Та?ырыбы: §27. Т??ым. ?ос жарна?ты ж?не дара жарна?ты т??ымдарды? ??рылысы Саба?ты? ма?саты: ?сімдікті? генеративті м?шесі – т??ым, оны? ??рам б?ліктерін, дара жарна?ты ж?не ?ос жарна?ты т??ымдарды? ??састы?тары мен айырмашылы?тарын салыстыра отырып о?ыт

Мырзагожина Зарина Мадениетовна Майтүбек ЖОББМ Презентация тақырыбы :«Құстардың табиғатта және адам өміріндегі маңызы.» (7 класс) Сабақтың мақсаты: білімділік:құстар туралы жалпы сипаттама беру. Дамытушылық:құстарды басқа жануарлармен салыстыра отырып ерекшеліктерін анықтау . тәрбиелік:табиғаттағы құстарды баптап аялай білуге тәрбиелеу. . Құстар жер бетінде көп таралған - олардың 9000 түрі бар.Зоологияның құстарды, зерттейтін бөлімі орнитология. (грек тілінен аударғанда "орнитес"құс деген мағынаны береді.) Археолог ерте кездегі адамдардың өзі көптеген құстардың ауылшаруашылығында және экологиялық маңызы барын түсінген. 1.Құстар –жылықанды жануарлар ,себебі:А) қауырсынды қабаты барБ)жүрегі төрт қуыстыВ)терісі құрғақ 2.Құстарда сезім мүшелері жақсы дамығанА)иіс сезуБ)естуВ)көру 3. Қыста құсқа қорқыныштысы, суық емес аштық себебі:А) олар жылықандыларБ) ұшуға бейімделгенВ) тағам энергия көзі болып табылады4. Құстар ұя салады – А) бұл шартты рефлекс Б) инстинктВ) балапандарын күтеді5. Ұшу кезеңімен байланысты болатын құс ерекшеліктеріА)қосарлы тыныс алады Б) бунақденелілермен қоректенедіВ) қаңқасы жеңілдейді Құстардың жақ сүйектерінде тістері болмайды,жақсүйектерінің сырты тақташалармен қапталған оны тұмсық деп атайды.Өңештің кеңейген бөлігі жемсау деп аталады.Әсіресе дәнмен қоректенетін құстарда айқын білінеді.Құстардың қарны безді және етті қарыннан тұрады.Безді қарында асқорыту сөлінің әсерінен жем қорытыла бастайды.Етті қарында ұсақ тастардың әсерінен тағам ұсақталады.Етті қарын тістің қызметін атқарады.Жем бауыр мен ұйқы бездері сөлінің әсерінен ішекте әбден қорытылады.Құстар даражынысты,аналығының аналық безі жұмыртқа жолы біеу болады тек сол жағында ,ал Қораздың жыныс мүшесінде аталық безі тұқым жолы екеу.Құстар іштей ұрықтанып ,тек ұрықтанған жұмыртқа арқылы көбейеді.Жұмыртқадан балапан балапаншығуүшін,белгілі температура мен sk5fkllsks0 қажет .Тауық жұмыртқасынан 21 тәулікте балапан шығады. ҚҰстардың ас қорыту жүйесі ауыз қуысы жақсүйектері мүйізденген тұмсықтан тұрады.тістері жоқ ,жемнің мөлшері үлкен болса оны тұмсығымен шоқып жейді.Дәнмен қоректенетін құстарда өңеші кеңейіп жемсауға айналған.Бунақденелілермен қоректенетін құстарда жемсау болмайды,Жем бірден өңештен қарынға өтеді.Қарыннан кейін бауыр мен ұйқы безі ішекпен жалғасып клоакамен аяқталады. Өкпесінің көлемі шағын іші ұяшықтан тұрады.Ауатамырлар сүйектің ішіне,тері астында әртүрлі ішкі мүшелердің арасында бұлшықеттерде тарамдалған.Ауқапшықтарының көлемі өкпеден 10 есе үлкен.Олар құстың денесін ұшу кезінде қызып кетуден сақтайды және салмағын жеңілдетеді.Ұшу кезеңінде құстың тыныс алуы қанат қағуымен байланысты,бұлшықеттердің жұмысынан байқалады.Қанаты көтерілгенде құс көкірек қуысы кеңейеді,ауа қапшықтары созылады.Ауа өкпеден алдыңғы ауа қапшықтарына өтеді.Өкпе мен артқы қапшықтары сырттан келген аумен толады.Қанат төмен түскенде көкірек қуысы кішірейеді.Артқы ауа қапшықтарындағы оттегіне бай ау өкпеге сығылып келеді.