Ашы? саба? ?аза? жеріндегі ерте орта?асырларда?ы мемлекеттер(VІ-ХІ ?асырлар) (10 сынып)

Қазақстан жеріндегі ерте орта ғасырлардағымемлекеттер (VI-XI ғғ) VI-XI ғғ Қазақстан аумағындағы алғашқы мемлекеттерге сипаттама бере отырып, олардың даму тарихы, қоғамдық құрылысы мен саяси жағдайларын түсіндіру. Алғашқы мемлекеттердің әлеуметтік – экономикалық жағдайына тоқталу. «Этнос» деген қандай ұғым білдіреді?Белгілі бір халық немесе ел2. Қазақ халқының этностық құрамын кімдер құрады?Түркі тілдес ру-тайпалар3. Қазақстан жерінде байырғы тұрғындарының тілі қалай қалыптасты?Кейбір мамандардың пікірі бойынша үнді-иран тілдес, түркі тілдес мамандардың пікірі бойынша түркі-түрік-қазақ тілдес4. Қазақ халқының қалыптасуы қай кезеңде басталды?Түркі дәуірінің алғашқы кезеңінен, яғни VI ғ бастап5. Қазақтардың біртұтас этнос болып қалыптасуы қай уақыт аралығында болды?Ежелгі дәуір, ерте орта және соңғы орта ғасырларды қамтыды, төрт мың жылға созылды. Берілген тарихи уақыт пен оқиғаны сәйкестендіру VI-XI ғғ Құлағу мемлекетінің құлауы X-XIII ғғ Қазақ халқының қалыптасу кезеңі XIII-XIV ғғ Түрік қағанатының құрылуы XV ғ Қазақ халқының қалыптасуының соңғы кезеңі 552 ж Найман, керей, меркіт т.б. тайпалардың қазақ жеріне орналасуы 1356 ж Қазақ халқы қалыптасуының нақты уақыты Талдауға берілген терминдердің анықтамасын анықта Тілдері бірдей болған сақ, үйсін, қаңлы т.б. тайпаларТүркі тілдес тайпа Жауынгердің атымен аталған, қол астында біріккен түріктердің феодалдық мемлекетіОсман империясыОрта және Кіші Азияда мекендеген ру-тайпаларҮнді-иран тілдес ру-тайпаТерісінің түсі мен басқа да сыртқы белгілері арқылы ерекшеленетін адамдар тобыМонғолойдтік нәсілОрта Азияда орналасқан жазық Туран ойпатыVІІІ ғ көне түрік жазу“Күлтегін” тас жазуы Картадан түркі тілдес халықтардың аумақтарын көрсет Татар, башқұрт, чуваш, қырым татарларыЕділ-Жайық өңіріӘзірбайжан, қарашай, балқарКавказ үстіртіҚазақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, қарақалпақТуран ойпатыҰйғырШығыс ТүркістанСаха (якут), шор, хақас, алтай қырғыздарыСібір және Шығыс АзияТүрік ұлтыКіші Азия Түркі тілдес халықтардың қалыптасу кезеңдерін түсіндір БҰҰ ұйымының құрамындағы түркі тілдес ұлттар Түрік Қазақ Өзбек Әзірбайжан Қырғыз Түрікмен Ресей мен Қытай қол астында түркі тектес он ұлттар татар башқұрт чуваш тува алтай саха хақас кабардин қарашай – шеркес ұйғыр Мемлекет атауы Өмір сүрген кезеңі Орналасқан жері Орталығы Түрік қағанаты 552-603 жылдар Жетісу, Амудария мен Сырдария аралығы Суяб Батыс Түрік қағанаты 603-704 жылдар аралығында Іле, Шу өзенінен бастап, Солтүстік Батысында Еділ мен Кубань өзендерінің төменгі ағысына дейін, ал Солтүстік Шығысында Есіл мен Ертіс өзендерінің жоғарғы ағысын алып жатыр. Оңтүстік Батысында Тарым, Әмудария өзендерін алып жатыр. Астанасы Суяб қаласы Шу өзенінің бойында орналасқан Түркеш