Кече ?ирекле авылы ??м аны? ?ирле с?йл?ш ?зенч?лекл?ре

Кече Җирекле авылы һәм аның җирле сөйләш үзенчәлекләреЭшне башкарды: 11 нче сыйныф укучысы Гыйниятуллина А.Р.Фәнни җитәкче: татар теле һәм әдәбияты укытучысы Поликарпова Л.Н. Максат:- Кече Җирекле авылы турында күбрәк мәгълүмат туплау, туган телне җирле диалект шартларында өйрәнү.Бурычлар:- халкыбызның үткәне белән танышу, аны үзебездән соң килгән буынга җиткерү;- газиз туган телебезне саклап калу. Әй керәшен, карендәшем минем-Халкымның бер асыл бизәге.Синең көйне тыңлаганнарныңГомерлеккә өзелә үзәге. Кече Җирекле урамнарыЯшеллек урамыБәләкәй урамЯшьләр урамыМәктәп урамы Кушаматлар“Абрый”“Мәлкән”“Пидучый”“Сембер”“Мекетә”“Зәпкәй”“Кәргәлей”“Корбай”“Абалак”“Гәрәч”исем һәм фамилияләрдәнкилеп чыккан“Броде”“Җем-җем”“Чёпра”“Олы баш”“Пистәлит”“Чирай”“Акбаш”“Шыяп”“Җылакай”“Руслар”бер үк сүзне дөрес әйтмәүдән яки еш кабатлаудан, кешенең үз-үзен тотышына карап бирелгән Ел фасыллары белән бәйле йолалар, бәйрәмнәр, борынгы ышанулар Нардуган уеннары, бәрмәнчек, тройсын, Питрау, раштуа, “йөзек салу”, Олы көн (пасха), Микулы, Покрау, Симән көн, Элҗин, май чабу һ.б. Христиан бәйрәмнәре итеп чиркәү календаре буенча уздырылса да, аларда динилек бөтенләй диярлек чагылмый, күбрәк борынгыдан килгән халык йолалары өстенлек алган. Күп кенә йолалар хәзер дә сакланып калган. Мәсәлән, симән көнне чебен күмү, элҗиндә кыяр ашау, уңышны җыеп алганнан соң җир өстенә ятып аунау (җиргә орынып аннан көч-куәт алу). Бәйрәмнәргә бәйле сынамышлар:Покрау үтте – кыш җитте.Покрауга кадәр кар төшсә, көз озын булыр.Питрау җитте – җәй бетте.Микулы җитми – җәй җитми.30 мартта (Әләксей божы) чыпчык эчәрлек тә су булмаса, яз озак килер. Фонетик үзгәрешләр1. Аваз тәңгәллекләреы – а, е – ә торгынчы - торганчы күргенче – күргәнчео – у гумер – гомер суң – соңу – ы сымала – сумала 2. Рус теленнән кергән сүзләрдәге аваз тәңгәллекләреа - ә кәнсәләр – канцелярия, әптик – аптекао – у тучны – точно, багун – вагоно – а сабранҗа – собрание, патнус – подносо – (а) – ә карзина – кәрҗин – корзинае - и нифет – нефть, силсәwит – сельсовет. ф - п җапырак – яфрак, нәпес – нәфес, Пилип – Филип, Пикыла – Фекла й – җ йарамый – җарамый, җугары – йугары, Җәкәү – Яков, Илҗә – Илья з – җ газета – гәҗит, корзина – кәрҗин, резина – эрҗин Фарингаль һ авазы әрбер –һәрбер, ичкем – һичкем, аwа – һава, өнәр – һөнәр т – к келәү итү – теләк итү, кискәре як – тискәре як л – н үренә – үрелә, җондоз – йолдыз 3. Аваз өстәлү һәм аваз төшү күренешләре: итмей – илтми, барым/барымын – барырмын, күрегә – күрергә4. Ассимиляция һәм диссимиляция күренешләре: шугыша – сугыша, бачкыч – баскыч, җангыз – йалгыз (ялгыз), кыччак - кыз чак II. Лексик һәм этнолингвистик үзенчәлекләр. бистәр – сөлге, плисә – соскы, гүлбәч – мич арты, күзикмәк – кыстыбый, кенәген – кичә, сырга – алка, , бәрмәнчек, оло көн – йола атамалары, печкәчәм – иренең сеңлесе, җанагай – иренең энесе, бийем – кайнана. Рус теленнән кергән алынмалар Пеләмә - племя, ышкап – шкаф,пыкырау – покров, питрау – петров, пуминка – поминка, тугарук – творог, Кеше исемнәре: Гөрей, Гриш, Гөргөрөй – Григорий Лизүк, Лизә – Лиза Микуш, Микайла – Михаил Аннук, Аннуш – Анна Күчтә – Костя Үгәпей – Агафья Метрей – Дмитртий Кан кардәшләрне белдерә торган сүзләр: ак дәдәй – әти яки әнинең иң өлкән ир туганына эндәшү сүзе; ак түти – өлкән кыз туганга олылап эндәшү; дәү дәдәй (түтей) – өлкән ир (кыз) туганга эндәшү сүзе; җырак бабай – әнисенең әтисе; җырагәбей – әнисенең әнисе; җырак дәдәй ( түтей) – әнисенең абыйсы (апасы), энесе (сеңлесе); җанагай – иренең энесе; печкәчәм – иренең сеңлесе. Телдә, музыкада, гамәли сәнгатьтә ата-бабаларыбызның борынгы гореф-гадәтләрен саклап калган өчен, без күп яктан керәшеннәр алдында бурычлы...М. Шәймиев Беренчедән, җирле сөйләшләрне, диалектны өйрәнеп, без татар халкыныңүткәнен, рухи хәзинәсен, язма истәлекләрен укый, алар турында күбрәк белә алабыз. Икенчедән, без – бердәм халык. Диннәребез төрле булса да, үзара дус, тату яшибез. Безнең уртак бурычыбыз – борынгы бабаларыбыздан безгә изге мирас булып калган туган телебезне саклап калу. Өченчедән, без бер-беребезне күпме яхшырак белсәк, рухи байлыгыбыздан тулырак файдалана алсак, диннәребезне хөрмәт итсәк, уртак яшәешебез тагын да матуррак, тынычрак, киләчәгебез яктырак булыр. Китаплар Игътибарыгыз өчен РӘХМӘТ!