?ылыми-зерттеу ж?мысыны? та?ырыбы:“Семей ??іріндегі ал?аш ашыл?ан ж?рме?келер тарихы”

Семей қаласының сауда орталығы ретінде атқарған қызметі мен маңызының ерекшеліктерін анықтау XIX ғасырдағы сауда сипатының өзгеруінің нәтижесін көрсету Семей өңіріндегі жәрмеңкелік сауданың қалыптасуы мен дамуына жан жақты, толық мағлұмат беру Жәрмеңкелік сауданың кеңінен өріс алуының бірқатар себептеріне тоқталу Семей өңірінде сауда орындарының, жәрмеңкелердің ашылуы қаламызда халық санының өсуіне, қалада сауда мәдениеті дамуының ерекшеліктері негізінде талдау жасау Жәрмеңкелер жайлы құжаттар мен деректерді саралап, сауда-саттық саласындағы қызметіне талдау жасау Семей өлкетану мұражайындағы экспонат: Семей облысының картасы 1854жыл Семейдегі сауда орындары XVIII ғ Базар алаңы Қаланың шығыс бөлігі 1867 ж Бородин алаңы Көпестердің сауда үйі Семей сауда- саттықтың ірі орталығы болды. Бұл туралы Омбы қаласында көлемді архив томдары бар. Семей қаласының саудагерлері: Плещеев, Арафьев, Мусиндер, Баймұратов, Каукенов т.б. болған. 1760 жылы Семейде азиялық көпестермен және шекаралық шептерге таяу көшіп- қонып жүрген қазақтармен сауда байланыстыратын ұлғайту үшін айырбас, сауда сарайы салынды. 1778 жылы ол Ертістің оң жағалауына көшірілді. Семейде айырбас сарайының ашылуына тек орыс саудагерлері ғана ықпал еткен жоқ, айырбас сауданың дамуына Әбіл-Мәмбет ханның баласы Орта жүздің сұлтаны Әбілфайыз да ықыласты болды. [4,32]. Біріншіден, Қазақстанның негізгі халқы көшпелі бол-ды және жартылай көшпелі өмір салтын кешті. Екіншіден, қазақтың кең- байтақ даласындағы жол жүйесі нашар дамыған еді. Тақырыпты зерттеуде Семей өңірінің алғашқы жәрмеңклеріне қатысты нақты деректерге сүйене отырып тарихи білімдерді жинақтау тұрғысында зерттеудің методолгиялық негізі тарихи принциптер негізінде болмақ. Зерттеу жұмысын біріктіру-салыстыру, нақты тарихи және хронологиялық талдау әдістерін пайдалана отырып жазылды Орталықта жәрмеңкелердің құрылуы ,орналасуы және өткізу тәртібі жайлы мағлұматтар жинақтадық Қазіргі заман тарихын құжаттандру орталығын-дағы дерек көздерімен танысу Семей сауда- саттықтың ірі орталығы болды. Бұл туралы Омбы қаласында көлемді архив томдары бар. Семей қаласының саудагерлері: Плещеев, Арафьев, Мусиндер, Баймұратов, Каукенов т.б. болған. 1760 жылы Семейде азиялық көпестермен және шекаралық шептерге таяу көшіп- қонып жүрген қазақтармен сауда байланыстыратын ұлғайту үшін айырбас, сауда сарайы салынды. 1778 жылы ол Ертістің оң жағалауына көшірілді. Семейде айырбас сарайының ашылуына тек орыс саудагерлері ғана ықпал еткен жоқ, айырбас сауданың дамуына Әбіл-Мәмбет ханның баласы Орта жүздің сұлтаны Әбілфайыз да ықыласты болды. [4,32]. «Всеподаннейше Вашего и.в. прошу всевысоччайше указать впредь, после всяких наших прошений и высочайшему двору Вашего.величество, посы-лать и пересылку людей чинить в состоящую поблизости кочевания нашего Семипалатинскую крепость......». Семей көпестерінің сауда-саттықтағы атқарған маңызы Семей өңірінің белгілі көпесінің бірі -Бұршақ Еспаев еді.Ол Семей шаһарында туып, осы қалада 1889 жылы дүниеден өтті. Семей қаласында бірінші гильдиялы көпес атағын 1846 жылы қазақ арасында бірінші болып алды. Сондай саудадағы бірінші гильдиялы 1831 жылы Феодор Сергеевич Афонин деген көпес алды.1839 жылы татар байларының ішінен Садық Мусин 1793-1884 деген миллионер сондай куәлікті бірінші болып алды. Найманның байы Үкібай бірінші гильдияны 1881 жылы алды. Оның ұлы Қаражан мұндай атаққа 1903 жылы ие болды. Қаражан Үкібаев Семейде ет пен тері өнеркәсібінің негізін қалаған кісі еді. Семейдің Садық Мусин дейтін миллионері сібірдің бұландарының терілерін, кәмшаттан тігілген неше түрлі малақайларды жүздеген көліктермен әкелді көпес Фатих Мусин көпес Мусиннің үйі көпес Мусиннің диірмені М.