңына түсіп қудалай береді. Өйткені Құрманғазының күйлері патшаның агенттеріне, сұлтандардың қалдықтарына ұйқы бермейді. Әсіресе, “Ақбақай күйі” тыңдаушыларды ойландырады. Құрманғазы атқа мініп, домбырасын аттың қасына іліп, Арқаға қарай жол тартады. Осы сапарында “Сары Арқа”, “Алатау” күйлерін шығарады. Туған жері, өскен жері есіне түсіп, сағынып, ол елге қайтуға ойланады.“Аш бөрі, етің қалар сойған терде,Ит болып жүре алмаймын тойған жерде.Ел кезіп, ор киіктей жүрсем-дағы,Соғармын қайта айналып туған жерге,”-деп өлеңдетіп елге оралады. Ол Жем бойындағы нағашылары – Төремұрат, Нарымбай, Бадырларға соғады.Бұл сапарда “Төремұрат”, “Нарымбай”, “Бозшолақ”, “Иеровский марш”, “Машина”, “Амандос” күйлерін шығарады.Құрманғазы ел арлау арқылы музыкалық өнерін байытты, өмір тәжірибесін көрді, ақ пен қараны айырды. Құрманғазы өмірінің соңғы кезінде Дина Нұрпейісовамен кездеседі. Бармағынан бал тамған жас қыз домбыраны безілдеткен кезде ол мирасқоры, қанаты бар екендігін көріп қуанды, шалқыды. Ол өзінің “Шалқыма” күйін тартып үйретті.Атақты композитор өмірінің соңғы жылдары Атырау жағасына барады. Онда Қашаған ақынмен танысып, одан “Көбік шашқан” дастанын естіп, Каспий теңізінің толқын атқан апатын суреттеп, “Көбік шашқан” күйін шығарады.Құрманғазы өзінің күйлерінмен қатар, тамаша домбырашылар тобын жасақтады: оның шәкірттерінің ішінде: Мәмен, Көкбала, Сүгірәлі, Тоғайбай, Дәулеткерей, Диналар бар. Оның шәкірттері 48-ге жетті.Советтік Қазақстанның музыка құрылысында Құрманғазы ерекше орын алды. Оның күйлері арнасына жетіп, еркін құлашын кең сермеп, жатқан қазақ елінің қуаныш жыры, тыңдарлық күйі болды.Октябрь революциясының арқасында қазақ тарихында тұңғыш рет ұлт-аспаптар оркестрі, оның күйлерін Қытай, Венгрия, Чехословакия т.б. елдерінде жер дүниені шарлады. Құрманғазының қадірлі аты осы оркестрге қойылды. Күй атасы – Құрманғазының халықтық өшпес мұрасы мәңгі жасап, ұрпақтан-ұрпаққа жалғаса бермек. ДОМБЫРАНЫҢ ТҮРЛЕРІ Шіңкілдек. 4-5 жасқа келгенде ұстауға жеңіл, ойнауға ықшамды, дауысы сүйкімді шағын домбыра жасап берген. Оны шіңкілдек деп атаған.Халықтың бұл игі дәсүрі бүгін де жалғасын тапты. Сол шіңкілдікті қазір «Мұрагер» этнографиялық ансамблі сәтті пайдаланып жүр. Тенор домбыраның жетілдірілген түрінің үлгісі бойынша «Балақай» домбыраның екі түрі дүниеге келді.Оның біріншісі 4-7 жас аралығындағы бүлдіршіндерге, екіншісі 7-10 жас аралығындағы жеткіншектерге арналған. Дыбысы құлаққа жағымды бұл домбыралар балабақша, бастауыш мектеп оқушылары үшін аса қажет-ақ. Қазірше жекелеген шеберлер жасаған азын-аулақ домбыралар болмаса, жаппай өндіріске шығару әлі қолға алынған жоқ.Іші ішекті домбыра. Іші ішекті домбыра жасаушы шеберлер ішекті кейде мойын мен шанақтың ішінен, одан кейін арнайы жасалған өкше түйме арқылы қақпақ пен мойынның астынан жүргізіп құлаққа тағады. Мұндайда құлақ екеу болады. Бұрағанда ішкі және сыртқы ішектер бірдей күйге келеді. Кейбір іші ішекті домбыралардың құлағы төртеу болады. Онда ішкі және сыртқы ішектер жеке-жеке күйге келтіріледі. Ішкі ішектер қақпақ жабылмай тұрып түйме-тұғырға орнатылған түймеге оралып, одан кейін шанақтың бір бөлігі алынбалы-салынбалы болады.Талдықоғандық шебер әрі домбырашы Құрманғалиев Әділжан іші ішекті домбыраны көп жасаған. Оның күйлері Қазақ Ұлттық Ғылым акдемиясының архивінде сақтаулы.Кейде ішкі ішек тек шанақтың ішіне ғана, мойынтұмар мен түйметұғырдың арасына керіліп, тұрақты бұрауға келтіріледі (кварта). Мұндай ішектер металдан да тартылады. Қазақ музыка аспаптары музейінде тұрған осындай домбыраның бірінде ішкі ішек екеу, ал сыртқы ішек үшеу. Негізгі үн мен дыбыстық әдіс-тәсілдеріне ерекше бір қосымша үн беріп отырады.Әмбепап домбыра. Бұл домбыраның шанағы жұқа, тегіс болады. Мойыны төрт қырлы. Шанағының екі жақ бетіне де ішек тағылады. Пернелері жеке-жеке байланады. Төрт құлақты бұрау арқылы ішектер дербес күйге келтіріледі. Мұндай домбыра көбінесе сол қолымен (солақай), сондай-ақ оң қолымен (оңқай) тартатын күйші-домбырашыларға арналып жасалған. Олар күй тарта отырып, домбыраның өзін шыр айналдырып, кейде оң жағына, кейде сол жағына көлбей сан құбылта отырып, күйдің желісін үзбей, тыңдаушылардың таң-тамаша етеді. Осындай күйшілерді көзімен көріп, домбырасын қолымен ұстаған көнекөз ақсақалдардың айтуы бойынша жас шебер Дәркембай Шоқпарұлы әмбебап домбыраның жаңа үлгісін жасады. Әмбебап домбыраның үні шанағы кең домбыралардың үніне қарағанда бәсең де әлсіз. Дегенмен, орындаушылық өнердің ішкі мазмұнына ғана емес, оның сыртқы әсеріне – көрушілерді таңдай қақтырып, елітіп, еліктіріп әкететін епті қимыл, мың құбылған іс-әрікетіне де баса назар аударып отырған қазақ домбырашы-шеберлері ойлап тапқан әмбебап домбыра ұлттық музыкалық аспап жасау өнеріндегі ізденіс, талғамды талпыныстың айқын көрінісі дерлік.Үш ішекті домбыра. Қазақ аспаптық музыкасында көнеден пайдаланып келе жатқан аспаптың бірі. Екі ішекті домбырадан ертерек пайда болған шертер үш ішекті, бір тиекті. Тіпті, үш ішекті домбыра осы шертермен қатар өмірге келген десек те болатындай. Бұл домбыраның екі ішекті домбыра түрінен еш өзгешелігі жоқ. Ерекшелік тек ішек санында. Терең зерттеп, зейінмен зерделер болсақ, үш ішекті домбыра қазақ аспаптық музыкасында өзінше дербес мектеп болып қалыптасып, ұрпақтан ұрпаққа ұласар күйшілік-орындаушылық өнерге негіз екендігіне еш күман туғызбайды.Бүктемелі домбыра. Ел кезіп, серілік құрып, тыңдаушысын әнжырға, өлең, күйге бөлеп жүрген өнерпаз қапшыққа салып қанжығаға байлап алуға немесе қолына ұстауға ыңғайлы да ықшамды домбыра жасап алған. Мұндай домбыралардың мойны алмалы-салмалы, кейде жалғамалы-бүктемелі болады.Өкшеқұлақты домбыра. Бұл домбыраның ерекшелігі құлағында. Бұл құлақ өкше түйменің де қызметін атқарады. Домбыра үнін бір тонға көтеріп немесе төмен түсіру қажет болса, мұны өкшеқұлақты бұрай арқылы жүзеге асыра алады. Өкшеқұлақты бұрағанда екі ішек те бірдей күйге келеді.Қазақ күйлерінің және әнінің дыбыстық қуатын арттырып, оның ұлттық бояуын, ішкі динамикасын, кейбір аса күшті екпін мен ырғақты қажет ететін тұстарын одан сайын күшейте түсуде ерекше қызмет атқаратын басқа да домбыралар- контрабас, бас, альт, прима, секунда және тенор деп аталады. Бұлардың бәрі де оркестр мен ансамбльдерге арналып жасалған аспаптар. Әрқайсының өзіне тән дыбыстың ауқымы, бұрауы мен бабы, оркестрге қосылу мүмкіндігі бар. Тіпті құрылыс- құрылымы да әрқалай. Бірақ музыкалық шығарма орындау барысында осының бәрі бір арнаға тоғысып, ән мен күйдің екпінді тасқынын береді. ДОМБЫРА ҚАЛАЙ ПАЙДА БОЛДЫ? Ел аузында мынадай аңыз бар. Ертеде, қылышынан қан тамған қаһарлы жанның атастырған жалғыз қызы бойжеткенде бір кедей жігітке ғашық болып, көңіл қосып жүреді екен. Мұны біліп қойған хан жігітті дарға астырады. Жігіт өлгеннен кейін қыз мезгіліне жетпей бір ұл, бір қыз табады. Көп көзінен, ел сөзінен сескенген хан жаман атқа қалмаудың амалын іздеп қос бүлдіршіннің көзін жоюды астыртын Мыстан кемпірге тапсырады. Мыстан кемпір өмірге жаңа ғана келген сәбилерді көз көрмес, құлақ естімес жерге апарып, биік өскен жапжасыл ағаштың басына қызды шығысқа, ұлды батысқа қаратып іліп кетеді. Нәрестелердің көз жасы тамған ағаш бұтақтары суалып қуара бастайды. Қос жүрек соғуын тоқтатқанда, бәйтерек те өсуін доғарады.Ел ішіндегі өсек сөз, өтірік өкпеге шыдамаған қыз егізін іздеп жолға шығады. Бармаған жер, баспаған тауы қалмайды. Күлкісіз күндер, ұйқысыз түндер, арманмен айлар, жылаумен жылдар өтеді.Қатты шаршап, діңкесі қатқан қыз әбден қурап қабығы түсіп, шіруге айналған биік ағаштың түбіне келіп қисаяды. Ұйықтап кеткен соң оны бір сүйкімді саз, сиқырлы әуен оятады. Құлақ түріп, тың тындаса «ән салып» тұрған қасындағы биік ағаштан күмбірлеген үн естіледі. Қыз күндіз егізін іздеп, түнде осы «әнші» ағаштың түбіне келіп, неше түрлі әуез естіп, қөңіл жұбатып, тынығып жүреді.Бір күні айналаға көз салмақ болған қыз ағаштың басына шығамын деп оны құлатып алады. Бірақ көп ұзамай самал соғын, «әнші» ағаш қайта зарлай жөніледі. Қыз оның құпиясын білмек болып, тексереді. Ағаш жуан түбінен басына дейін қуыс екен. Жіңішке басының екі жағында бұтақтан бұтаққа керіліп қалған ішектерді көреді. Бұл қыздың екі баласынан қалған жұрнақ еді. Батыс жағындағы ішек бостау, ал шығыс жағындағы ішек қатты тартылыпты. Егізінің өлімінен хабары жоқ қыз енді ағаш неге ән салатынын түсінеді де өзі де қуыс ағаш жасап алып, манағы екі ішекті соған тағады. Шертіп көрсе, керемет үн шығады,құлақ тындырады. Қыз байғус бостау тартылған ішекті үні мұнды шығатындықтан ұлы – Мұңлық, ал ащы, тым зарлы шығатындықтан қатты тартылған ішекті қызыл – Зарлық деп ат қойып, күндщіз-түні қолынан тастамай күй шығарып, ел кезіп, егезін іздеп кеткен екен.Ерте, ерте ерте заманда, ер етігімен су кешкен келте заманда, тарихтың тоғыз таруы қарт жырауымен қосылып добыраның шанағына құйылған екен. Сонда осынша байлық оның қуыс мойнынан шығып кетпесін, һәм тоғыз тараудың белгісі болсын деп, бүкіл ел болып жиналып домбыраға тоғыз тосқау – перне таққан екен. Осыдан соң оның шанағы кеңейіп, мойыны жіңішкерген екен.