Өкпедегі көмірқышқыл газы сыртқа шығарылады.Осылай қан оттегімен екі рет қанығады.Құстардың бұл құбылысын қосарлы тыныс алу деп атайды. Бүйректен зәр несепағар түтігі арқылы клоака арқылы сыртқа жие шығарылады.Құста қуық болмайды .Құстың ұшуымен байланысты ерекшеліктері болып табылады,денесін жеңілдететін бейімділік қасиеті .Зәр шығару мүшесі әртүрлі болғанымен атқаратын қызметтері бірдей . Құстың қан айналымында жүрек 4 бөлімнен тұрады.Жүрек қарыншасының пердесі толық бөлінгендіктен қанараласпай,денесіне таза артерия қаны таралады одан өкпеге вена қаны келеді.Дене температурасы тұрақты ,қоршаған орта температурасына тәуелді емес сондықтан олар жылықандылар. Құстардың алдыңғы аяқтары қанатқа айналған.Қанаттың қалақшасын ұзын қауырсындар түзеді оны қанат қағушы қауырсындар деп атайды.Құйрық жағындағы ірі қауырсындары ұшу бағытын өзгертуге көмектесетін бағыттаушы қауырсындар. Құстың алдыңғы миыжақсы дамыған және ми сыңарларына бөлінген ,оның сыртында ми қыртысы пайда болуына байланысты мінез-құлықтары да өзгерген.Ортаңғы ми да үлкен,осыған байланысты көру мүшесі де жақсы дамыған.Мишық сырты иірімдерге көптеп бөлінуіне байланысты ол күрделі қимыл қозғалыстарды жасайды. Құстар дара жынысты.Аналық безде жұмыртқа жетіледі. Жұмыртқадағы шұрықтарды ұлғайтқыш әйнек арқылы анықтауға болады. Жарып көрсетілген жұмыртқаның құрлысы. 1. Қоректену тізбегі.(злактар–қоян –түлкі– қыран). 2. Ең ұзақ өмір сүретін құс.Өсімдіктің тұқымын таратады.(қарға).Қарға мен ұзақ қонысы мен өрісі бір екенін ел біледі.Сырлас мұңдас балапандарын бірге ұшырып жылы жаққа бірге қайтып жүреді. 3.Өсімдікпен қоректенеді ,өсуін тежейді.Ұялау үшін жидекке бай бұталарды таңдайды. (саңырауқұр). 4. Бунақденелілердің түрлерін азайтады.(кәдімгі крапивник). 5. Орман дәрігері - таңғажайып құс.(тоқылдақ).Ол орман ағаштарының зиянкес құрттарын теріп жейді.Тоқылдақтың үңгіп тастап кеткен ұяларын көбінесе басқа құстар мекендеп жатады. 6.Өсімдікті тозаңдандырады. (колибри өте кішкентай құс). 7.Табиғатты тазалаушылар.(грифы). 8. Ауылшаруашылық зиянкестерді жемін түнде аулайды(Байғыз). 9. Спорттық аң аулау.(Бүркіт). 10.(орман құсы құр). 11.Азықтық тағамдары :ет, жұмыртқа (үйрек, қаз, күркетауық). 12.Өнеркәсіпте пайдаланылады –қалам, мамық ( гага қаз(). 13. Құс саңғырығы – азоты бар бағалы органикалық тыңайтқыш (тауықтар) 14. Халық сөзі :(Қарлығаш жер бауырлап ұшсса – күн жаңбырлы болады. 15. Мәдени мұралар (дана сөз, ертегі, өлеңдер т.б. — қаз қаламы) Бақыт – құсы еркі өзінде, қайда барып, қонсада. 16.Ғылыми зерттеу обьектісі (ұшулары, самолеттер ). 60-жылдан бастап БИОНИКА – ғылымы инженерлік техникалық есептеулерде тірі организмдердің құрылысын зерттей бастаған. Сонда құстар түрлі ұшақ аппараттарын жасап шығаруда маңызды роль атқарған. 17.Әсемдік бұйымдар (құс қауырсыны– құтан, түйеқұс,тауыс) 18.Пошта тасушы курьер(почташы көгершін). 19.Жұқпалы ауруларды таратады.(торғай). Көгершін саңғырығымен темірден жасалған жабынды заттар мен электр сымдарын 2-3 жылда шірітіп зиян келтіреді. 21.Өмірі сумен тығыз байланысты.Теңіз жағасында ұя салады,қызығы аталық және аналық шағалалар жұмыртқаларын кезектесіп күтеді, ол дауыстау арқылы өз тобына белгі береді екен.(шағала) балықпен,кемірушілермен,ірі жәндіктермен қоректенеді. 