ПРезентация проекта по окружающему миру Суурувустун кудумчуларында ыяштар (3 класс

Т=левилел:«Суурувустун кудумчуларында ыяштар»Хондергей ортумак школазынын3-ку клазынын оореникчизиКАРА-САЛ Ай-СууКласс башкызы: Монгуш Б.К. Толевилелдин чидиг айтырыы:«Базарга- ла кок, эдери –ле хек» «Коктуг, шыктыг Хондергейим» деп чон аразынга алгаан Хондергей суур ногаан арга иштинде турар, долгандыр ыяштар- биле хурээлеттингенБистин суурувустун ийи талазында Ыраажы – Хем биле Улуг_- Хондергей деп ийи хем агып бадып чыдар. Ол хемнернин ачызында бистин хорзунувус ургулчу шык , ыяштар болгаш оът- сиген унеринге аажок таарымчалыг чер. Оон ынай бистин огбелеривистин суур тургустунуп турар уеде кудумчуларга тарып олурткан ыяштары суурувусту улам хевир киирип каастап турар.Соолгу уеде кудумчуларда тараан ыяштарнын байдалы дувуренчиг.Ол кижилернин кадыынга болгаш хурээлелге оскерлиишкиннерни тывылдырып турар. Сорулгазы:Ыяштарнын тоогузун, хевирлерин, санын тодарадыр;Ыяштарнын экологтуг байдалын ооренир. Информаторлар- биле ужуражылга.Ыяштарнын кезип турар чылдагаанын тодарадырыБоттандырар аргаларыЫяштарны камгалаар хемчеглерин тургузарыАжылды туннээри Кол бодал:Бир эвес, суурувустун кудумчуларын болгаш школа, почта албан черлеринге ыяштарны тарып ногаажыдылганы чорудар болзувусса суурувус улам чараш болур. Манап болгу дег туннелдер:Суурувуста ыяштарнын тараан тоогузун эки ооренип алыр болзувусса, долгандыр турар арга- арыывыс , кудумчуларывыс чараш болур. Ногаажыдылганын байдалын, ыяштарнын озулдезинге хайгааралдарны доктаамал чорудар.Кургаг будуктарны арыглаарЫяштарны камгалаарыныЁ хемчеглериСанитарлыг арыглаашкыннарны чорударСуггарылга Суурувуста алды улуг кудумчу бар. Оларнын аттары: Аныяк, Ленина, Бурзекей, Доруг-оол, Орлан, Зелёная Кудумчуларда ыяштарнын саныАныяк кудумчузуТерек-27Шиви- 12Дыт-42Хадын15Тал-11Чодураа-16Долаана-4Ниити саны: 127 ыяш Ленина кудумчузуДыт-69Терек-128Тал-29Шиви-16Хадын-39Долаана-5Чодураа-5Ниити саны-289 Доруг-оол кудумчузуХадын-3Дыт-5Тал-5Чодураа-4Терек-5Ниити саны-22 Бурзекей кудумчузуЧодураа-8Хадын-17Дыт-9Шиви-1Ниити саны-32 Зеленая кудумчузуХадын-5Дыт-12Ниити саны-17 Орлан кудумчузуХадын-1Чодураа-1Терек-1 Дыт-3Хадын-1Тал-1Ниити саны-8 Ыяштарны эки тараан кудумчуларнын данзызы1- ги черде- Ленина кудумчузу-289 ыяш2-черде-Аныяк кудумчузу-127 ыяш3-ку черде Бурзекей кудумчузу-32 ыяш4- ку черде Доруг-оол кудумчузу-22 ыяш5- ки черде-Зеленая кудумчузу-17 ыяш6- гы черде Орлан кудумчузу-8 ыяшНиитизи –биле суурда- 494 ыяш озуп турар. Информаторлар- биле ажылКудумчуларда мындыг чараш, суурувусту хевир киирип чоруур ыяштарнын тывылган тоогузун билип алыры- биле суурда элээн улгады берген кырган-аваларывыска, кырган- ачаларывыска ужуражып барган бис. Аныяк кудумчузунунхоочун чурттакчызыСат Клара Алдын-ооловнанын чугаазы: «Коммунизм уезинде ореге бурузунге каш ыяш тарыырын улеп каар турган.Ону келгеш хынап чоруп турган.