Ал, елім деп егіліп, ел есіндегі ер есімдерін паш еткен қарияның құрметіне домбыраның құлағы тесіліп, қос бұрама қалдырылған екен, бетіне жүрек тебірентіп, ой толғайтың қос ішек тартылған екен. Осылай ол халықтың алтын қазынасы боп сол заманнан қалған екен. Мінеки, екі ішекті домбыраның дүниеге келуі жөніндегі ел аңыздары осылай толғайды. Егер «аңыз түбі шындық» деген халық нақылына сенсек, бірінші аңыздағы домбыра кездейсоқ пайда болып, адам жанына аса қажет қасиетті аспапқа айналған. Диалектикалық материализм кездейсоқтықты әсте жоққа шығармайды.Солай болса да біз домбыраның нақ қай ғасырда өмірге келгендігін дөп басып айта алмаймыз. Дегенмен, кейбір тарихи деректер мен әр жылдарда жүргізілген қазба жұмыстары нәтижесінде табылған мәліметті мүсіндерге ой жүгіртіп көруге болады.Үстіміздегі ғасырдың елуінші жылдарында Согда, Қой қырылған (ежелгі Хорезм) қаларының орнын қазғанда табылған мүсіндердің бірінде екі ішекті аспап домбыра ұстаған музыкант бейнеленген. Ғалым- зерттеушілер оның қолындағы аспапты қазақтардың домбырасы деп шешті. Мүсінге 2400 жыл. Иә, қазіргі ұстап жүрген домбырамыздың түр-тұрпаты біздің дәуірімізге дейінгі V-IV ғасырда-ақ ел ішіне кең.Қазақ халық музыкасының аспаптану ғылымының негізін қалаушы академик Ахмет Жұбанов: «Кейбір деректерде «домбыра» сөзі арабтың «дунбахи бурра» тіркесінен, яғни «қозы құйрық» деген сөзінен қалаптасқан деген долбар айтылған»- дейді.«Домбыра» сөзі көптеген халықтар тілінде бар және олардың бәрі тек музыкалық асспап атауы ретінде айталады. Татарларда – думра, қалмақтарда- домр, моғолдарда-домбур, остяктарда –домбра, өзбектерде- танбур, оңтүстік славяндарда- тамбура, украиндарда- бандура,грузиндерде- пандури деп аталады. Бұлардың барлығы қазақтың домбырасына ұқсас ішекті аспаптар. Айтылуы әр бөлке болғанымен. Мағынасы бір сөзден тарағандығын аңғару киын емес. ДОМБЫРА – ТЕНОР Оркестр құрамында да, жеке де ән сүйемелдеп, күй тартуға арналған домбыраның бұл түрі ел ішіне өте кең тараған. Тіпті қазақтың әр үйінде бар деп нық айтуға болады. Ішегі екеу. 7 шанақшадан құрастырылған шанағы мен тәрт, кейде алты қақпақшадан жымдастырылған қақпағы және жіңішкелеу ұзын мойны домбыра-тенорға өзгеше тұрпат, ерекше сән беріп, тұрады.Домбыра-тенордың бұрауы мен дыбыстық ауқымы:Домбыра-тенордың бас-құлақтарын мойынға кіріктіре отырғызылады. Бук, қайың, үйеңкі ағаштарынан жонылады. Мойын мен бастың бұрышы 16 см. болуы керек.Домбыраның жоғарғы тиегінің атқаратын міндеті – ішекті шерткенде шығатын үннің тазалығын, дыбыстың айқындылығын қамтамасыз ету. Әдеттегі, домбыралардың басы екі құлақ орнататындай етіп, екі немесе үш-төрт тесікті етіп жонылады. Ал сым ішек тағылатын домбыралардың басы бұрандалы темір құлақтар орнатылатындай етіп әр түрлі үлгіде арнаулы цехтар мен шеберханаларда жасалады.Құлақ – ішекті бұрау арқылы тартып, босату және аспапты күйге келтіру қызметін атқарады. Қатты ағаштан, кейде пластмассадан, темірден жасалады.Жоғарғы тиек – бас пен мойынбекке желімделеді. Ішектерді мойыннан белгілі бір қашықтықта көтеріп тұру және бір-бірінен алшақ аралықта ұстап тұру қызметін атқарады. Үстіңгі қырының ішектер келетін тұсы кертіледі. Бук, үйеңкі, қайың сияқты кепкен қатты ағаштардан дайындалады.Мойын қақпақ – перне тағып, солардағы дыбыстарды ән немесе күй мелодиясын ойнауға арналған негізгі бөлшектің бірі. Иілмейтін қатты ағаштардан жонылады. Оның иілмеуі домбыра бөлшектерінің қалыптасқан өлшемдерін сақтауға да байланысты. Мойынбет мойынның бет жағына 5-6 мм. қалындықта жапсырылады.Мойын - бас пен шанақ, қақпақ желімделіп бекітілетін және мойынбет жапсырылатын бөлшек. Мойынның сабы жылмағайланып, қылпық-бүршіктерден әбден тазартылады. Қатты тартылған ішектің қысымына төтеп беретін ең жауапты бөлшек болғандықтан бұл да қатты ағаштардан жасалады.Шанақ – ішектен шыққан дыбысты қайта жаңғырту қызметін атқарады. Шанақ тұтас ағаштан шауып та жасалады. Ал фабрика шеберханаларында бірнеше шанақшадан құрастырылады.Шанақша . Мұның бір ұшы түйметұғырға, ал екінші ұшы мойынтұғырға желімделеді. Шанақшалар арнайы қалыптың көмегімен құрастырылды. Бұған дейін олар ыстық пештің немесе электр плитканың табына қыздыру арқылы иіледі. Қажетті пішінге келтіріле иілген шанақшалар алма-кезек жапсырылады. Шанақшылардың бәрі дерлік бір текті қатты ағаштан жасалады.Мойынтұғыр – шанақшалардың бір ұшын ұстап тұру қызметін атқарады. Мойынның жуан басы шанақшылар мен қақпақтың бір жағына нық орнығатындай етіп кертіледі. Мұны мойынтұғыр деп атайды.Түйметұғыр – шанақшылар мен қақпақтың төменгі ұшын және түймені ұстап тұру қызметін орындайды.Қақпақ – ішектің тербелісін тиек арқылы қабылдап, барлық жиіліктегі дыбысты күшейту және оған белгілі бір бояу (тембр) беру қызметін орындайды. Қақпақ бір текті құрғақ қарағайдан тілінеді, қалыңдығы 2-2,5 мм қақпақшалардаң құрастырылады. Шанақтың көлеміне қарай қақпақшалар саны да өзгеріп отырады. Кергіш – қақпақшыларды бір тегіс ұстап тұру және олардың мықтылығын қамтамасыз ету, сондай-ақ дыбыс жаңғырығын бүкіл қақпақ көлеміне тарату қызметін атқарады. Кергіштер қақпақтың астына белгілі ара қашықтықта желімделеді. Олардың орындарының ауысуы домбыра дыбысының өзгеруіне әкеліп соғады. Кергіштердің көлемін үлкейтіп немесе кішірейту арқылы да дыбысты азайтып-көбейтуге болады. Кергіш-ішектің тиек арқылы келген қысымен қабылдаушы боп есептеледі. Сондықтан оның көмкермелерге нық орналасуына баса көңіл аудару керек.Көмкерме – шанақтың кенересін толқу немесе жарылудан сақтау және оның қақпақпен түйіліскен жиегін ұстап тұру қызметін атқарады. Көмкерменің ұштары түйметұғыр мен мойынтұғырға бекітіледі. Бұл домбыра шанағының мықты болуын қамтамасыз етеді. Көмкермедегі арнаулы кетіктерге кергіштердің ұштары отырғызылады.Түйме – ішектердің бір ұшын түюге арналған. Ағаштан кейде пластмассадан жасалады. Бір ұшы сүйіріленіп, екінші ұшы түйме тәрізді дөңгелектелініп жасалады. Сүйір жағы тұғырға отырғызылады.Тиек – ішектерді ұстап тұру және дыбыс тербелесін қақпаққа беру қызметін атқарады. Ол ішектің шығатын барлық дыбысты жеткізеді. Қандай да бір музыка аспабына тағылған ішектің дәл өлшемдегі орны бойынша жоғарғы және төменгі тетікке кертіп отырғызылады. Кертік кең болса ішек шерткенде ызындап қосымша үн шығаруы мүмкін. Бұл музыкалық таза дыбысқа зиян келтіреді. Тиекті кез-келген ағаштан жасай салуға болмайды. Міндетті түрде әбден кепкен қатты ағаш бөлшегінен жону керек. Өйткені, дымқыл, шірік ағаш дыбысты қайта жаңғыртудың орнына біршама бөлігін өз бойына сіңіріп алады. Осыдан келіп домбыра үні бәсің шығады немесе бұзылады. Тиекті орналастырудың да өз тәртібі бар. Қақпақтың кез келген жеріне қоя салғанмен әдеттегі қалыптасқан қажетті үнді алу мүмкін емес. Мойынның ұзындығы 48 сантиметр болғанда сағақ пен тиектің арасы 24 санитиметр болуы керек.Домбыра үнінің таза шығуы тиіктің биіктігіне де байланысты. Мойын мен қақпақ беті түзу сызық бойында жатса, тиектің биіктігі 7-8 см болады. Бұл тұрақты өлшем. Кейде сыртқы күштің әсерінен мойын иіліп, болмаса шалқайып кетеді. Мойын шалқақ келсе, тиік биіктейді, ал ішке қарай иіңкі болса, тиек аласарады. Бірақ домбыранаң мұндай күйге түсуіне жол бермеген жақсы. Тиектің табаны тегіс боғаны жөн. Бұл оның қақпақ үстінде орнықтылығын қамтамасыз етеді. Астыңғы жағы ойық болып келеді. Табанының ені 5-6 мм, ал үстіңгі қыры әдетте бір миллиметрден аспайды. Ішек – дыбыс шығару қызметін атқарады. Бұрын тарамыстан, кейде қой немесе ешкі ішектерінен ширатылып жасалатын болған.Кейде жібек жіпті есіп те таққан. Бірақ бұл ішектер көпке шыдамаған. Күйші не домбырашы оны үнемі ауыстырып отырған. Әйтсе де, мұндай ішектердің үні қоңыр, құлаққа жағымды. Халықтың мінез-құлқына дөп келетін, оеың жан сарайындағы рухани қажеттілікті, табиғи сұранысты дәл тауып, тыңдаған құлақтың құрышын қандыра алатын. Мұндай ішектердомбыраның ұлттық ерекшелігінің, халықтық қасиетінің бөлінбес бір элементі еді. өкінішке орай қазір әлеуметтік-экономикалық, мәдени дамудың биік сатысында тұрсақ та домбыра ішегінің сол табиғи қалпын қайта тірілтіп, жетілдіре алмай келеміз. Амалдың жоқтығынан 7-8 нөмірлі лескаларды тағып жүрміз. Өйткені ол төзімді әрі дыбысы жағынан табиғи ішектерге жақын келеді. Ұзындығ 2 м 20 см лесканы тура ортасынан түймеге төрт-бес орап екі ұшін бір шалып, бостау қалдырып, құлақтың тесігінен өткізіп түйеді де, төменнен жоғары қарай тартады. Ішекті таққаннан кейін бірден қажетті үн, керекті дыбыты алу мүмкін емес. Құлақтарды баяу бұрау арқылы ішектерді бірте-бірте қатайтып отыру керек. Бірден қатты бұрап тастауға болмайды. Тым қатты тартылған ішектің дыбысы ащы әр күшті. Ал өте бос тартылған ішектің үні әлсіз шығады. Сондықтан, ішекті тек қажетті мөлшерде дыбысты беретін мүмкіндікке жеткенше ғана тарту керек. Домбыра дыбысыны\ң ерекшелігі ішектердің жуан-жіңішкелігіне де байланысты.Перне-домбыра дыбыстарының ретті орны. Бір қызығы мойынға қнша перне байласаңыз сонша дыбыс алуға болады. Бірақ оның бәрі жүйесіз орналасса, музыкалық шығарма ойнау мүмкін болмай қалады. Қазіргі домбыралардың пернелері белгілі ноталық жүйеге түсірілген де, мойындағы орны тұрақтылған.Домбыра бөлшектерінің өлшемдері міндетті түрде бір-біріне байланысты болады. Мысалы, тиек пен сағадағы 19 перненің аралық өлшемін екіге көбейтсеіз мойынның ұзындығ келіп шығады. Сол сияқты перенелердің де аралық өлшемі басқа өлшемдерге тәуелді. Мұны білу үшін әуелі перне орнын анықтаудың бірінші үйреніп алғанымыз қажет.