Презентация по башкирской литературе Урал батыр

“Урал батыр” эпосында ғилем (Ер мантияһы сатнамаҫ элек урта тошта контингенттарҙың сиктәре бик яҡын булған, уны ябай әҙәми зат та урап сыға алған)Биш ил барын белдем мин Береһендә үҙем тыуҙым,Икеһен йөрөп күрҙем мин. Ҡалған тағы икәүһенКүрергә тип сыҡтым мин. Үҙ нурында һуғарғанБарығыҙға билдәлеҠояш тигән әсәм бар. Самрау тигән батшаның Һомай тигән ҡыҙымын. Алтын сәсем тараһам, Нурға илде күмәмен. Көндөҙ ергә нур һибәм. Кисен айға нур бирәм. - Аҡбуҙатты алырға,Уға һалырға,Йә булмаһа, ул аттыБыл донъянан юйырғаЕте дейеү ебәрҙем.Күктә торған буҙ аттыңУрынын үҙем күргәҙҙем.Улар барып баҫтырҙы,Тота алмағас, яҡшылап,Ат уларға килмәне.- Аҡбуҙатты алырға,Уға һалырға,Йә булмаһа, ул аттыБыл донъянан юйырғаЕте дейеү ебәрҙем.Күктә торған буҙ аттыңУрынын үҙем күргәҙҙем.Улар барып баҫтырҙы,Тота алмағас, яҡшылап,Ат уларға килмәне. Һыҙылып килгән тауыңаГүрең ҡаҙып керәйем.Изге теләк теләйем.Үҙең сапҡан ҙур юлыңБилең һис һыу ҡырҡа алмаҫ. Ҡәһҡәһәнең (йыландар батшаһының) ҡәһҡәһәләп көлөүе, ут атыуы аша күк күкрәү, йәшен атыу, ялағайҙы һүрәтләүе бәхәс тыуҙырмай. Урал батыр Зәрҡүм ға эйәреп барғас, Ҡәһҡәһә мөхитен ошо рәүешле итеп күрә. Күккә олғашҡан ҙур тауҙай, Ҡара күргән алдында / Нәжәғәйҙәй ялтыраған Ут уйнай, ти, янында Күк томандар ҡаплаған, Ут һөрөмө бөркөлгән. Күктәге ҡара болоттар-Ҡәһҡәһә ялсылары һәм уның үҙенең кәүҙәләнеше. Ә болот теләһә ниндәй һынға инә, бик ҙур тиҙлектә йыраҡ арауыҡҡа барып етә ала. Динозаврҙар менән бер осорҙа йәшәгән осоп йөрөүсе йылан ҡиәфәтле гигант ҡоштарҙы һәм болотто тәүбабаларыбыҙҙың бер үк йән эйәләре тип күҙаллауҙары мөмкин Зәрҡүм-Ҡәһҡәһәнең улы. Атаһы уны болот, аждаһа булырға әҙерләй. Урал батырға осраған саҡта Зәрҡүм-йылан бары томан ғына була әле. Боландың 12 тармағы тамағына торған була. Моғайын, томан болотҡа әүрелһен өсөн уның кәмендә шул дәүмәлгә, шул ҡуйылыҡҡа етеүе кәрәктер.Тәбиғәттә һыу әйләнешенең тәүге стадияһы һүрәтләнә был эпизодта. Төрлө төҫкә керерһең, Хәүеф белмәй йөрөрһөң; Кешеләрҙең һылыуы, Бер ир-егет булырһың; Ҡош иленә барырһың, Самрауҙың бер ҡыҙын Үҙең һайлап алырһың. “Урал батыр” – Ҡөрьән аяттарындаХалҡыбыҙҙың иң боронғо рухи ҡомартҡыһындағы һүрәтләүҙәрИслам диненең Изге китабы Ҡөрьән – Кәримдәге аяттар менән уртаҡ яҡтары бар. Кешелектең башланғысы бер төптән булыуын дин менән фән бөгөн таный. Тәүҙә ошоға дәлил аяттар.