Мон?олдарды? ?аза?стан жерін жаулап алуы

Сабақтың мақсаты: Білімділік: Монғол империясының құрылуы. Монғол империясының қоғамдық құрылысы туралы баяндау. Империяның басшылық саясаты, жаулап алушыларға қарсы халықтар күресі, жаулап алудың зардаптары жайлы жан-жақты түсінік беру.Тәрбиелік: Шыңғысхан құрған империяның ішкі-сыртқы саясатының ерекшіліктерін талдай отырып, оқушыларды өз бетінше қорытынды жасауға дағдыландыру.Дамытушылық: Оқушыларды елін, жерін құрметтеуге, адамгершілікке тәрбиелеу. Сабақтың көрнекілігі: XII-XIV ғ. Қазақстанға монғол-татар шапқыншылығы картасы. Сабақтың типі: Жаңа материалды түсіндіру.Әдісі: Сұрақ-жауап, баяндау түсіндіру.Технологиясы: Тірек-сызба, дамыта оқыту.Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы, қазақ әдебтеті, математика, география. Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру ІІ. Өткен материалды еске түсіру. ІІІ. Жаңа сабақ. ІҮ. Сабақты бекіту. Ү. Үйге тапсырма. ҮІ. Бағалау. ҮІІ. Қорытындылау. Өткен материалды еске түсіру. Тест.Қазақ жерінде ғылым білім салаларының дамуына ықпал еткен дін: А) христиан В) будда С) ислам Әл-Фараби дүниеге келген қала: А) Түркістан В) Отырар С) ТаразЙасауидің Бұқар қаласында діни білім алуына көмектескен ғұлама: А) Жүсіп Баласұғын В) Әли ақын С) Юсуф ХамаданиӘбу Насыр Әл-Фараби Отырар қаласында қай тілде білім алды: А) араб В) қыпшақ С) иранТүркі тілдес халықтардың тұмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы және тілі туралы жазған орта ғасырлық энциклопедист ғалым: А) Әл-Фараби В) Махмұд Қашқари С) Жүсіп БаласағұнИслам дінін уағыздаушы, орта ғасырлық белгілі ақын, ел ішінде Хәкім ата атаған: А) Сүлеймен Бақырғаниді В) Ахмед Йасауиді С) Жүсіп Хамаданиді Шу өзенінің бойындағы Баласағұн қаласында дүниеге келген ғұлама: А) Ж.Баласағұн В) М.Қашғари С) Әл-ФарабиОрта ғасырлық ақын Ахмет Иүгнекидің түрік тілінде жазылған кітабы: А) “Даналық кітабы” В) “Ақиқат сыйы” С) “Оғызнама”Ахмет Йасауидің шәкірті: А) С.Бақырғани В) Әли ақын С) Әл-БуруниАрабтардың “дін үшін соғыс” деген ұранмен көрші елдерді жаулап ала бастаған уақыты: А) 520ж. В) 620ж. С) 633ж. Монғолдардың қазақстанды жаулап алуы. Шыңғысхан Найман, Керей, Жалайыр сияқты Монғолия жеріндегі түрік тілдес хандықтарды қол астына қаратқан соң, көрші жатқан елдерді жаулап ала бастайды. 1207-1208 жылдары үлкен баласы Жошы Енесей қырғыздары мен теріскей Сібір халықтарын басып алды. 1207-1209 жылдары Шыңғысхан таңғұттардыңмемлекетін, одан кейін Тұрфан кінәздіктерін өзіне қаратып, ұйғырларды бағындырды. 1211-1215 жылдар арасында Қытай жерін басып алып, олардың тас атып дуал құлататын, от лақтырып өрт шығаратын соғыс техникаларын қолға түсіреді. Өзіне көрші жатқан мемлекеттерді жаулап болған Шыңғысхан енді Орта Азия мен Қазақстанға көз тігеді. Жазба деректерге қарағанда, бұл жорыққа Шыңғысхан өте ұқыпты дайындалған. Ол өз еліне Орта Азиядан, Қазақстаннан келген саяхатшылар мен саудагерлерден Хорезм шахының, Қарахан мемлекетінің, қарақытайлардың ішкі саяси жағдайы, олардың бір бірімен қарым-қатынастары, әскерлерінің құрамы турла сұрап, мәліметтер алып отырған. Шыңғысхан 1217 жылы Күшліктің Жетісудағы иеліктерін басып алуға Жебе ноянды аттандырды. Жебе ноян бастаған монғолдардың діни қысым жасамау ұранын басшылыққа алды. Күшліктің мұсылман дінін жақтаушыларға тізе батырып отырған кезіне сай келген бұл ұран жергілікті халықтан қолдау тауып, монғолдарды мұсылмандар құшақ жая қарсы алды. Мұсылман діні үшін қарақытайлықтармен күрес жүргізіп жатқан Арслан хан монғол әскерлерінің бір бөлігін басқарып келе жатқан Құбылайды көмекке шақырады. Монғолдар бұл жағдайды дер кезінде пайдаланып, 1218 жылы Жетісу жеріне енеді. Жаулап алудың зардаптары. Монғол шапқыншылығының зардаптары орасан зор болды. Жетісу аймағындағы халықтың монғол шапқыншылығына онша қарсылық көрсетпегенінің өзінде шапқыншылыққа дейін 200-ден астам елді мекендер болса, одан кейінгі ХІІІ-ХІҮ ғасырларда аймақта бар-жоғы 20-ға жуық қала мен қонысжайлар қалған. Жуас қала атанған Баласағұнның өзі түгіл орны қайда екені белгісіз болып кеткен. Ал Сыр бойыендағы қалалардың қандай қатыгездікпен жаулап алынғандығы Отырар қаласына жүргізілген археологиялық зерттеу жұмыстарынан толық белгілі болып отыр. Мәселен, қаланың орталық қорғанының бір бөлмесінен 20-30 адамның бас сүйектерінің бір жерден табылуы – қала тұрғындарын қырып жоюдың дәлелі.