Ең алдымен аршын жасап аламыз. Сол аршынмен домбыраны шалқасынан жатқызып қойып, жоғарғы тиек пен орталық тиектің арасын өлшейміз. Аршынның қысқа жағындағы екі ұшының арасы – бірінші перне мен жоғарғы тиектің аралық өлшемін көрсетеді. Келесіде аршынның қысқа жағы бірінші перне мен екінші прененің арсын анықтап береді. Осылай сағаққа дейін өлшеп, анықтап шығуға болады. Перне орнын анықтаудың екінші тәсілі тіптен оңай. Ол үшін күнделікті тартып жүрген шешен домбыра ернелерінің орналасуын дәл көрсететін үлгі – сызғыш жасапр алсаңыз болғаны. Сол сызғыш бойынша басқа домбыраның пернелерінің орнын қиналмай анықтайсыз. Перне байлаудың бірнеше әдісі бар.Тұяқбау. Бұд әдіспен пернелер жеке-жеке дербес қазықбау шалып байланады да, ұшы сол жерде шорт түйіледі.Қазықбау. Перне ретінде тағылатын жіп немесе лесканың бір ұшы мойын мен бастың біріккен тұсына күрмеледі. Екінші ұшы әр перненің орнына бір қазықбау шалынып отырады. Сағаға жеткенде қатты тартылып, мықтап түйіледі. Осыдан кейін алдын-ала анықтылған орын-орнына жылжытылады да, домбыраның құлақкүйі келтіріліп, пернелердің дұрыс орналасуы тексеріледі.Ілікбау. Бұл да жоғарыдағы әдіс сияқты. Айырмашылығы ішек (леска) әр перне орнында бір-ақ реттен ілініп тартылып отырады. Мұндай әдіс көбінесе ішек (леска) жуан болғанда қолданылады. Әрине, перне байлаудың басқа да айла-шарғыларын ойлап табуға болады. Қазірше қазықбау – ең қолайлы әрі өміршең әдіс болып отыр.Контрабас, бас, альт, прима, секунда домбыраларға темірден жылжымайтын тұрақты пернелер отырғызылады.Аспаптық музыкада ерекше орын алған немесе бұл салаға жаңалық болып енген кейбір пернелердің өз аты болған.«...Пернелердің бірі домбырада «Түрікпен күйін» орындағанда байланды да, «Түрікпен пернесі» деп аталды. Бейтарап терция интервал беретін басқа бір перне Қазақстанның батыс аудандарында «Сарыарқа пернесі» деп аталады. (Болат Сарыбаев «Қазақтың музыкалық аспаптары»).Кейбір шертпе күй шеберлері негізгі пернелердің арасына қосымша пернелер тағып қояды. Иірім-қайырымы ерекше күйлерді орындауға, бір дыбыс пен екінші дыбыстың арасын үзбей тартуға, күй ырғағына айрықша рең беруге ыңғайлы бұл перне әдетте негізгі пернемен қатар орналасады да, қажетті кезде ғана орнынан жылжытылады. Оны күйшілер арасында «ұры перне» деп те атйды. Қорғаныш қақпақтың алдыңғы жағына, оң сол саусақтарының тиетін жеріне және ойықтың айналасына, өкшетүйменің төңірегіне жапсырылады. Жаңғақ, қайың, қызылағаш қабыршықтарынан жасалады. Көзге көрікті көрінуі үшін қорғаныштар түрлі үлгідегі ою-өрнектермен әшекейленеді.Домбыраны құрастыруға қажетті және басқа музыкалық аспаптардың бәріне де қажетті бұйымдарды айтпай өтуге болмайды, өйткені оларсыз аспап құрастыру мүмкін емес.Қалып жасау. аспап қақпағының үлгісі бойынша қалыңдығы 25-30 мм тақтайдан кесіп алынады да, жаны темірмен құрсауланады. Егер тақтайдың қалаңдығы 25 мм болса, құрсаудың жалпақтығы 35 мм болуы керек. Яғни, құрсаудың бір қыры тақтайдан 10 мм шығыңқы болғаны қажет. Тақтайдың осы бетіне құрсаудан 2-3 мм қашық бөлек-бөлек, кейде дөңгелентіп кесіп алынған біртұтас жиектеме ағаш жапсырылып, шегеленеді. Бұл ағаштар шанақшаларды қозғалтпай ұстап тұру үшін қажет. Содан кейін құрсауланған тақтайдың қырына айнала темір немесе ағаш қазықтар отырғызылады. Қазықтардың арасы неғұрлым жиі болса арнайы резіңке-баумен шаншылған қатты шанақшылар соғұрлым нығыз, біркелкі желімделеді. Қалыпсыз шангақ жинау мүмкін емес. Домбыралардың көлеміне қарай қалып та өзгеріп отырады.Қысқыш – бір-біріне желімделген қақпақшыларды, қақпаққа жапсырылған кергілерді т. Б. Қатты қысып қоюға арналған қарапайым құрал. ДОМБЫРАНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДА КЕЗДЕСЕТІН ҮЛГІЛЕРІ Қазақ халқының төл аспабы – домбыра ұзақ уақыттан бері өзінің негізгі құрылысын, түр-тұрпатын сақтап келеді. Ел ішіндегі шеберлер оның формасын өзгертуден гөрі дыбыстық ауқымын, мелодиялық мүмкіндігін арттыра түсуге үнемі күш салып отырған.Қазақ аспаптық музыкасының шырқау биікке шыққан кезеңі XIX ғасыр. Бүл жүзжылдықта әншілік, күйшілік өнердің үрдіс дамуы домбыраның да жетілуіне ықпал етті. Осыған байланысты домбыраның да үнділігін, дыбысының әуезділігін күшейту қажет болды. Бұл қажеттілік домбыраның перне санын көбейтіп, шанағының жаңғырғыштығын молайту арқылы өтелді. Шынағы шебер, дарынды домбырашылар қолынан шыққан ең сапалы домбыра үлгісі сақталып, сол үлгі бойынша домбыра жасау дәстүрге айналды. Республикамызда кездесетін домбыра үлгілері төмендегідей:Батыс Қазақстан үлгісі. Бұл домбыралардың шанағы қақ жарылған алмұртқа ұқсас, көлемді болады. Перне саны 12-14-16-ға дейін жетіп, олар тұрақты орнығады. Бұл пернелер төкпе күйдің кең тынысын, дыбыстық ауқымын, иірім-қайырымдарын дәл беруге ыңғайлы келеді.Орталық және Шығыс Қазақстан үлгісі. Бұл өңірге кең тараған домбыралардың шанағы күрек іспетті, жалпақ, мойыны қысқылау болып келеді. Перне саны 7-8-11-ден аспайды. Халық шеберлері жасаған бұл домбыралардың үні перне санына, шанағының көлеміне, мойынының ұзындығына қарай өзгеше әсерлі де әуезді. Шеберлер домбыра мүмкіндігін арттырудың басқаша жолын қарастырды. Батыс Қазақстан шеберлері перне санын көбейтсе, Орталық және Шығыс Қазақстан шеберлері ішек санын арттырды. Мұндай домбыраның өмірге келуі күйшілік, орындаушылық өнердің жаңа қырын ашуға себепкер болды. Үш ішекті домбыра жасау мен үш ішекті домбырада ойнау дәстүрі етек алды. Мысалы: Семей облысының Шұбартау, Абай аудандарында осы аспапта ойнайтын күйшілер аз болмаған. Бұл аймақта шанақ ішінде қосымша ішектер, сондай-ақ қоңыраулары бар домбыралар да кездеседі.Оңтүстік Қазақстан және Жетісу үлгісі. Бұл домбыра тік бұрышты, мойыны қысқа, пернелері жеті, тоғыз болып келеді. Шертпе күй, ән, айтыс ерекше дамыған осы аймақта жасалған домбыралар айтысқа қосуға, ән сүймелдеуге, күй шертуге ыңғайлы. әнші даусының ауқымына қарай, айтыс ақынының мақам-нақышының күрделілігіне, шертпе күйдің ерекше қайырымдарына қарай домбыра ішектері, пернелері әр алуан құбылып отырған. Пернелері кейде жылжымалы, кейде тұрақты, ішектері кейде жұп, кейде тақ болып келеді. Жез перне орнату әдісін де осы өңір шеберлері қолданған. Бұдан біз домбыра жасаушылардың үнемі ізденісте болғандығын байқаймыз. Қазіргі уақытта да шеберлер домбыраның дыбыстық күш-қуатын, әуездік ерекшеліктерін жақсарту үшін өз мүмкіндіктерін сарқа жұмсап келеді. Бір-біріне ұқсамайтын, ішегі, пернесі, шанағы, тиегі өзгеше болып келетін домбыралар соның айғағы. Олардың көпшілігі Қазақ музыкалық аспаптар музейінде сақтаулы. Үш аймақ шеберлері де домбыраны тұтас ағаштан шауып жасаған. Бұл дәстүр қазір де бар. Құрастырып жасау әдісі кейін пайда болды. Бұл қазіргі жаңа домбыраның қалыптасуына бірден бір себепкер болды. Жаңа халықтық – жетілдірілген үлгі. Құрманғазы атындағы қазақ мемлекеттік халық аспаптар оркестрін құру талантты музыканттарды топтастыру ғана емес, дыбыстық бояуы жетілген ұдттық музыкалық аспаптардың да басын қосуды талап етті. Бұл іс жүзеге асу үшін майталман күйшілерді, орындаушыларды жетілдірілген домбыралармен қамтамасыз ету қажет болды. Міне, осы қажеттілікті өтеу негізінде домбыраның жаңа түрлері жасалды. Академик Ахмет Жұбановтың идеясы бойынша контрабас, бас, тенор, альт, прима, секунда, домбыралар дүниеге келді. Бұл домбыра жасау өнеріндегі ең үлкен бетбұрыс еді:а) контрабас, бас, альт, прима, секундаларға үш-үштен оралмалы ішек тартылып, темір перне орнатылды. Пернелер саны көбейтілді;ә) дыбыстық жүйе, тыныс ауқымына қарай шанақ, мойын көлемі өзгертілді; б) тенор домбыраның перне саны 19-дан 24-ке дейін жеткізіліп, тұрақталды;в) аспаптарды жасау белгілі бір тіртіпке бағындырылып, жүйелі өлшемдері тұрақтылып, стандарты қалыптастырылды. Бүгінде республика қалалары мен селоларындағы аз да болса шеберханалар осы негізде жұмыс істеп келеді. ДОМБЫРА БӨЛШЕКТЕРІН ҚҰРАСТЫРУ Домбыра жасау әуелі қажетті құрал-саймандар мен жабдықтарды түгендеп жұмыс орнын дайындап алудан басталады.Қарағай, қайың, жаңғақ, бұқ сияқты қатты ағаштардан мойынның сұлбысы, мойынтұғыр, және түйметұғыр жасалады (Мойын мен мойынтұғыр біртұтас ағаштан жонылады).Мойынтұғыр мен түйметұғыр белгілі ара қашықтықта қалыптың бетіне бұрандамен ұстатылады.Өрнек - өрімі (текстурасы) біркелкі жұқа 3-4 мм шанақшалар тілінеді. Шанақшалар қыздырылып иіледі. Шанақшыларды белгілі доғада июдің үш түрлі әдісі бар.Бірінші, ертеден келе жатқан халықтық әдіс. Қой қорадан шыққан қи үйіндісінің асты үнемі қозданып, қызып жатады. Осы қозға ағашты көміп, қыздырады. Бір қалыпты жылылықтан ағаш бірте-бірте жұмсара бастайды. әбден жұмсарған ағашты тезге салып иеді.Екінші, электр пешінің қызуымен жұмсартып, ию әдісі. Жұқалап тілінген тақтайшаны қыздырылған пеш табына кептіреді. Жұқа ағаш кепкен сайын иіле бастайды. Осы иілу бағытын қажетті қалыпқа түсіріп отыру қажет.Үшінші, фабрикалар мен шеберханаларда пайдаланалатын маркалы станок.