22. Эстетикалық мәні бар:(аққу ,орман құсы тауыс).Кез-келген құс өз қыры бейнесімен әдемі.Көлдің көркі сән екен,Ұшқанда сазды ән екен Ақындар оны мақтаған, Адамдар қорғап сақтаған.Бұл қай құс? Құстар 1942 ж. Англияда, суасты қайығында авария болған. Суастындағылар хат жазып құсты кеңістікке жіберген ,құс хатты құрлыққа жеткізген-экипаж құтқарылған. Құсты ең жоғарғы әскери құрмет наградамен марапаттаған және кейін осы құсты экипаж қайығына үнемі бірге алып жүретін болған. (көгершін). Құстарға ескерткіштер 16 век, Германия, в осажденном городе люди умирали от голода. Когда осажденные выставили птицу на крепостную стену, враг подумал, что в городе много продовольствия и снял осаду. Благодарные люди поставили птице памятник (петух). 1850 ж, Ең алғаш рет осы құсты Америкаға әкелген, ол жерге құс тез үйренді. Бостон қала маңында бунақденелілер өте көп болған. Сонда осы құс көмекке келген. Тұрғындар осы құсқа құрмет белгісі ретінде орталық саябақта ескерткіш орнатқан. (торғай) Осы құсқа 2 ескерткіш орнатылды егіншілік еккен жерді саранчадан құтқарған:бірі,АҚШ –та Ютада, екіншісі Австралияда. Ол адамдарды аман алып қалған ашаршылықтан (шағала). Қортынды: құстардың маңызы өте зор,келтіретін пайдасына қарағанда зияны да бар , табиғатта ешқашан тек зиян келтіретін құстар болмайды. Біз құстарға көңіл бөлу үшін бақтармен,орманға қандай іс-әрекет жасауымыз керек ? 5. Жұмыртқаны ептеп жарып жайнақ ыдысқа түсіреді саруыздың екі бүйіріндегі арқаншаларды және жоғары шетіндегі ұрық табақшасының ашық түсті екенін суретпен салыстырып көруде. Саруыз қабатында қоректік заттар көп және суы мол. Нәруыз қабатына көңіл аударуда ол қабаты ұрықты зақымдаудан сақтайды. Суретпен салыстыруы. Аққулар ұйықтағанда Аққу мойын сүмбе қанат Алаңсыз тарануда күнге қарап Айдынның еркелері білмей тұрмын Етермін тағдырымды кімге аманат ?!, Жаны сұлу ақ еркем ары сұлу ! Бір мамығы майысса ауырсынып , Тарақ етіп тұмсығын тарайды кеп . Тарайды кеп тарайды қауырсынын. Құм тұрсада бір түйір ауырсынып. Жаны сұлу ақ еркем ары сұлу ! Ақ қанатын сабалап асыр салып, Бірде суға сүңгиді басын малып ...Ойнасыншы,ойнасын ерке құстар, Тыныштығын олардың қашырмалық Түнгі мынау –мамырдың маужыраған, Биік барып жаралған жер бетінен Сол байырғы жетімкөл келбетімен Айдынында аққулар ұйықтап жатыр Сайдан соққан самалмен тербетілген Жер бетінде тыныштық көл бетінде Қауышыпты қара орман,көлде түнде Бекіту сұрақтары, карточкамен жұмыс1. Неліктен құстарды жылықандылар деп атайды?2. Құстардың терісінде қандай без бар және ол қандай қызмет атқарады?3. Құс терісінің қосалқы бөлімдерін атаңдар?4. Құс қанқасында өзіне тән қандай белгілер бар?5. Құстың безді қарны қандай қызмет атқарады?6. Құстың етті қарнының құрылыс ерекшелігі неде және ол қандай қызмет атқарады?7. Құстардың қандай белгілері жорғалаушыларға ұқсас?8. Құстардың қосарлы тынысалу деген не?9. Құстардың дыбыс шығаруы қандай мүшемен байланысты?10. Құстардың зәршығару мүшелерінің қандай ерекшеліктері бар?11. Құс мекиендерінің жыныс жүйесінде қандай ерекшеліктері бар?12. Құс жұмырқасындағы нәруыз қабаты қандай қызмет атқарады?13. Құстардың қанайналым жүйесіндегі өздеріне тән белгілерді атаңдар? Үй тапсырмасы: п«58»