Әгәр Алла теләһә, Ул һеҙҙе бер өммәт яһаған булыр ине... (“Әш-шура” Кәңәш сүрәһе, 8-се аят)Кешеләр бер генә өммәт ине, әммә бүленделәр... (“Йунус” Юныс сүрәһе, 19-сы аят)Һәр өммәт өсөн Беҙ улар тотҡан ғибәҙәт ҡылыу йолаһы яһаныҡ... (“Әл-Хадж” Хаж сүрәһе, 67-68-се аяттар)Беҙ үҙебеҙҙең аяттарыбыҙҙы Уның хаҡ икәнлеге уларға аңлашылғанға тиклем илдәрҙә һәм уларҙың үҙҙәрендә күрһәтәсәкбеҙ...(“Фуссыиләт” Асыҡ аңлатыуҙар сүрәһе,53-сө аят ) Беҙ үҙ рәсүлдәребеҙҙе береһе артынан икенсеһен ебәрҙек. Өммәткә рәсүле килгән һайын, улар уны алдаҡсыға һананылар, һәм Беҙ уларҙы бер-бер артлы ебәрҙек һәм уларҙы хикәйәләр иттек. Дөмөкһөн иманға килмәгән ҡәүем! (“Әл-Муъминун” Иман килтергән кешеләр сүрәһе, 44-се аят) Анау саҡта ай, батшам, Бер йәш бала тыуғанда, Шуның тауышы килгәндә, Күктә осҡан дейеүҙәр Бары ҡолап төшкәйне. Ҡобайырҙың башында уҡ ошондай доньяуи ваҡиғаларҙың сираттағы береһенән һүң Ер йөҙөндә тормош өр-яңынан башланыуы тураһында бәйән ителә. Был осраҡта кешелек хәтеренән унан алдағы цивилизация тураһында мәғлүмәт юйҙырылған: Был ҡарт менән был ҡарсыҡ Ҡайҙан бында килеүен, Ата-әсә, ер-һыуы Ҡайҙа тороп ҡалғанын Үҙҙәре лә онотҡан. Икәүҙән-икәү шул ерҙә Башлап ғүмер һөргәндәр... Эпостан күҙаллауыбыҙса, Йәнбирҙе менән Йәнбикә Илаһ бар ҡылған тәбиғәттең үҙе менән бер бөтөн берлектә, тәбиғи шарттарға ысын мәғәнәлә яраҡлашып ғүмер итәләр. Һеҙҙе Ул бер йәндән барлыҡҡа килтерҙе, шунан уға унан ҡатынын яһаны, һәм һеҙгә һигеҙ ишле мал төшөрҙө. Ул һеҙҙе әсәләрегеҙҙең ҡарынында бер-бер артлы барлыҡҡа килтереү менән өс ҡараңғылыҡта барлыҡҡа килтерә. Ошо - Алла, һеҙҙең Раббығыҙ. Батшалыҡ Уныҡы. Унан башҡа Илаһ юҡ!Ҡайҙа боролаһығыҙ һеҙ? (“Әл-Зумар” Төркөмдәр сүрәһе, 6-сы аят) Эй һеҙ, кешеләр! Беҙ һеҙҙе бер ир менән ҡатындан барлыҡҡа килтерҙек. Бер-берегеҙҙе белер өсөн һеҙҙе халыҡтар һәм ҡәбиләләр яһаныҡ.(“Әл-Худжурат” Бүлмәләр сүрәһе, 9-13 аяттар) Аллаһы Тәғәләнең ризалығына күрә, был икәү “ауырыу-һыҙлау күрмәй, үлем барлығын белмәй”, тәбиғәттә башҡа йән эйәләре менән бергә бик килешеп, бер бөтөндө тәшкил итеп йәшәй бирәләр: Ҡошҡа шоңҡар сөйөргә, Суртан арбап балыҡҡа, Эт өскөтөп йәнлеккә Ыҙалау ни –күрмәгән; Шоңҡар, эткә, арыҫланға, Өмөт бәйләп суртанға, Һунарында интекмәй- Теш-тырнағы-ҡоралы, Үҙ ҡулында теләге, Һис тә талмай беләге, Һис аҙамай йөрәге... Был һигеҙ ишле мал тураһында мәғлүмәт эпоста ҡат-ҡат ҡабатлана, улар тәүкешеләр Йәнбирҙе менән Йәнбикәгә хеҙмәт итеүсе йән эйәләре (йәнлек, януарҙар булыр):Менәренә – арыҫланды, Балығына – суртанды Ҡошҡа сөйгән шоңҡарҙы, Эте тотҡан йәнлекте, Ҡан һурырға һөлөктөҮҙ иштәре яһаған.