Бүгінде бізде көбінесе екінші, үшінші әдістер жиі пайдаланылады. Шанақшалар дайын болғаннан кейін оларды қалыптың көмегімен біріктіріп, қиыстырып желімдейді. Шанақшыларды біріктіру әдісі мынадай: әуелі шеткі екі шанақша қалыптың бетіне, құрсау мен кепіл ағаштың ортасына отырғызылып, бір ұшы түйметұғырға екінші ұшы мойынтұғырға желімделеді. Шанақшалар қалыптың екі жағына алма-кезек: әуелі бірінші және жетінші, одан кейін екінші және алтыншы, содан соң үшінші мен бесінші, ең соңында төртінші шанақша қиюластырылады. Осылайша орналастырылғаннан кейін арнаулы резеңке – баумен қатты шандылып байланады. Шанақшалар берік қабысып, нығыз жымдасып, қалыпта кемінде 4-6 сағат кептіріледі. Бұл аралықта домбыраның басқа бөлшектері дайындалады. Атап айтқанда, көмкерме, кергіш, қақпақ тақтайшылары, бас, мойын, бет, құлақ т. б.Шанақшылар бекіп, шанақ пен мойын біріккеннен кейін қалыптан шығарылып, іші-сырты жақсылап тазартылады.Шанақ қырының ішкі жиегіне көмкерме жапсырылады. Тағы да бір тәулік кептіріледі.Мойынға бас отырғызылады.Қақпақ жасалады. Біртекті құрғақ қарағай ағашынан тақтайшылар дайындалады да арнайы құралдың көмегімен қиюлыстырылып, желімделеді. Қысқыштан алынғаннан кейін қыру, жону, сүру, егеу арқылы жұқартылады әрі тегістеледі. Белгілі үлгі бойынша (домбыраның бет көлеміне қарай) қақпақ кесіп алынады. Қақпақтың ішкі жағына екі жерден кергі жапсырылады. Көмкерменің кергі отырғызатын тұсы кертіледі. Енді қақпақ желімделіп, қалыпқа қайта отырғызылады да резеңке - баумен шандылып, қатты тартылып байланады. Мойынбет жапсырылады да толық жонылып, тегістеліп жұмырланады.Шанақтың, бастың, мойынның, мойынбеттің, қақпақтың, сырты тазартылып, құмқағазбен тегістеледі. қақпақтың бетіне жетінші, одан кейін екінші және алтыншы, содан соң үшінші мен бесінші, ең соңында жетінші шанақша қиюлыстырылпады. Осылайша орналастырылғаннан кейін арнаулы резіңке баумен қатты шандылып байланады. Шанақшалар берік қабысып, нағыз жымдасып қалғанша кемінде 4-6 сағат кептіріледі.Бұл аралықта домбыраның басқа бөлшектері дайындалады. Атап айтқанда көмкерме, кергі, қақпақ тақтайшылары, бас, мойын, құлақ т. б.Шанақшылар бекіп, шанақ пен мойын біріккеннен кейін қалыптан шығарылып, іші-сырты жақсылап тазартылады. Шанақ қырының ішкі жиегіне көмкерме жапсырылады. Тағы да бір тәулік кетпіріледі.Мойынға бас отырғызылады. Қақпақ жасалады. біртекті құрғақ ағаштан өрнек-өріміне қарайбірнеше тілме-тақтайшылар қиылып алынады да, арнайы қысқыштың көмегімен қиюластырылып, желімделеді. Қысқыш алынғаннан кейін қыру, жону, сүру, егеу арқылы жұқартылады, әрі тегістеледі. белгілі үлгі бойынша (домбыраның бет көлеміне қарай) қақпақ кесіп алынады. Қақпақтың ішкі жағына екі жерден кергі жапсырылады. Көмкерменің кергі келетін түйметұғырға дейінгі аралық 1 мм-ден 6 мм-ге дейінгі қалыңдықта қиғашталып жонылады. Енді қақпақ желімделіп, қалыпқа қайта отырғызылады да резіңке-баумен шаңдылып, қатты тартылып байланады. Мойын бетіне мойынбет жапсырылады да, толық жонылып, тегістеліп, жұмырланады.Шанақтың, бастың, мойынның, мойынбеттің, қақпақтың сырты тазартылып, құмқағазбен тегістеледі. қақпақтың бетіне үш жерден қорғаныш отырғызылады да, тағы да әбден жылмағалайланады. Ағаш түрпілері кеткеннен кейін қажетті бояумен жұқалап боялады. Үстіне музыка аспаптарына арналған түссіз лак жағыладжы. Құлақ, тиек жасалады. ішек тағылады. Перне байланады және отырғызылады.Домбыраны күтіп-баптау, сақтау. Домбыраның үнділігін сақтау үшін ішектері алты айда бір ауыстырылып отыруы керек. Суыққа ұрындырмай, күн қызуына қалдырмай, суға тигізбей бірқалыпты температурада ұстаған жөн. Қағылып, соғылып, шытынап-сынудан аман ұстау қажет. Ол үшін арнайы қорап жасалады.Ең алдымен қажетті тұрпатта қақпақ жасалады. көрсетілген үлгі бойынша қабырға кесіп алынады да иіліп, екі ұшы біріктіріліп жапсырылады. Қақпақтың бір жақ бетінің жиегіне көмкерме шегеленелі. Қабырға осы қақпаққа шегеленіп, жапсырылады. Қабырғаның астыңғы бет келетін ішкі кенересіне тағыда көмкерме шегеленеді. Осы көмкермегег астыңғы бет желімделіп шегеленеді.Бұрыш, қырлар жұмырланады. Ұсақ-түйек жаңқалардан тазартылады. Бітеу қорапты қақпақ жапсырылған беттен төмен, 25-30 мм қалыңдықта кесіледі. Кесілгеннен кейін негізгі сұлба мен қақпақ жеке-жеке арнайы дермантинмен желімдеу арқылы қапталады. Топса, айналсоқ, құлпы орнатылады.Тұтқа – қораптың ашбуынына бекітіледі. Іші жұмсақ жылы барқытпен астарланады.Домбыраны күтіп ұстау әр домбырашы-өнерпаздың міндеті. Жаңа жасалған домбыраның бойында әлі де дымқылдық болуы мүмкін. Арнайы қорапқа салып күтіп-баптап ұстаған домбыра күн өткен сайын кеуіп, құрғап, жеңілдене түседі. Осыған сәйкес оның дыбыстығы, үнділігі артады.Бүгінге дейін домбыралар қорапсыз шығарылып келеді. Болашақта дүкендерде қорабымен сатылуы сөзсіз. Ал, қазіргі сатып алынған домбыраларды қалай сақтау керек? Әр үйде домбыра бар. Бірақ көбі оны күтіп ұстауды ескере бермейді. Жерге шалқасынан немесе етпетінен жатқыза салу, немесе көрінген жерге сүйей салу бәрінен де оңай сияқты. Бірақ мұның бәрі домбыра сапасының сақталуына кері әсер етеді. Мойынның иіліп немесе шалқайып кетуіне, шытынап сына қақпайтын, суық ұрмайтын, сыз бармайтын жерге, ең жақсысы керегеге іліп ұстаған жөн.Көптен тартылмаса домбыраны шаң басады, күтілмесе кір қабады. Шаң-тозаң, кірден арылту үшін әтір, еріткіш, сірке суына мақтаны малып алып, әбден сығып тастап, дым күйінше сүрту қажет. Желiмнiң түрлерi Ѕазiргi уајытта аЈаш желiмдерiнiЎ тҐрлерi к†бейдi. Бiрiншi тҐрi сґйыјја араластырылып от немесе энергия арјылы ерiтiлiп дайындалса, екiншi тҐрi – заводтарда †ндiрiлген дайын сапалы желiмдер. ПВ 02 желiмi ешјандай отты не жылытуды талап етпейдi. СоЎЈы уајытта музыка аспабына ыстыјја да суыјја да т†зiмдi желiмдер јолданылып жҐр. Казеин желiмi. 30г казеин 100мл суда жiбiтiледi де, бiр саЈаттан соЎ 25г аммиактыЎ јаныј ерiтiндiсi јосылады. Егер казеин болмаса к„дiмгi сҐзбеден де жасауЈа болады.Ол Ґшiн кептiрiлiп, ґнтајталЈан сҐзбенiЎ 100грамына 100мл су жж„не 5г с†ндiрiлген „к јосады да, мґјият араластырылады. АЈаш желiмi. АЈаш желiмiн бiркелкi етiп майдалайды да, суда 10 –12 саЈат жiбiтедi. АЈаш желiмiне 10 процент сiрке јышјылын јосјанда ылЈал „серiне т†зiмдi, ал 1-2 процент калий бихроматын јосјанда суда тiптi ерiмейтiн болады. Ендi осы желiмдi азын-аулај хромдаса, „йнектi де желiмдеуге болады. ОЈан 3 проценттей глицерин јосылса сапасы жајсарады. Егер 600г аЈаш желiмiне 50г бидай крахмалын, 10г јараЈай шайырын јосса алюминийден жасалЈан јаЎылтырды желiмдеуге болады.Сұйық желім. 4г қант, 1г сөндірілген әк 12 мл. суда ерітіліп, араластырылады, үш сағаттай қыздырылады. Оның әрбір 5 грамына 1 грамнан ағаш желімі қосылып, ертеңіне 10-15 минут қайнатады.Органикалық желім. 1 г органикалық шыны (плесиглас) 10 г қосхлорлы этанда ерітіледі. Онымен органикалық шыныны, әр түрлі пласмассадан жасалынған заттарды желімдеу үшін оның өзін де (қосхлорлы этан) желім ретінде пайдалануға, болады. Қосхлорлы этан у болғандықтан өте мұият болуы керек. 100 г су, 45 г крахмал, 65 г қант, 100 г глицерин, жарты грамм бензон немесе салицил қышқылы араластырылады. Ол қоспа пласмассаға, қағаз, кездеме тері т.б. желімдеу үшін қолданылады.Целлофон желімі. 6 г крахмал, 10 г хлорлы мырыштың (цинк) қанық еріндісімен араласып, қыздырылады да, суығанда 20 мл су қосылады. Бұл желім целлофанды өзара желімдейді.Ал, целлофонға қағаз кездеме, тері т.б. желімдеу үшін мына қоспаны жасау керек. 10 г мал сүйегінен алынған желім 25 мл суда ісіндіріледі де, 4 г хлорлы кальцийдің 25 процентті ерітіндісімен араластырылып қыздырылады.Целлулойд желімі – ацетон немесе амилацетон. Целлулойдты өзара желімдеу үшін, желімделетін жерін немесе ацетонмен немесе амилацетонмен сүртеді де, беттестіріп ауыр затпен бастырып қояды. Тері мен картонды желімдейтін желім. 10 г ұсақталған ағаш желімі, 20 мл су, 1 г скипидар қоспасы жайлап қыздырылып, араластырылады. Оған тағы да 20 г крахмал, 30 мл су қосылып қыздырылады. Бұл желім теріге қағазды, картонды желімдейді. Тері мен металды желімдейтін желім. 100 г ағаш желімі суда жібітілді де, ісінгенде судың артығы төгіліп тасталынады. Ал ісінген желімге 100 мл сірге қышқылының 8 проценттік ерітіндісі қосылып толық ерігенше қыздырылады да, араластырылады. Бұл желім металға теріні желімдейді. Әрлеу материалдары Бояу және оның түрлерi. Бояу қосымша заттарды кiрiктiредi. Боялатын затқа әр бередi, кiрлеу, қажалып, мүжiлуден, тез тозудан қорЈайды.Халыј бояу алудыЎ т„сiлiн †те ертеден бiлген. Ел арасындағы бояуға пайдаланатын өсiмдiктер: атјґлај, рауЈаштыЎ тамыры, јызыл талдыЎ јабыры, јараЈай јабыјтары. Бґлардан алынатын јызыл јоЎыр, сарЈыш бояулар терi, жҐн, маталарды, аЈаштарды да „рлеуге јолданылады.Сонымен бiрге адыраспан ш†бiнен де бояу алынады. Ол ш†лдi боз топырајты жерлерде †седi. Одан алынЈан бояулармен мајта, мата, б†з бояйды. Жосадан алынЈан бояуды негiзiнен аЈашја јолданады.РауЈаш бояу. Таулы †Ўiрде, шылЈынды жерлерде †сетiн рауЈаштыЎ тамырын јыркҐйек, јазан айларында јопара јазып алып, сыртын жонып, топырај, шаЎнан тазартады. ТазарЈан тамырды тiлгiлеп †зегiн ашады да жiпке тiзiп, кҐнге iлiп кептiредi. …бден јурап кепкеннен кейiн келiге салып тҐйедi. Тґйiлген тамырды толыј ґнтајталып бiткенше електен †ткiзiп, елеп отырады, ґнтајты ыстыј суЈа салып шыласа сарЈыш бояу шыЈады. Атјґлај тамырынан да осындай бояу алуЈа болады.