Монғол шапқыншылығы қалалық мәдениеттің дамуына үлкен кедергі болды. Отырықшылық мәдениет тоқырады. Егін шаруашылығының жүйесі бұзылды. Елдер арасындағы қарым-қатынас мүлде тоқтады. Ең басты мәселе халықтардың этникалық құрамы мүлде бұзылып, қазақ халқы қалыптасудың аяқталуы ұзақ жылға кешеуілдеді. Сөйтіп монғол шапқыншылығы Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық дамудың барысына орасан зардаптарын тигізді. Ұлыстардың құрылуы. Шыңғысхан жаулап алған жерлерін төрт баласына бөліп берді. Қазақстан жері оның үш баласының қол астына қарады. Бөліп берілген жерлер ұлыс деп аталды. Жошы ұлысы . Жошы – Шыңғысханның үлкен баласы. Оның ұлысына шығысы Ертіс өзенінен батысы Еуропа жерлеріне дейінгі ат тұяғы жететін жерлердің барлығы қарайтын болды. Көрсетілген жерлердің ішінен қазақ жерінен бүкіл Шығыс Дешті Қыпшақ жері, Арал, Сырдарияның төменгі ағысы, жетісудің солтүстік-шығыс бөліктері қарады. Ұлыстың орталығы кейбір деректерге қарағанда, Ертіс бойында деп жазылса, ал басқа бір деректерде Сарысу мен Кеңгір өзендерінің құйылысында делінеді. Шамасы соңғы дерек шындыққа жақын. Өйткені, Жошының күмбезі осы өзендердің бойында тұр. Шағатай ұлысы. Шағатай – Шыңғысханның екінші баласы. Оған Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан (Жетісу аймағы) мен Орта Азия жерлері берілген. Шағатайдың жазғы ордасы Іле өзенінің бойындағы Құяш деген жерде болған. Ұлысқа Шығыс Түркістанның жерлері де кірген. Үгедей ұылысы. Үгедей – Шыңғысханның үшінші баласы. Оған Батыс Монғолия мен Алтай, Тарбағатай, Ертістің жоғары ағысы бойындағы жерлер қараған. Ол ұлы хан атағын алғаннан кейін Орхонда, Қарақорымда тұрған. Кіші баласы Төле Монғолия жерін билеген. Алайда күшпен, зорлық-зомбылықтың арқасында құрылған бұл ұлыстардың арасында не саяси, не экономикалық, не бір этникалық байланыс болмаған. Олардың арасында билік үшін талас-тартыс күшейе берген. Туыстық қатынас мерзім өткен сайын суи түскен. 1259 жылы ұлы хан Мөңке қайтыс болған соң, Шыңғыс тұқымдарының арасындағы талас шиілінесе бастаған. аймақ мыңдық жүздік ондық Өкімет билігінің жоғарғы органы – құрылтай (жылына бір рет шақырылды) 95 түмен әкімшілік Шыңғысхан(жеке билік) әскери әкімшілік аймақ «Жасақ»(«Ясақ») заңы оң қанат(барунгар) сол қанат(жоңғар) орталыққанат (кул) Уақыты(жылдары) Болған оқиғалар 1207-1208 ж. Жошы Енисей қырғыздары мен теріскей Сібір халықтарын басып алды. 1207-1209 ж. Шыңғысхан таңғұттарды, Тұрфан кінәздіктерін басып алып, ұйғырларды бағындырады. 1211-1215 ж. Қытай жерін басып алып, соғыс техникаларын қолға түсіреді. 1217 ж. Күшліктің Жетісудағы иеліктерін басып алуға Жебе ноянды аттандырады. 1218 ж. Монғолдар Жетісу жеріне енеді. 1219 ж. Шыңғысханның 150 мыңға жуық қолы Ертістен Сырдарияға қарай қаптайды. 1219-1220 ж. Сыр бойындағы қалалар толығымен монғолдардың иелігіне көшеді. Қазақстан жерінде құрылған ұлыс 1. 2. 3. 1. Жасақ дегеніміз не?2. Қандай қалалар қарсылық көрсетті?3. Қазақстан жері қандай монғол ұлыстарына кірді?4. Монғол шапқыншылығының зардаптары қандай? м о н ғ о л Алты ай бойы ерлік салтқа төрін берген Отырар,Алты ай бойы алапатта жеңілмеген отырарАлты-ақ күнде жермен-жексен қирады.Ақыл ойын жалындатқан,Өнер, ғылым шамын жаққанҰлы қала Азияның маңдайына сыймады.Безбүйрек жау сәбилерді,Шал-шауқанды,Кемпірді,Тіпті жүкті әйелдің де ішін жарып өлтірді.Құзғын, қарға ғана тынбай шарлап мұңлы аспанды,Отырардың аянышты зарлы өмірі басталды,Айдай әлем мойындаған даңқы бар,Жүз елу мың халқы бар,Нән қаланың асқақ әні осыменен шектелді... (Жеңілген жеңімпаз хақындағы Отырар дастаны немесе Шыңғысханның қателігі. үзінді М.Шаханов)Осы мәтін бойынша Шыңғысханға мінездеме бер: Шыңғысхан