Эпостың аҙағында кешегә хеҙмәт итеүсе йәнэйәләренең һаны арта төшә:Һомай түҙмәй осҡан, ти, Бер килгән, ти, киткән, ти; Тыныс ил, тип, берәмләп, Ҡош-ҡорттарҙы эйәртеп, Үҙ артынан эркелтеп,Тағы Уралға килгән,ти;Шуға эйәреп УралдаҠош-ҡорт йәнлек тулған,ти.Ҡоштар киткәнен белгәс,Тыныс ил тип ишеткәс,Ҡатил үгеҙе, тоҡомонҮҙе башлап эйәртеп,Данлы Урал буйында,Йәмле Урал ҡуйынындаБергә ғүмер һөрәм, тип,Урал буйына килгән, ти. Аҡбуҙат та ил гиҙеп,Йылҡы тоҡомон йыйып,Бар йылҡыға баш булып,Барып алып килгән, ти.Кешеләргә ылығып,Менәренә ат булып,Йылҡы түлләп киткән,ти. Иблес әйтте: “Раббым! Һин мине яҙҙырған өсөн мин уларға Ер йөҙөндәге булған нәмәләрҙе зиннәтләп күрһәтермен һәм барыһын да юлдан яҙҙырырмын, ҡолдарыңдың ихлас күңеллеләренән башҡаһын”.Иблес әйтте: “Был – минең өсөн тура юл, ысынлап та, Минең ҡолдарым – юлдан яҙып һиңә эйәргәндәрҙән башҡа, һиңә улар өҫтөнән хакимлыҡ итеү булмаҫ” (“Әҙ-Ҙәриәт” Елгәреүселәр сүрәһе, 55-57 аяттар)Эпостың башында уҡ әле ағалы-ҡустылы үҫмер балалар Шүлгән менән Уралдың тәүге һүҙгә килешеүенән ошо турала мәғлүмәтте алаһың. Шүлгән ағайлығынан файҙаланып, үҙенән йәшерәк туғанын ярамаған эшкә ҡотортоуына ҡарамаҫтан, уныһы был ҡотҡоға бирелмәй, дөрөҫ юлды һайлай һәм, әлбиттә, Аллаһының яратҡан бәндәһенән буласаҡ. Ҡан эсеүҙән атаһыТыйғаныны белһә лә,Аталары киҫәтеп:“Ҡан эсмәгеҙ!” – тиһә лә,Шүлгән, Уралды димләп,Былай тиеп әйткән,ти:“Йәнде ҡыйып һунарлауҠомарлы эш булмаһа,Һыуһағанда ҡан эсеүТағы тәмле булмаһа,Атамдар йоҡо ҡалдырып,Аяҡ-ҡулын талдырып,Һәр көн икәү ҡаңғырып,Беҙҙе өйҙә ҡалдырып,Йөрөмәҫ ине һунар тип... Атаһы Шүлгәнде туҡмаған һуйыл образы аша йәшәү һәм үлем берлеген тос итеп әйтеп бирә үҫмер: ҡасандыр аҫыл ағас “тамырынан аҡтарғас, ботағыны ботағас” йәнлек аулар башҡа ҡулланмалар ише һуҡҡыға, йәғни үлем килтереүсегә әйләнгән. Ҡөрьәндең “Йә Син” сүрәһендә: “Ул (Аллаһ) – йәшел ағастан ут сығарыусы, бына шунан һеҙ яндыраһығыҙ”, - тип әйтелә. Йәшел ағас – йәшәү символы, ә ут – шул уҡ ағастан “үлтерә”. Изге эш менән бер-берегеҙҙе уҙырға тырышығыҙ. Ҡайҙа ғына булһағыҙ ҙа, Алла һеҙҙең барығыҙҙы ла белә. (“Әл-Бәҡара” сүрәһе, 148 аят)Шулай итеп, кеше-ара мөнәсәбәттәрҙең бөтә төрҙәрен (ир-ҡатын, ата-бала, әсә-бала, туған-ара, халыҡ-ара) һүрәтләү өлгөһө менән генә сикләнмәгән, ә ошо мөнәсәбәттәрҙә һәр кешенең үҙ яуаплылығын да һыҙыҡ өҫтөнә алған рухи мираҫыбыҙ “Урал батыр” ҡобайыры! Үҙ заманында бәндәләрҙе яҡшылыҡҡа өйрәтер өсөн ебәрелгән Урал батырҙың өлгөлө тәртибе бөтәбеҙгә лә төбәлгән өгөт-нәсихәте донъяуи диндәр менән тап килә. Күккә лә осор - яҡшылыҡ, Һыуға ла батмаҫ - яҡшылыҡ, Утта ла янмаҫ – яҡшылыҡ, Телдән дә төшмәҫ - яҡшылыҡ.