Ѕына бояу . Жазыј , тасты жерлерде јына к†п болады. Ѕынаны терiп алып, суЈа јайнатады.ЅайнаЈан јынадан јызыл бояу шыЈарды. Рауаш бояуы мен јына бояуын јосса таЈы да бiр †ндi бояу алынады.Тал бояуы. Тау талыныЎ јабыЈын сыдырып алып, „бден јуратып кептiредi. Кепкен јабыјты сындырып, ґсајтап суЈа јайнатады. ЅайнаЈан јабыјтан јызЈылт бояу шыЈады.Жоса бояуы. КҐнгей жердiЎ топыраЈы јызыл, кергiш болып кеедi. Осы топырај арасында жоса болады. Жосадан јызЈылт- кҐлгiн бояу алынады. Мґндай бояуларды музыка аспаптарына †Ў беруге де пайдаланЈан.Музыка аспаптарын шыЈаратын †ндiрiс орындарында синтетикалыј бояулар пайдаланып жҐр.…сiресе, анилин бояулары кеЎ јолданылады. Анилин бояулар Ґш топја б†лiнедi: а) целюлоза талшыјтарын „рлейтiн бояулар. Бґл тiкелей жаЈу арјылы жҐзеге асады. АртыјшылыЈы – дайындау оЎай, кемшiлiгi- аспс †нiЎ аша алмайды. Тез оЎЈыш келедi; „) јазiргi „рлейтiн бояулар. Мґндай бояулар спиртте тез еридi. …сiресе јоЎыр тҐстiсi кеЎ јолданылады; б) јышјылдыј бояулар. Мґндай бояулар ашыј та таза тҐстi болып келедi. Негiзгi бояЈыштарЈа јараЈанда еЎ берiктiгi жоЈары. Сондыјтан јышјылдыј бояулар †Ў беруге пайданылады. Олар туралы толыј, жан-жајты с†з ету- болашајтыЎ iсi.Лак. Химиялыј †нерк„сiптiЎ дамуы н„тижесiнде к†птеп шыЈарылып келедi. Музыка аспаптарына к†бiнесе јоЎыр, сары, јызыл немесе тҐссiз лактар пайдалынады. Музыка аспаптарын јґм јаЈаздыЎ майда тҐрiмен тазартјаннан кейiн , белгiлi м†лдiршеде лак жаЈылады да, табиЈи кептiруден †ткiзiледi. …р кепкен сайын майда јґммен тазартылып, јайтадан лак жаЈылады. Музыка аспабына лак жаЈу т„сiлi сыр немесе бояу жаЈу т„сiлiнен мҐлде басјаша.Таза ај шҐберектiЎ iшiне мајта немесе жуылЈан жҐн салып, шҐйке етiп жасап алЈаннан кейiн, лакја матырып , аспап сыртына јол екпiнiмен жҐргiзедi. Бґл процесс бiр жарым немесе екi саЈатта бiр јайталанып отырады. Ескеретiн жай-бояумен бояЈанда да, лакпен майлаЈанда да јалай болса солай айЈыздап, бiрде јалыЎ, бiрде жґја, алајґлЈа жаЈуЈа болмайды. Мґндай јырсыздыј музыка аспаптарыныЎ дыбысына керi „серiн тигiзедi.Ѕазiргi уајытта лак тҐрлерi к†п-ај. ОлардыЎ б„рi бiрдей музыка аспабына сай емес. ЖоЈарыда аталып к†рсетiлген лак маркалары Јана музыка аспаптарына јолданылады.Политура. Бґл сарЈыш тҐстi сґйыј зат. Лакја јараЈанда к†бiрек јолданылады. Кебуi тез „рi аЈаш материалдарына сiЎмдi келедi. Мемлекеттiк белгiсi ГОСТ 7572-55 политура екi немесе Ґш саЈатта кебедi. Бґлнымен рояль, пианинолардыЎЈобдишалардыЎ „рлейдi. Немесе тҐссiз лакпен араластырып,аЈаш материалынан жасалЈан музыка аспаптарына жаЈуЈа болады.Политура- материалдыЎ ыстыј пен суыјја т†зiмдiлiгiн артырады. Музыка аспаптарын шаЎ-тозаЎнан јорЈайды. Политураны дҐкендерден сатып алуЈа болады.Лак ж„не политура материалдары јґйылЈан ыдыстыЎ сыртында јалай јолдану т„сiлдерi ж„не јайсы н†мiрлi лактарЈа јосу керектiгi к†рсетiлген ереженi сајтау керек. Домбыраны күтiп-баптау, сақтау ДомбыраныЎ Ґндiлiгiн сајтау Ґшiн iшектерi алты айда бiр ауыстырылып отыруы керек. Суыјја ґрындырмай, кҐн јызуына јалдырмай, суЈа тигiзбей бiрјалыпты сынудан аман ґстау јажет. Ол Ґшiн арнайы јорап жасалады.К†птен тартылмаса домыраны шаЎ басаЈы, кҐтiлмесе кiр јабады. ШаЎ-тозаЎ, кiрден арылту Ґшiн „тiр, ерiткiш, сiрке суына мајтаны малып алып, „бден сыЈып тастап, дым кҐйiнше сҐрту јажет.Музыка аспаптарын јоймаларда, сауда орындары мен дҐкендерде сајтау ережелерi:Музыка аспаптарын сајтайтын јойма iшi таза, „рi јґрЈај, жылылыЈы 15-20 градус, ал јґрЈајты 50-60% болуы керек. ЅойманыЎ iшiнде жерден 1 метр биiктiкке жасалЈан с†ре болу керек. АспаптарЈа жел немесе кҐн тимеуi тиiс.Музыка аспаптары „ртҐрлi бояулармен боялып,лактар жаЈылады. Сондыјтан да ол химиялыј кейбiр улы заттардыЎ јасында тез бҐлiнетiн жаЈдайлар кездеседi. Ондай орындарЈа музыка аспабын јоймаЈан ж†н. Музыка аспаптарын сајтайтын жерде су немесе тґтанЈыш заттар болмауы тиiс. ‡йткенi музыка аспаптарыныЎ к†бi бабына келтiрiп јґрЈатылЈан материалдардан жасалады. Ол †зiне су тартјыш келедi.Болмаса отја тез жанЈыш та болады. Музыка аспаптарын јабы болмаЈан жаЈдайда арнайы материалмен орап ыстыјја да, суыјја да жiбериейтiндей етiп сајтау керек.Музыка аспаптарыныЎ јосалјы б†лшектерiн (јґлај, тиек, iшек т.б.), керектi материалдарын арнайы кiшкене сандыјшаЈа сајтау керек. Сандыјша таза, јґрЈај орындарда тґрЈандары ж†н.Iшектi аспаптардыЎ (домбыра, јобыз,шертер, жетiген) iшектерiн тґрајты тҐрде босатып јою керек.Ал сатар алдында Ґш не бес саЈат бґрын бґрауЈа тҐсiрiледi. Сатып алушылар јаншама уајыт бґрауда тґрЈанын аныјтап алЈаны ж†н. Сонда Јана аспаптарын бiлуге болады.Музыка аспаптары „сiресе јыс кҐндерi суыјја тиiп, тоЎып, дыбысы јґбылып тґруы мҐмкiн. Мґндай жаЈдайда б†лмелегi темпиратура бiркелкi болЈан кезде кемiнде 2 саЈат iлiп јойып, содан кейiн бґрауЈа тҐсiрiп, пайдалану керек.К†п тґрЈан музыка аспаптарын шаЎ басады. Ондай жаЈдайда ај шҐберектегi ыстыј суЈа салып, јатты сыЈып тастап сол музыка аспабыныЎ шаЎ жерлерiн сҐрте кiрi тастап сол музыка аспсбыныЎ шаЎ жерлерiн сҐрте кiрi кетiп, дыбыстыЎ тґрајтылыЈына мҐмкiндiк жасайды. Кейде иiс суын (одеколон) таза матаЈа аздап тамызып, сонымен де тазартуЈа болады. Бiрај к†п болдмауы керек, иiс су к†п сiЎсе лагына зиян келтiредi. Сабақ жоспары Бағдарламаның бөлімі: Техниқалық еңбек.Сабақтың тақырыбы: Қағаз және картонмен жұмыс.Жұмыс обьектісі: домбыраның моделін жасау.Класс: 3-4Уақыт: 90 минут.Сабақтың көрнекілігі: қағаз, картон, желім, сызғыш, қарындаш, қайшы, қылқалам т.б. домбыраның үлгісі, домбыраның технологиялық картасы.Сабақтың мақсаты:А) білімділік: домбыра туралы ұғым беру, домбыраның моделін жасау барысында картонды қию, бүктау, жапсыру, тәсілдерін бекіту;Б) тәрбиелік: оқушыларды ұлттық аспаптарды қадірлеуге, істеп отырған жұмыстарына жауапкершілікпен қарауға, мәдениетті жұмыс істеуге тәрбиелеу;В) дамытушылық: ойлау, творчестволық қабілеттерін дамыту, эстетикалық талғамдарын арттыру.Сабақтың түрі: практикалық.Сабақтың әдісі: ауызша көрсету, практикалық.Пәнаралық байналыс: есеп, саз, бейнелеу.Сабақтын барысыҰйымдастыру бөлімі: оқушыларға жұмыс орнын дайындату, ережелерді қайталау.Жаңа тақырыпты түсіндіру:Кіріспе әнгіме.Үлгімен жұмыс (домбыраның дайын үлгісі).Технологиялық картамен жұмыс.Кіріспе әңгіменің мазмұны (шамамен алынған): Домбыра – қазақ халқының арасыеда кең тараған екі ішекті музыка аспабы. Ертеде домбыра түрлері өте көп болған. Халық арасында үш ішекті домбыралар да кезігеді. Домбырада күйлер орындағанда шерту және қағу әдісі қолданылады. Қазақтың майталман күйші – композиторлары – Құрманғазы, Дәулеткерей, Байсерке, тәттімбет, Қазанқап, Сейтек домбыраның қасиеттерін кейінгі ұрпаққа кең насихаттап кетті. Домбыра тек күй ғана емес, ән орындағанда сүйемелдеу үшін қолданылатын аспаптың бірі. Біржан сал, Ақан сері, Жаяу мұса т.б. домбыраның әнге әр беріп, әншіге демеу болатынын дәлелдеді. Уақыт өткен сайын домбыра жан-жақты жетілдірілді. Белгілі домбыра шеберлері Қ. Қасымов пен И.Романенко домбыраның дыбысын, жасауын жақсартып, олардың жетілдірілген түрлерін жасап шығарды. (Күй тындату, домбыраның түрлерін көрсету т.б.). III.Практикалық жұмыс (домбыраның моделін 2 сағат жасайды).Оқушылардың жұмысын талдау, бағалау. АҒАШ ӨҢДЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ “Технология ” пәні бойынша сабақтың барысында және үйде үнемі ағаш материалдарымен жұмыс істейміз. Олардан әртүрлі әсем бұйым жасауға болады. Бұйым көрнекті, сапалы болуы үшін материалдарды таңдай білу қажет. Сондықтан ағаштың қасиеттерін білген жөн.Ағаш – табиғаттың тамаша туындысы. Ағаш көп өскен жерді халық орман, тоғай деп атаған. Орман, тоғай жан-жануарлардың, құстар мен жәндіктердің өмір сүретін ортасы. Тоғай ертеде адамның негізгі тұрақ жайы болған. Алғашқы адамдар ағашты тіршілігіне қажет материал (жатақ-жайы, еңбек құралы) ретінде пайдаланған. Мәселен, олар аң аулауға қажет құрал-саймандарды, аша таяқ, үшкір (ағаш) найза, қада, жөбе т.б. ағаштан жасады. Дегенмен ағаштан бұйым жасау кез келген адамның қолынан келе бермеген. Алайда бірте-бірте адамның ептілігі шыңдалып, қарапайым қару-жарақ жасау жолдарын жетілдірді.Бертінде адамның тұрмысы өзгерді. Мәдениеттәң дамуына байланысты адам ағаш материалын өңдеу тәсілдерін жетілдіре түсті, шығаратын өнім түрлері де артты. Өндіріс процесі де уақыт талабына сай дамыды, демек тұрмыста, техникада, құрылыста ағаш материалын пайдалану мен өңдеу технологиясы арта түсті.Ағаштан алынатын бұйымның санына ғана емес, оның сапасына да көп көңіл бөлінеді. Сондықтан ағаш материалын өңдеуге ғана емес, көркемдеп өңдеуге де баса назар аударылады. Қазір ағаш ұсталары жасайтын әбдіре, кебеже, жүкаяқ, ағаш төсек т.б. үй жиһаздарын көркем еңбек туындысы десек, қателеспейміз.Ағаш материалын өңдеу үшін оның табиғи түр-түсінің ерекшеліктері, тығыздығы, жұмсақ-қаттылығы, жылу мен ылғал өткізгіштігі т.б. қасиеттері ескеріледі.Ағаштың негізгі екі тобы көп тараған. Олар жапырақты ағаштар мен қылқанды ағаштар. Ағаштардан құрылыс материалдары, үй жиһаздары, ағаш шеберханаларына қажетті құрал-саймандар шеберханалар мен фабрикаларда жасалады. Ағаштың қасиетін жақсы білу үшін оның құрылысымен танысу қажет. Ол үшін сол ағаштың “ішіне” үңіліп көрейік. Ағаштың өзегі (1) - бұл ағаштың негізі, ядросы. Өзектің қаттылығы ағаштың діңіне беріктік қасиет береді.