қағанаты 704-756 жылдар аралығында Жетісу, Оңтүстік Қазақстан және Орта Азия жерлерінің бір бөлігі Суяб қаласы кейіннен Сұлу қаған орданы Талас (Тараз) қаласына көшірді Қарлұқ қағанаты 756-940 жылдар аралығында Оңтүстік Қазақстан және Жетісу жері Суяб қаласы, кейіннен Қойлық қаласына көшірілді Оғыз мемлекеті ІХ ғасырдың соңы – ХІ ғасырдың басы Арал өңірі, Солтүстік Каспий жағалауынан, Батыс Қазақстан, Орта және төменгі Сырдария өзендерінің маңында орналасты Астанасы Сырдария бойындағы Янгикент қаласы Қимақ қағанаты ІХ ғасырдың соңы – ХІ ғасырдың басы Солтүстік, Шығыс және Орталық Қазақстан Ертіс өзені бойындағы Қимақия қаласы Түрік қағанатының ірі қолбасшылары Аты-жөні Басқарған уақыты Жетістіктері Бумын қаған 551-552 жж Түрік қағанатының негізін қалаушы Монғолия жеріндегі Жужан қағандығын талқандаған «елхан» атағын алған Қара – Еске қаған (Бумынның баласы) 552-553 жж Орхон өзенінің жоғары ағысындағы Бурхат тауларындағы Жужан әскеріне бірнеше рет соққы беріп, қорғанды Мұқан қаған 553-570 жж Жужан хандығын бас көтермейтін етіп талқандады. Солтүстіктегі Саян тауына дейінгі тайпаларды бағындырса, Шығысында Сары өзенге дейінгі оғыз-қимақ, татар тайпаларын бағындырды. Қытайлар салық төледі. Мұқан-Ұлы дала қожасы Тобо қаған 570-580 жж Қытаймен жақсы қарым-қатынас орнатқан, Түрік қағанатының Шығысындағы саяси ықпалын күшейтті Иштеми 580-599 жж Түрік қағанатының Батыс шекараларын кеңейткен. Эфталиттерге соққы берген Арал, Каспий теңізіне дейінгі жерлерді өзіне қаратқан ТҮРІК ҚАҒАНАТЫ (552-603 жж) БАТЫС ТҮРІК ҚАҒАНАТЫНЫҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ ҚАҒАН – жоғарғы билеуші және әскербасы ЯБҒУ – биік дәрежелі атақ, қағанның орынбасары, қағанаттың он қанатын басқарған ҰЛЫҚ – жоғары дәрежелі атақ, қағанаттың әкімшілік басқарудың басшысы ШАД – әкімшілік – әскери бөліктерді басқарған – «он жақ» ЕЛТЕБЕР – қағанаттың ірі тайпалық одақтардың көсемі Бұрықтар – сот билігін атқарушылар Тархан – жоғарғы әкімшілік басқару және сот қызметін атқарушы Тұдын – бағынышты тайпаларды бақылаушы, салық-жинаушы Бектер – жергілікті жерлерде қағанның тірегі ҚАРА БҰДУНДАР – қарапайым халық, малшылар, егіншілер ҚҰЛДАР      ОҒЫЗ МЕМЛЕКЕТІНІҢ ТАЙПАЛЫҚ ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ Оғыз мемлекеті ІХ ғ соңы – ХІ ғ басы Астанасы Янгикент (Жаңа Гузия) Махмұт Қашқари24 тайпадан тұрған бұзықтар ұшықтар Қытай “Күлтегін” ескерткіші араб “ОҒЫЗНАМА” ДЕРЕКТЕР Әл – Марвази 12 тайпаға біріккен деп жазады баяндур, имур, қайлар, халаджылар, жағарлар, чаруктер, қарлұқтар, қимақ, башқұрт, печенег т.