Чон боттарынын шаа – биле ыяштарны тарып ап турган. Эки ыяштар тараан ог- булени шаннап турган.» Кара-сал Балдан-оол Мынан-ооловичинин чугаазы:«Ыяштарны тарып эгелээн уези ынчан 1950чыл турган.Баштай кудумчуларга буга унун бажын бурузу казып эгелээн. Казып алырга буга суун кончуг элбек кылдыр бадыргаш улаштыр ыяштар тарыыр деп дужаал унген турганЭки ыяштар тараан бажыннарны аажок шаннап -мактаан. Оон уламындан черле бажынынын чанынга ыяш тарываан ореге чок турган» Сат Семистей Самдановнанын чугаазы : «Ынчан 1950-51 чылдар уези ыяштар тарыыр деп дыннадыг келген турган. Бо Аныяк кудумчузунга чоок кавынын оолдары шупту катчып алгаш (оларны баштап турган Монгуш Данзы Араптанович)тарып каан ыяштары-дыр»» Артседи Байлак Огбен-ооловнанын чугаазы: « Кол кудумчуларда ыяштармен минип кээримге-ле ыяштар бар чораан. А бо Бурзекей кудумчузунун ыяш- тарын 1977 чылда Монгуш Мара Монгушовнанын эгелээшкини-биле тараан ыяштар –дыр . Чамдык ыяш- тарны орегелер боттары чараш болзун дээш тарып олурткан» Суурда чангыс эн-не хой ыяш тараан акый бар болган . Ону Сат Шыырап Ламаевич дээр. Амгы уеде ол бажында Монгуш Арина Сазыгбановна чурттап олурар.Ында ыяштарнын данзызы:Хадын-5Дыт-16Тал-1Чодураа-2Ниити саны -24 ыяш Информаторларнын чугаазы-биле алырга Хондергейнин Аныяк биле Ленина кудумчуларынга ыяштарны 1950 ЧЫЛДА тарып эгелээн. Ынчан Хондергейнин бугу чурттакчылары шупту бир денге ундурген дужаалга катчып бажыннарынын дужунга ыяштарны тарып ундурген. Оон бээр 65 чылдар эрткен. Бистин ада- огбелеривис кудумчуларга аныяк оскенге эки чараш болзун дээш ыяштарны олуртуп каарга оларнын кылган уулезин хундулевейн ыяштарны одуруп турар ог-булелерни база тодарадып ундурген бис. Кезип каапкан ыяштар( тожектери-биле санап ундурген)Аныяк Ленина Арткан кудумчуларда Терек-11 50 чокДыт-13 2Хадын- 1 тал-22 Аныяк кудумчузунда хой ыяш кескен ог-булелер: Сат Орлан Хаяаевич, Монгуш Валентина Константиновна. СатСат Ленина кудумчузунда хой ыяш кескен ог-буле: Донгак ВалерийДоржуевич Донгак Эзир-оол Борисович Ыяштарны чуге кезип турар силер деп база айтырыгны салган бис. Сат Орлан Хаяаевичинин харыызы: «Бо ыяштарнын уези келген . кыраан ынчангаш кескен мен деп харыыны берген» ТуннелиКижилер болгаш дириг амытаннар унуштер чокка чурттап шыдавас. Чангыс-даа дириг амытан, чангыс-даа кижи суг болгаш углекистиг газтан хоолулуг будумелдерни будуруп шыдавас. Ону чугле унуштер кылып шыдаар. Ынчангаш унуштер (ыяштар)хой арыг агаарны ундур тынып турар, а бистер ону киир тынып, амыдырап чоруур бис.Суурга хой теректин тараан ужуру болза « терек» деп ыяш 8-10 ыяштын киир тынып турар хирин чангыс терек бодунче синирип турар.Ынчангаш бис эге школанын оореникчилеринден дилээривис болза часкы уеде бажыннарынар чанынга чараш ыяштардан ада- иенер- биле кады тарып,оларны эки ажаап. остуруп камгалаарынарны кыйгырып тур бис.Бистер шупту торээн суурувустун бойдузунга ынак болуп , ону камгалаар ужурлуг бис деп туннелге келген бис. Ажыглаан литератураларЭнциклопедия «Я познаю мир»Энциклопедия «Биология»Энциклопедия « Растения»