Өзек сәулесі (2) – ағаштың көлденең қимасынан жіңішке базарған сызықша ретінде көрінеді. Олардың бойымен көлденең бағытта зат алмасу процесі жүреді.Камбий (3) – тек бірқатар клеткалардан тұрады. Оның қызметті ағаштың ішкі жағынан – жаңа қалың қабат, ал сыртқы жағынан – жұқа флоэма қабатын қалдыру. Оның қызметі арқылы ағаш діңі жылдан-жылға жуандай түседі. Ағаштың қабығы астындағы қатты қабат (4) – көптеген жіңішке түтікшелерден тұрады. Ол түтікшелер арқылы су мен минералдық заттар ағаштың бүкіл бойына таралады. Су мен минералдық заттар тамыр арқылы топырақтан келеді. Жыл сайын камбий ағаштың жаңа сақинасын түзеді, соның арқасында ағаш жуандай бастайды.Мұндай сақиналар жылдық сақиналар деп аталады. Сондықтан сақиналар саны арқылы ағаштың жасын білуге болады.Флоэма (5) – камбийдің сырт жағында орналасқан. Оның тор тәріздес түтікшелері арқылы жапырақтардағы органикалық қосылыстар – көмірсулар (углеводтар) төмен қарай, ағаштың басқа бөліктеріне тасымалданады.Ағаштың қабығы (6) – сыртқы қабат ретінде оны қоршаған ортаның әсерінен (күннің қызуынан, жаңбырдан, аурулардан, бактериялардан т.б.) сақтайды. АҒАШ МАТЕРИАЛЫНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ Ағаш материалының түсі – оның жасы мен қоршаған ортасына байланысты. Жас ағаштардың түсі ескілеріне қарағанда ақшылдау болады. Ағаштың қабығы түссе, оның түсі тез қарайып, ескіре бастайды.Ағаш материалының тызыздығы. Ағаш материалының ішкі бөлігінде бос кеңістіктер бар, егер бос жерлерді нығыздаса, біртектес қуыссыз қабат пайда болар еді. Ол ағаштың тығыздығын көрсетеді. Тығыздықтың үлкен мәні бар, себебі тығыз ағаштар өте берік болады. Тығыздығы жоғары ағаштарды (шамшат, үйеңкі, алмұрт) беріктігі мен жақсы өңделетін қасиеттері үшін жоғары бағалайды.Ағаш материалының текстурасы. Ағаштың діңін тақтай етіп тілгенде, оның жылдық сақиналарынан тік (вертикаль) сызықтар (тік немесе ирек) секілді суреттер пайда болды. Осы суретті текстура деп атайды. Емен, шамшат, үйеңкі, алмұрт т.б. ағаш діңдерін ұзына бойы тілгенде, олардың текстуралары әсем көрінеді, әрі мықты болады. Ағашты құрылыста немесе басқа жұмыстарға пайдалану барысында оның осы қасиеттеріне көңіл бөлу керек. Қазақстанда жиі кездесетін ағаштардың түрлері мен текстурасы көрсетілген Ағаштың дымқылдығы ондағы ылғалдың мөлшеріне байланысты. Әдетте жаңа кесілген ағаш материалында ылғал көп болады.Мұндай ағаштарды өңдеу қиын әрі олар тез шіриді. Дымқыл ағаштан жасалған бұйымдар өздерінің көлемі мен пішінін өзгертіп, жарылып кетуі ықтимал. Сондықтан өңдеуге қажет ағаштар жақсы кебуі тиіс.Ағаш материалының беріктігі. Беріктік алғашқы түскен күштің шамасына қарай сипатталады. Өзіне түмкен күшке сынбаса, шытынамаса, ол берік ағаш деген сөз. Материалдың беріктігі оның тегіне байланысты. Ең берік ағаштар қатарына емен, үйеңкі, қызыл қарағай жатады. Беріктік ағаштың дымқылдығына да байланысты. Ылғалы көп ағаштың беріктігі құрғақ ағашқа қарағанда аздау болады. АҒАШТЫ КОНСТРУКЦИЯЛЫҚ МАТЕРИАЛ РЕТІНДЕ ПАЙДАЛАНУ Ағаштың конструкциялық материал ретінде құрылыста, үй жиһаздарын әзірлеуде т.б. жұмыстарда кеңінен пайдаланылатынын айттық.Ағаш негізінен үш бөліктен тұрадығ тамыры, діңі, ұшар басы. Ағаштың діңі конусқа ұқсас. Құрылыс материалдарының көпшілігі ағаштың діңінен алынады. Құрылдыс материалдарын алу үшін, оны дұрыс кесу жолдарын қарастырыды. Құрылыс материалының ең берік тұсы діңнің орта бөлігінен алынады. Қалдық бөлшектер көп болмауы үшін ағаштың қабығы мен жаңқаларын арнайы өңдеуден өткізіп, ағаш ұнтақтарын әзірлейді.Ағашты пайдаланудан бұрын әбден кептіреді. Ең қарапайым кептіру – табиғи кептіру. Ол үшін ағаш материалдарын араларынан ауа жүретіндей етіп, қабаттап жинайдыЖыл мезгіліне байланысты ағашты кептіруге 1-10 аптаға дейін уақыт кетеді. Әдетте ағаш шет жағынан тез кебеді, сондықтан оның шет жақтарына майлы бояу немесе борлы әк сұйығын жағады. Ағаштарды тез әрі сапалы кептіретін арнайы кептіргіш камералар бар, онда ағаш желдеткіштер арқылы қызған ауамен кептіріледі.Ағаштан қандай бұйым жасасаң да, оны дұрыс таңдай біл. Ағаштарда мүкістер де кездеседі. Ондай мүкістердің көп таралған түрі – без. Олар ағаш діңінің бойында, бұтақпен жалғасқан жерінде пайда болады. Мұндай бездер ағаштың сапасын төмендетеді, ағашты өңдеу қиынға соғады, беріктігі азаяды, сызаттанады. Құрылыс жағынан кездесетін мүкістері де бар. Оған жататындар талшығының қисаюы, без болуы, қос өзектілік т.б. Ағаш бұйымдарын жасар алдында, дайындаған мүкістерді арамен аралап алып тастау керек. АҒАШ ӨҢДЕУ МАМАНДЫҚТАРЫ ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТ Қазір ағаш ұқсату шеберлігімен шұғылданатын мамандықтардың түрлері көп. Әдетте қазақ халқы ағаш ұқсатумен айналысатындарды үйші, оймашы, балташы, тоқушы деп шартты түрде төртке бөлген.Үйші деп негізінен киіз үйдің сүйегін, яғни кереге, уық, шаңырақ жасайтын қолөнершілерді атаса, міндетті түрде бетіне өрнек салатын жастық ағаш, жүкаяқ, төсек ағаш, кебеже тәрізді үй іші мүлкі аяқ-табақ оятын іскерлерді оймашы деп атаған.Ағаш құраумен, қайың, арба, шана жасаумен кәсіп етушілерді балташы десе, балық ұстау үшін т.б. түрлі шаруа қажетін өтеу мақсатымен себет (корзина), шынта шарбақ өрушілерді тоқушы деп атаған. Алайда бұл бөліністің тиянақты шегі жоқ, себебі өмірде балташы үйшілікпен, ал үйші тоқушылықпен немесе тоқушы оймашылықпен қатар айналыса берген. Сондықтан ежелгі ұңымда ағаш ұқсату ісімен щұғылданатын шеберді ұста деп атаған.Ал ұсталар айналысатын кәсібінің басты ерекшелігіне орай темір ұстасы, ағаш ұстасы болып бөлінген. Бұл бөлініске қарамастан, нағыз ұста ұсталық өнердің жоғарыда аталған екі түрін де жете меңгерген. Сондықтан он саусағынан өнер тамған әмбебап шеберді ғана халық ұста деп атаған. Халқымыз айтулы ұсталар соққан заттарды кие тұтқан. Атап айтқанда, қас шебердің қолынан шыққан заттарды ырым етіп іліп қою бүгінге дейін сақталған.Еліміздің нарықтық қатынасқа көшуіне байланысты қазіргі кәсіптік техникалық мектептерді әмбебап ұсталар даярлау қолға алынды. Олар ағаштан, темірден, басқа да конструкциялық материалдан әшекей бұйымдар жасауды үйренеді. Сонымен қатар 2-3 жыл ішінде ұсталық өнердің 3-4 түрін меңгереді. АҒАШ БҰЙЫМЫН КӨРКЕМДЕП ӨҢДЕУ Қазақ қол өнеріндегі кез-келген бұйымды алып қарасақ ішкі және сыртқы беттері толығымен ою-өрнектермен әшекейленіп көмкерілгенін көруге болады. Яғни, қазақ халқы ою-өрнек дүниесінің ішінде өмір сүріп отыр десек те болады.Ою-өрнектің қайнар көзі ертедегі Қазақстан жеріндегі өмір сүрген сақ тайпаларынан қалған әшекейленген бұйымдардан көруге болады. Бұл дәуірде, сақ тайпалары негізінен мал өсіру шаруашылығымен айналысуы және көшпенді өмір жағдайы, географиясы, климаты, табиғатпен тікелей байланыста жүруі ою-өрнектерді бұйым формасына сол қоршаған айналаның заттарын бейнелеп кейіптей білген. Ою-өрнек бұйым бетте тек қана әшекейлік қасиетпен шектелмей, сонымен бірге табынушылық, сиқырлық, ұлттық әдет-ғұрыпқа, салт-жораларға сәйкес, символдық қасиеттерін шеберлер ғасырдан ғасырға дамыттырып жетілдіріп отырған. ХІХ-ХХ ғасырларда осы қасиеттердің мәні біртіндеп жоғалып, ұмыт қалуда.Қазақ қолөнер бұйымдарында ою-өрнек негізінен төрт топқа бөлінеді: геометриялық, жануар дүниесі тектес, өсімдік тектес және космогониялық.Осы жоғарыдағы оюлардың өздері бұйым беттеріндже реальды және стильденген болып бейнеленеді. Стильденген түрі Қазақстан жерінде ІХ-Х ғасырлардан бастап ислам дінінің таралуынан дами бастаған. Ислам діні тірі жанның бейнесі мен бұйымды әшекейлеуге шек қойып отырған. Бұл дін жүйесінде өмір сүрген халықтар осы күнге дейін бұйым бетін өсімдік тектес ою-өрнектермен майда етіп бос жер қалдырмастан, әр түсті бояумен әшекейлейді.Осы дін құбылысының әсерінен қазақ жеріндегі тайпалар жануар дүниесі тектес және антропологиялық мотивтерді бірден жоюға мүмкіндігі болмай, әсіресе, бірінші мотивті ою композицияларының кейбір жерлеріне стильді түрде бейнелеп көрсету құпиясын тапқан. Ал өсімдік тектес ою-өрнектердің жетілдіру деңгейі жоғары шыңда өріс алып отыр.Жануар тектес оюдың қазақ қол өнері бұйымында жиі кездесетін түрі – қошқар мүйіз. Бұл мүйіздің бұйымда ою композициясының ішінде бірнеше рет түрленіп отырады.Сонымен қатар түйе, жылқы, бұғы,арқар, қой, қасқыр, өгіз, бүркіт, аққу, балық, құс түрлері қол өнер бұйымдарында халпы формасы немесе жеке мүшелері (бас, аяқ, табан, тұмсық т.б.) реальды, стильді түрде түрленіп бейнелене береді.Мұндай бейнелерге сақ, үйсін, ғұн, қыпшақ, оғыз тайпалары табына отырып киелі қасиеттері бар деп түсінген.Геометриялық оюлар өте тас дәуірінен бастап өзінің белгілі дөңгелек, төртбұрыш, үшбұрыш, ромбы, ирек және т.б. фигуралар қазақ қол өнерінде де өте жиі кездеседі, кеңінен танымал.Соңғы мотивтің бірі өсімдік тектес оюлар. Бұл ою түрлеріне үш жапырақты, үш гүлді, қызғалдақ, пістегүл,шиыршық, жауқазын, ағаш гүл және т.б. өсімдік элементтері жатады.Жалпы қазақ қол өнеріндегі ою-өрнек композициясының ерекшелігі:бұйымның тік осьте симметриялы болып келуіою-өрнектердің ірі айқын болып келуіою-өрнек композициясының тұйық орналасуыою мен түрдің тепе-теңдігітүстердің шкетеліп қалуы.