б. тайпалар Күл-еркіндер – жабғу – орынбасарлары, кеңесшілер Жабғу (ябғу) – жоғарғы билік иесі Инал – жоғарғы лауазым иелері, мұрагерлер Сюбашы – әскери басшылар Қатын – жабғу әйеліне берілген атақ, сарайдың істеріне араласады Халық жиналысы – жылына 1 рет шақырылады Қаңқаш – Ақсүйек-шонжарлар кеңесі Ел басқару Ұлы Құрылтай Кіші Құрылтай ұлдары “Боз – оқ” “Үш– оқ” Қаған Билік құрған кезеңі Басты оқиғалар Үшлік (Үш-елік) 704-706 жж Қытайлардың әскерін талқандап, түркеш тайпасының беделін көтерді, түрік тайпаларын бағындырып Түркеш қағанатының негізін қалаушы. Қағанаттың әкімшілік басқару жүйесін нығайтуға көп көңіл бөлген Саға 706-715 жж Сары және қара түркеш арасында таққа талас жылдары. Бірақ түркештер Шығыс Түрік қағаны Қопаған қағанға билікті бермей қарсы тұрды. Сұлу (сүзеген қаған) 715-738 жж Таң империясымен қарым-қатынас жасады. Шығыс Түрік қағанатымен және Тибет патшалығымен құдаласты. Орта Азия тайпаларымен, қарлұқтармен бірлесе отырып арабтарға соққы берген. Тәуелсіздік сақтауға тырысқан Тұқарсан құштар 738-740 жж Қара түркештер мен сары түркештер арасында талас-тартыс ушыққан Жыпыр 749-753 жж Қағанат ішіндегі тартысты тоқтата алмады. 751 жылы арабтар мен Қытайлар арасындағы Атлах шайқасынан кейін, түркеш қағанаты мүлде әлсіреді. 756 жылы билікті қарлұқтар өз қолына алды ТҮРКЕШ ҚАҒАНАТЫ (706-756 жж) ТАРИХИ СЫНАҚ ХАТ.... қағанатының құрамында ... аса теле тайпасы болған. (Түрік, отыздан)... тайпасының қағаны Үшліктің ... империясына қарсы жүргізген соғыстары ... болды. (Түркеш, Таң, нәтижелі)... қағанаты 20 ... аймаққа бөлінді. (Түркеш, әкімшілік)4. ... жылы қарлұқтар ... қағанатын тас-талқан етеді. (840, Ұйғыр)5. ... көші-қонға лайықты, арба үстінде тігілген ... болған. (Оғыздардың, үйлері)6. Қимақтардың екінші астанасы ... көлінің жағасындағы ... қаласы болды. (Алакөл, Карантия) Ерте палеолиттік ескерткіштер табылған аймақ?А) Батыс ҚазақстанВ) Шығыс ҚазақстанС) Орталық ҚазақстанД) Оңтүстік ҚазақстанЕ) Солтүстік Қазақстан2. Андрон мәдениетінің ең негізгі сипаты.А) Жебелі садақтың шығуыВ) ИнициацияС) Саз балшықтан ыдыс жасауД) Өнімді еңбектің пайда болуыЕ) Темір құралдар жасау3. Қаңлыларда ел басқару ісін кім атқарған? А) ХанВ) УәзірС) ГуньмоД) БекЕ) Қаған4. Қайрақ пен шапқы салатын зат атауыА) ДорбаВ) Темір қалтаС) ОқшантайД) ДауылпазЕ) Шонданай5. Ортағасырлық қала мәдениетінің гүлденген кезеңі.А) VI – VIII ғғ В) VIII – X ғғС) X – XII ғғД) XII – XIV ғғ Е) XIV – XV ғғ 6. Қарахандықтардың исламды мемлекеттік дін деп жарияланған жылыА) 960 жВ) 993 жС) 1024 жД) 1209 жЕ) 1113 ж7. Эквиус деп қай қаланы атаған?А) АркөкВ) ҚостөбеС) ЕкіоғызД) ТалхизЕ) Бесқамыр 8. Әл-Фарабидің еңбегіА) “Ғылымдар энциклопедиясы”В) “Дүниенің ақыры”С) “Астрономияның кілті”Д) “Шыңдық сыйы”Е) “Даналық кітабы”9. Қарлұқтардың құрамында 9 тайпа болғандығын дәлелдеген ғалымА) Әл-ЯкубиВ) Әл-МарвазиС) Ибн-ХаукальД) ГардизиЕ) Сыма-Цянь10. Қарахан мемлекетінің өмір сүрген уақытыА) 552-603 жжВ) 756-940 жжС) 942-1212 жжД) 1125-1212 жжЕ) 603-704 жж ДСВЕСАСАВС ТЕСТ ЖАУАПТАРЫ САБАҚҚА ҚАТЫСҚАНДАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!