Осы қазақ қол өнеріндегі ерекшеліктерді бір ою-өрнек композициясында бұйымды әшекейлеуде негізге ала отырып жоғарыда аталып кеткен төрт топтық ою мотивтерді үйлесуі біріктіріле қосылып белгілі шартпен бұйым бетте орналасады. Жапырақты ағаштар Ақ қайың – түрі ақ. Ақ қайыңнан шпон кесіндісі саз аспаптар жасау саласында ою-өрнекке, әшекейге қолданылады. Ағаштың құрылысы кейде біркелкі, жылдық салалары шағылыс арқылы бәсең көрініп, кейде сарғыш қоңыр көзге едәуір ілініп тұрады. Қайың жалпы біртектес түс береді, пышақпен жақсы өңделеді, өте тығыз ағаш. Өз бойына бояуды жақсы қабылдайды. Боялғаннан кейін қызыл тектес ағаштың бейнесін елестетеді. Мысалы: жаңғақ, қоңыр үйеңкі т.б.Карелия қайыңы – ақшыл-сары түстес келеді, күлгін енмесе ақшыл-қызыл, кейде қоңыр көлеңке бейнесін елестетеді.Ағаштың құрылысынан, яғни оның көлденең кесіндісінен ұзынша-қысқалау, ашық-қоңыр түсті сызықшаларды байқаймыз. Бұл ағаш мықты, әрі қатты, құрғақ кезінде өңдеуге және кесуге қиындау.Ақ түсті акация – бұрынғы Кеңес Одағына Солтүстік Америкадан әкелінген. Оның жалпы бейнесі сарғыш түстен жасыл қоңыр түске дейін немесе сарғыш қоңыр болып келеді, ол өзінің көлденең кесіндісінде әдемі көз тартарлық, жылдық салаларымен көрініс береді. Жылдық сақиналарының ерте аймағы көзге айқын көрінеді, ал кеш жетілетін табалдырық аймағы, сызықша ғана болып, көзге бірден ілінбейді немесе кішкене сызықша, нүкте ретінде көрінеді. Ал жіңішке өзек ұшқындары жібектің шағылысындай жарық беріп тұрады. Бұл көріністерді көлденең кесіндіден аңғаруға болады.Ағаш өте қаттылығымен, мықтылығымен бағаланады. Өте қиындықпен кесіледі. Бояуды жақсы қабылдайды.Қызыл қайың – ақшыл-сұр, жылдық сақиналары өте тығыз және көзге аса ілінбейді, мықты және қатты ағаш, бірақ суықта тез жарылады. Оңайшылықпен кесілмейді. Бұйымдарға, домбыра шанақтарына және саз аспаптардың сыртқы құрылысына қолдануға болады, графикалық жұмыстарға да жақсы. Боялғаннан кейін жаңғақ ағашының бейнесін келтіреді, лакталғаннан кейін де өз өңін бұзбай алғашқы күйінде қалады.Алмұрт ағашы - өте тығыз, қатты және жылдық салалары бір-бірімен мықты байланысқан. Түсі күлгін-қоңыр, көзге өте жағымды көрініс береді. Жылдық сақиналары бірден көзге білінбейді. Жақсы кесіледі және боялады да, қызыл ағаш түстес көрініс береді.Емен – көлденең кесіндісінен өте айқын, бірден көзге түсетін ағаш сақиналарының бейнесін байқауға болады. Ағаш өзектерінің каналдары, өзек ұшқындары да басқа ағаштарға қарағанда ерекше байқалады. Көлденең кесіндісінен өзек ұшқындарынан басқа тағы жіңішке ашық сызықтарды (штрихтарды) байқауға болады, ал тангентальді кесіндіден ол сызықтар қара-қоңыр болып көрінеді. Ағаштың түсі ақшыл сары немесе сарғыш-қоңыр,сұр және жасылдау көлеңкені елестетеді. Емен ағашы өте қатты, тығыз және қиын кесіледі, бояуды жақсы қабылдайды, лактағаннан кейін түсін өзгертпейді. Бұйым жасауда өте кең қолданылатын өте құнды ағаш. Қылқан жапырақты ағаштар Қарағаш - әсіресе тангентальді кесіндісінде үлкен өзекті каналдарымен, жылдық сақиналарымен, анық, айқын түсімен ерекше көзге түседі және өте ірі күрделі көрініс береді. Толқынды келген ағаш сақиналары және өзек ұшқындары басқа ағаштарға қарағанда өте ерекше шағылысып тұрады. Ағаштың түсі қызыл-қоңыр болып келеді, әрі жасыл-күрең немесе көкшіл шағылыс байқатады. Бұл ағаш өте қатты, тығыз әрі жақсы өңделеді. Бұйымдарға ерекше бейне беріп, өзінің құрылысымен сәнді көрінеді. Саз аспаптарының барлық түрлеріне кеңінен қолданылады.Қандағаш (қайың тұқымдас) – көлденең кесіндісінен ақ түсін, ал кепкеннен кейін қызыл-күрең түске айналатынын аңғаруға болады. Түсі негізінен ақшыл қызыл-күрең болып келеді және сызықшаларды байқауға болады. Жақсы кесіледі және бояуды өз бойына жақсы қабылдайды, қызыл ағаш тегін бейнелейді.Грек жаңғағы – жиһаздар жасауға, шпон ретінде, бет қақпақтың үстіне отырғызылатын ою-өрнекке кең көлемде қолданылады. Түсінен әр түрлі ағаш толқындарын байқауға болады, жасылдау-сұр түстен қызыл-қоңыр түске дейін. Түсіндегі ерекше көріністер: үлкен салалы, қоюлау түсті жалпақ тербеліс, толқын саласы және әр өлшемді сызықты кішкене жіңішке сызықшалар, нүктелер. Жаңғақ әртүрлі топқа бөлінеді: анатолия жаңғағы ерекше ағаш сақиналарымен, жалтырақ сарғыш шағылысуларымен, тағы басқа түрлерімен бөліңеді. Жақсы кесіледі әрі жақсы өңделеді. Бұл ағашты боямаса да болады, өйткені өзінің түсі, лакталғаннан кейін де өзгеріссіз әсем көрініс береді. Өте құнды ағаштардың бірі.Көктерек – түрі сүттің бетіндей, жұмсақ әрі жеңіл, біртектес тығыз ағаш. Ақшыл-жасыл, көгілдір түсті көлеңкені көрсетеді. Ағаштың беті жеңіл, жұмсақ, жылтыр сарғыш шағылыс береді. Жылдық сақиналары онша көрінбейді, тек сарғыш-қоңыр түспен көзге ілінеді. Бұйым жасауға және домбыраның шанақ ағаштарына өте қолайлы, ждақсы майысады, оңайшылықпен сынбайды. Бұл ағашты негізінен боямаған жөн, түссіз лакпен лактаған кезде өз түсін өзгертпей қалдырады да, әдемі, әсем көрініс беріп тұрады. Шеберлер ағашты домбыра шанағына кең көлемде қолданады және құнды ағаштың бірі болып есептеледі.Шетен – түсі ақшыл, күлгін және сары түсті көлеңке береді. Көлденең кесіндісінен қорек өткізетін дөңгелек каналдарын айқын көруге болады, өте мықты және қатты болып келеді. Ұзынынан кесілген ағаштың құрылысын жылдық сызықша, қара-қоңыр сақиналарынан анық көруге болады. Оңай кесілмейді, бұл ағаш емен ағашына ұқсас, шеберлер домбыраның шанағына кең көлемде қолданады, жақсы майысады, оңайшылықпен сынбайды. Құнды ағаштар тобына жатады.Қарағай – қылқан жапырақты ағаштардың тобына жатады. Бұрынғы Кеңес Одағы жерінің 1/6 бөлігін алып жатыр. Көлденең кесіндісі ашық-күлгін, ал көктемгі түсі ақ-сарғыш болып келеді, өзек сақиналары қызыл-сары жолақтармен көзге түседі. Жалған өзек көрсеткен кезде ағаштың түсі көшпелі ағаш салаларымен ерекшеленеді. Ағаш жеңіл, оңай өңделеді, бояуды жақсы қабылдайды, дыбыс шығару қасиеті бар, шертпелі саз аспаптарының бет қақпағына қолданылады. Сондай-ақ өндірісте де өте кең көлемде қолданылады.Шырша – көбінесе саз аспаптарының шертпелі түрінің бет қақпағын жасауға қолданылады. Ақ түсті сарғыш және оның көлденең кесіндісінен жылдық сақиналары әзер көрінеді. Кіші бұтақ түбірлері өте көп. Физика-механикалық қасиеті қарағайға қарағанда өте төмен. Құнды ағаштар қатарына жатады.Сағыз қарағайы – қызыл-сарғыш әдемі түсті бейнелейді, өзек сақиналары қоңыршаң селбір түсте көрінеді, өте тығыз, мықты келеді. Құрамындағы шайыр айтарлықтай көп және өңдегенде қиындау болады.Самырсын майқарағай – Сібірде көп өседі, бірақ Кавказ самырсынына қарағанда жоғары бағаланбайды. Кавказ самырсынының физика-механикалық қасиеті жоғары, дыбыс шығару жағынан шыршадан кем түспейді. Сол үшін де шертпелі саз аспаптар жасауда кең көлемде қолданылады. Өте құнды ағаштар тобына жатады. Қағазбен жұмыс. “Домбыра макеті” Сүлейменов М.Н. Батик “Той” Сүлейменов М.Н. Батик “Құлагер” Күйлер ЖЕРГІЛІКТІ ДОМБЫРА ШЕБЕРЛЕРІ Ресейдің Астархан облысы Қарабайлы ауданының Басты ауылында дүниеге келген Едіге Нәбиев қазақтың күйін тал бесіктен құлағына сіңіріп өскен азамат. Әкесі – Қунғали Нәбиұлы ауылда мал дәрігері болыпты. Ел сыйлайтын азаматтың он саусағынан өнері тамған шеберлігімен де аты шыққан. Ол ат әбзелдерін: ер тұрман, жүген жасаумен қатар, қолы босаған кезде бала-шағасына атақты күйшілердің танымал күйлерін нақышына келтіріп, тартуды ұнатқан.Он жылдықты бітіріп, А.С. Пушкин атындағы гуманитарлық институтының дене шынықтыру факультетіне оқуға түскен. Спорт саласында 20 жылдай жұмыс жасаған. Облыстың бірнеше дүркін чемпионы атанған. Содан кейіоблыстық телерадиокомпаниясында жұмыс жасаған. Бала кезден арманы – домбыра жасау болған. Тікелей айналасқанына аз ғана уақыт болыпты. 1976 жылы бірінші домбырамды жасадым. Содан бері домбыра жасау өнерінің қыр-сырын үйренуден жалыққан емеспін. 1980 жылы аталмыш аспапты жасауды егжей-тегжейлі үйрену мақсатымен Алматы қаласындағы атақты шебер – Мұса Әділовке бардым. Оның шеберханасына бірге барып, басықасында жүріп, көп нәрсені үйрендім.Аталмыш өнерде де алған шыңы аз емес. 1993 жылы қыркүйек айында Атырау қаласында өткен Батыс аймақтық «Үкілі домбыра» конкурсында III орынды иеленсе, домбыра жасаушылардың облыстық конкурсында үш рет I орынды қанжығысына байлаған.- Қазақ драма театрының директоры Құжымғали Төлеуішовтің шақыруымен театр шеберханасында жұмыс жасап келемін. Домбыра жасау – көп ізденісті, еңбекқорлықты талап етеді. «Домбыраны кез келген адам жасай алмайды, домбыра жасау үшін адамның қолы ғана епті болмай, көкірегі де ояу, күмбірлеп тұруы керек» деген сияқты. Бейбіттің өзі домбырада әжеп-тәуір ойнайды. Яғни, дыбыс сырын түйсініп, сезеді. Түйсінгендіктен оның жасаған домбыралары «сақау» болмайды, сайрап тұрады. Бейбіт Досқалиевтің халық аспаптарын жасайтын шеберханасы Дәулеткерей атындағы өнер институтында. Шеберханада жұмыс істеп жатқанына жеті жылдың жүзі болуға қалыпты. Бұл шеберхананы Бақтыгерей Сүлейменов екеуі ашқан екен. Шеберханада домбыра ғана емес, халық аспаптарының барлық түрі жасалады. арнайы тапсырыстар көрші облыстардан да көп түседі. Бұл да болса, шеберхана аспаптарының жұрт көңілінен шығып жатқанының белгісі.- Домбыраның әр бөлігі әр ағаш түрінен жасалуы қажет, - дейді Бейбіт. – Мысалы, домбыраның беткі жағы шырша, көп жылғы қарағай сияқты жұмсақ ағаштардан дайындалса, артқы күмбезі алма, тағы басқа да қатты жеміс ағаштарынан жасалады. емен ағашы тіптен керемет. Талай ағаштың түрін қолынан өткеріп жүрген Бейбіт кесіндісінен-ақ ағаштың сортын айтып бере алады. Сірә, шеберлігі шындалған деп осындайларды атайды-ау. Бірақ, шеберліктің шыңына жеттім деп жүрген Бейбіт жоқ.- Мен үшін шеберліктің ашылмаған қырлары өте көп. Домбыра жасаудың қыр-сырын толық білемін деп айта алмаймын. Бір нәрсенің түбіне жету мүмкін емес сияқты. Істеген сайын біле түсесің, жыл өткен сайын жаңа қырлар ашылады. Өзің де аша түскің келеді. Мұны түсіндіру қиын ғой...- дейді ол.Шебер адамның қолы ғана сөйлейтіні рас-ау. Бейбіт те сөзге сараң. Әйтсе де оның қолынан шыққан дүниелердің өздері сөйлеп тұрғандай. Әр домбыра, әр қобыз Бейбіттің көңіл түпкіріндегі көрікті ойлары. Ал, аспап бетіндегі ою-өрнектер шебер жаратылысының жан сыры іспетті.Ол кезде Бақтыгерей осы институтта суретші болып, ал Бейбіт инженер болып жұмыс стеген. Бейбіт қаладағы құрлыс техникумын 1987 жылы бітіріп бір шама жерлерде жұмыс стеген, кейін институтқа ағаш шебері болып орналысқан.Осы кезде институттың директоры Махамбет Ержанов бұл азаматтардың ойларын қуаттап мақұлдаған. Міне содан бері шеберхана жұмыс жасап келеді.Жеті жыл ішінде Бейбіттің қасына бірнеше комекші келіпті бірәқ біріде тұрақтамапты. Бірінің қызығушылығы төмен болса, екіншісінің төзімділігі жетпеген. Кейінгі жылы келген Абзал ғана өзі сияқты табандылық көрсетіп келеді.Көз тоқтатып қарасаң, жар жағалай тізілген домбыралар ешкім қолға алмай-ақ, күй төгіп тұрғандай әсер береді. Сулу да сырлы дүниелердің өздері сөйлеп тұрғанда шебердің шешен болуының сірә қажеті де жоқ та шығар. АСПАП ЖАСАУҒА ҚАЖЕТТІ КЕЙБІР ҚОЛ ҚҰРАЛДАРЫ Кез келген аспапты жасау барысында шебер көптеген жұмыс процестерін атқарады. Ол процестер белгілі бір қол құралының көмегімен жүзеге асады. Жсап жатқан бөлшектің сәтті шығуы, кереті жеріне дұрыс қиюласуы үшін қол құралдардың өтімді, икемді, ақаусыз болғаны қажет. Қол құралдардың алғы шарты - әр құралдың өз орны болуы. Шебер жұмыс істейтін жерін құрал-саймандармен жабдықтап алып, оларды жақын, жылдам алып, қиналмай, іске қосуға мүмкіндік беретін орындарға қояды. Көбіне-көп жұмыс орындығының қарсысына, керегеге, арнайы тақтаға немесе тартпаға орналастырады.Жұмыс-жозы. Мұнда музыка аспаптарын жасаудағы барлық іс жүзеге асырылады. Жұмыс-жозының бетінде арнайы ойықтар, қысқыштар, тіреуіштер болуы щарт. Бет тақтайының астында тартпа (суырма) бар. Мұнда ұсақ материалдар мен саймандар жатады. Тегінде, әр шебер жозыны өзі атқаратын жұмысына қарай ыңғайлап, ықшамдап жасап алғаны дұрыс.Орындық – шебердің отырып жұмыс істеуйне арналған. Өз бойына және жұмыс-жозының биіктігіне шақтап орнықты етіп жасап алған жөн. Соңғы кезде тұғыры бұрандалы орындықтар көп пайдаланылады. Мұның артықшылығы – шебер орнынан тұрып жатпай-ақ қалаған бағытына бұрылып жұмысын әрі қарай жалғастыра береді. Сондай-ақ, қажетті биіктікке де еш қиналмай көтеріліп, немесе төмен түсіре алады. Өлшеуші құралдар. Аспаптың бірде бі бөлшегі өлшеп-кесілмей жасалмайды. Бөлшектерді жасау өлшеп-пішуден басталады. Кесу, жону, шабу, қию, ию, тегістеу, түзеу, қысқарту, ұзарту, жіңішкерту т.б. жұмыстар нақты өлшенген мөлшер арқылы жүзеге асады. Нақты өлшенген мөлшерді алу үшін бүктемелі, орамалы метрлер, сызғыштар мен аршындар (циркульдер) пайдаланылады. Метрлер ұзын, жалпақ, көлемі материалдарды өлшеу үшін қажет болса, сызғыштар бір метрге дейінге ұзындық, қалындықтығы заттарды өлшеуге керек. Ал аршындар доға, шеңбер, сызу үшін және белгілі бір мөлшерді алдыңғы екі құралмен қайта-қайта өлшеп жатпай-ақ ауыстырып, көшіру үшін қажет. Музыка аспаптары бөлшектерінің өлшемдік қатынастара қатаң сақталмаса, дыбыстың таза шығуына нұқсан келуі мүмкін. Сондықтан да шеберлер әрбір миллимертді мүлт жібермеуге тырысады. Ол үшін, әрине, ең бірінші қажетті құрал - өлшеуіштер.Кесу құралдары. Өлшенген затты міндетті түрдекесу керек болады. Мұндайда шебердің бірінші пайдаланатыны – ара, пышақ, бәкі т.б.Араның түрлері көп. Қандай затты кесетініне қарай – ағаш кесетін, темір кесетін, өлшеміне қарай – қол ара, ұзын ара, кергішті ара, жіңішке ар, тісінің тұрпатына қарай – майда, ірі тісті, кең тісті, тар тісті ара болып бөлінеді. Шебер бөлшек дайындар кезде араның өткірлігін анықтап, қажет болса үш қырлы немесе жартылай шеңберлі егеулермен қайрап алғаны жөн. Арамен атқарылатын жұмыстың бәрі сақтықты, ептілікті, дәлдікті қажет етеді.Аспап жасаушы шеберлердің кесетін құралдарының бірі пышақ, бәкі немесе кездік. Көбіне көп терілерді, басқа да жұмсақ материалды кесуге пайдаланады.Жону және шабу құралдары. Аспап жасаушының бөлшектерді дайындау барысында үнемі атқаруға тура келетін жұмыс процестерінің бірі – жону және шабу. Бұл процестерді атқару үшін ол – бәкі пышақ, ыңғыру, кездік, шот, сүргі, қашау, балта түрлерін пайдаланады.Бәкі немесе пышақ – кездік кішкентай бөлшектердің ой-қырын шығарып, тегістеу үшін, ыңғырту қуыстап ою, қуыстың ішін жонып, кеңейту үшін, ал шотты ірі бөлшетердің (мысалы мойын, бас тұғырды, кейде тұтас ағаштан шанақты) сұлбасын келтіріп, тұрпатын шығару үшін, сүргі солардың бетін тегістеп жұқарту үшін, қашау шот пен сүргінің жонып, жұқарта алмайтын тұстарын келістіру үшін пайдаланады.Қайрау және тазалау құралдары. Кесетін, жонатын, тесетін саймандардың өткірлігін арттыру үшін жүзін шығарып, қайрау қажет болады. Ол үшін қайрау құралдары – егеу, қайрақ, шарық пайдалыналады. ИНКРУСТАЦИЯНЫ ҚОЛДАНУ «Инструкция» латын с†зiнен – жабу немесе бҐркеу деген маЈына бередi. БiздiЎ ґлттыј јол †нерiмiзде, мґны †ткермелеп †ндiру деп атайды. ЯЈни, жалпај бедерлi беттерге †зге материалдарды еЎгiзе „шекейлеу.Бґйым бетiне †ткермелеп безендiру техникасыныЎ жабу т„сiлдерi т†мендегiдей болып келедi. Бiрiншi, бґйым бетiн жҐзi †ткiр аспаппен „шекейленген јаЎылтыр беттiЎ формасына, †лшемiне с„йкес ойып, јаЎылтыр беттi енгiзiп, желiммен немесе бҐркелген шегемен бекiту. Екiншi, бґйым бетiне „шекейленген јаЎылтыр беттi бҐркелген шегемен немесе желiммен бекiте салу. ¦шiншi, „шекей јаЎылтыр беттердi бекiтуде, „шекейленетiн беттерге тереЎдете Ґшјыр јырлы бедер жасап енгiзе соЈып бекiту.…сiресе, соЎЈы †ткермелеу т„сiлi басја елдерде к†п тараЈан. Ѕазај ґлттыј бґйымдарын „шекейлеуде бiрiншi ж„не екiншi т„сiлдерi јолданылады. Сонымен јатар јазај шеберлерi аЈаш бґйымдарын „шекейлеуде сҐйек пен металды јолданумен Јана шектелмей тас, мата заттарын да Ґйлестiре пайдалана бiлген. Ѕазај халјы аталЈан материалдардыЎ iшiндегi „шекейдiЎ сҐйекпен „семделгенiн јадiр тґтјан. ¦лкен аујатты адамдар тґрмысја шыЈатын јыздарыныЎ бґйымдарын сҐйекпен безендiрiп ґзатып отырЈан. Ал ер кiсiлер „шекейленген ер-тґрманды сыйлап †ткен, оныЎ бетiне басја да жоЈары да аталЈан материалдардыЎ барлыј тҐрiнде кездестiруге болады.Тас д„уiрiндегi ШыЈыс ЅазајстандаЈы алЈашјы адамныЎ сҐйектен жасаЈан јґрал-саймандары, Павлодар облысындаЈы сҐйектен жасаЈан диадема („йелдерге жасаЈан т„ж сияјты), јола д„уiрiндегi Шортанды-Бґлај жерiнен, Ѕарјаралы даласынан аттыЎ сҐйегiнен ойып жасалЈан геометриялы фигуралы „шекейлер, Сангру-I моласындаЈы јолдан жасалан јосу т„рiздес јаЎылтыр бет. Бґл д„уiрде, „сiресе, зергер †нерiнiЎ јґйма, најыштау, гравер, штамптау, алтын, кҐмiс жалату техникасыныЎ дамыЈан шаЈы болатын. АлтайдаЈы Пазырыјты, Шiбе, Ѕотанды т†белерiнен табылЈан ер-саймандарЈа, киiмдерге, белдiктерге арналЈан јаЎылтыр беттi „шекейлер молынан кездескен. Бґларды Јылыми-зерттеу м„лiметтерiне јараЈанда бiздiЎ жыл санауымызЈа дейiнгi 7-4 ЈасырЈа жатјызып отыр. Орталыј ЅазајстандаЈы Тасмола-I, Нґрмамбет-1,2-4 молаларынан табылЈан јола јґймасынан табылЈан тана, таЈа ж„не жапсырмалар, ШыЈыс ЅазајстандаЈы Шiлiктi моласынан металл јаЎылтыр бетте таспен, домалај т„рiздес д„ндермен безендiрiлген тана, жапсырмалар, Ыстыј т†бесiнен табылЈан «алтын адамныЎ» бас киiмiндегi јаЎылтыр бетке јґстыЎ јанатын, жолбарыс бейнесiнiЎ танадаЈы к†рiнiсiн ж„не „р тҐрлi геометриялыј фигуралы алтын сырЈалар, шолпылар табылЈан. «Алтын адамныЎ» †зiнде јґйма, најыш, гравер, штамптау, жалату техникалары јолданЈанын толыЈымен к†руге болады.Сырдария облысындаЈы Ѕазалы уезiнде табылЈан бiлезiк, јґймалы техникасымен жасалЈан аттыЎ бейнесi, к†гiлдiр ајыјтармен (тас) безендiрiлген бґйымдарды, Орталыј ЅазајстандаЈы «мґртты» т†бедегi селдiр јґймалы јаЎылтыр беттi, екi айЈырдыЎ айјасуыныЎ бейнесi, тҐрiк хандыЈы кезiндегi Павлодарда табылЈан сҐйектi балыј етiп ойып жасаЈан жҐген. Мґндай еЎбек †нер туындыларыныЎ к†не тҐрлерi кейiнгi X-XII ЈасырдаЈы јыпшај м„дениеттi кезiнен де байјауЈа болады. Бiрај монЈол-татар шапјыншылыЈы јол†нердiЎ жетiлдiрiлуiн бiрталай жылЈа керi јарай апарып тастаЈан. СоныЎ салдарынан „шекейлеу техникасы Јана емес, бґйымныЎ †зiн жасау технологиясы ґмытылЈан.XVIII-XX ЈасырдыЎ бас кезiндегi јазај шеберлерiнiЎ сҐйекпен, металмен, таспен, матамен (шґЈа, барјыт) аЈаш бґйымдарын †ткермелеп безендiру Ґлгiлерiн Ѕазајстан мемлекеттiк орталыј, „р аймајтардыЎ облыстыј, аудандыј музейлерiнен к†руге болады. …сiресе, бґл техникаларды Ґй-жиѕаздарынан, ыдыс-аяјтарынан к†руi мҐмкiн.