В.Хамитов көпестің сауда үйі Көпес Плещеевтің үйі Тауардың аты Әкелінгені сом. Сатылғаны сом. Шай, қант, қыш ыдыстар, мануфактуралар, бокал, галантеррея 2638948 1567422 Иленбеген тері 260066 347052 Қой терісі,жүні 110272 79029 Май және шошқа майы 71271 67544 Иленген тері 91360 65170 Ұн және ұн тағамдары 75624 81214 Киіз 50933 30375 Жылқы 105600 54368 Ірі қара мал 189752 606986 Азия маталары мен жемістері 133736 83370 Ұсақ мал 253436 533095 Темір, шойын, жез бүйымдары 85262 56185 Ешкі жүні 26271 111659 Түйе жүні мен қой жүні 17409 252740 Ауылшаруашылық өнімдері 1260 2343 Түйелер 8600 7600 Басқа тауарлар 29107 6310 Жиыны 4153267 3952462 1906 жылы Семей өңірінің әскери губернаторы берген есеп бойынша «Семей өңірінде 1906 жылы 29 жәрмеңке болды, оның 18-ғана жұмыс істеп тұрған еді». Статистикалық комитет осы 18 жәрмеңкенің тауар айналымын есептеді. Бұл жәрмеңкелердің тауар айналымы бойынша бірінші орынды Ботов жәрмеңкесі Қарқаралы уезіндегі алады. 1906 жылы сатылған тауары 2343613 сомды құрайды. Екінші тауар айналымы бойынша Семей уезі, Делбегетей жеріндегі Шар көктемгі жәрмеңкесі-333100 сом, Семияр станциясындағы Екатеринская жәрмеңкесі-308367 сомды құрайды. Павлодар уезі, Баян-Ауыл станциясындағы Покровская жәрмеңкесі-299560 сом, Песчан станциясындағы Рожденственская жәрмеңкесі -101850 сом, Үрлітүп селосындағы Спиридон жәрмеңкесі-190480 сом және тағы да басқа жәрмеңкелердің тауар айналымы 7590-83270 сом аралығында болды. Ең ірі мал сатылатын жәрмеңкелер Ботов және Шар көктемгі жәрмеңкелері [9,3]. Қоянды жәрмеңкесі Қоянды жәрмеңкесі орналасқан Қарқаралы yeзi территориялық бөлініс жағынан бұрынғы Семей губерниясына қарады. Қарқаралының ғана әлеуметтік-экономика-лық үрдістеріне әсер етіп қоймай, қазақ даласында сауда капиталының таралуына, өндіріс орталықтарының қалыптасуына, саяси-мәдени оқиғалар үрдісінің айшықтануына ықпалын тигізді. 1876 жылы 3 желтоқсанда Семей обылысының әскери губернаторы В.Полтарацкийдің Батыс Сібір губернаторына Шар өзені бойындағы жәрмеңкенің ашылуы туралы жазған құжатында: «...Семи-палатинском уезде, в урочище Кара-мола уреки Чар, в 60 верстах на юг от юго-западе от Семипалатинска торговля увеличелась полным успехом, и ныне установились в названной местности две ежегодные ярмарки, помимо всякого официального разрешения и даже содействия, обещающие в непродолжительном времени немногим уступать в размерах оборота в Ботовской ярмарке» [1;62]. Осы деректерге сүйене отырып, Шар өзенінің бойындағы жәрмеңке 1876 жылдан бастап жұмыс істегендігі, оның Қоянды жәрмеңкесінен жылдық тауар айналымы кем түспегенін көруге болады. Шар өзенінің бойындағы Қара-мола жеріндегі жәрмеңке жылына екі рет өткізілетіндігі жазылған. Шар жазғы жәрмеңкесі 10 мамырдан 10 маусымға дейінгі аралықта және Шар күзгі жәрмеңкесі 10 қыркүйек- тен 10 қазанға дйін өткізілді. Жазғы жәрмеңкеде Зайсан, Өскемен уездерінен және Семей уезінің оңтүстіктегі ауылдарынан қой айдалып әкелінетін. Қара-мола жерінен Павлодар уезіне, Ресей жеріне қарамола бұқаларын табындап сатып алынды [1;62]. 1877 жылы 14 ақпанда Қаржы Министірлігінен Батыс Сібір генерал-губернаторынан шар өзені бойындағы жәрмеңкенің ашылу жайында уведомлениесі келді. Бұл құжатта Қаржы министрлігі 464 бұйрығы бойынша Семей облысының басқармасына Шар жәрмеңкесінің ашылуына рұқсат берілгендігі жайлы жазылған [1;63]. Шар жәрмеңкесінің құрылуы Жәрмеңкенің аталуы құрылуы Жұмыс істеу уақыты Қоянды, Қарқаралы уезі 1923ж 15маусым-15шілде Баян-ауыл 1924ж 14-18қазан Шар,Карповка селосы 1925ж 14-28қазан Зайсан, Зайсан уезі 1924 ж көктемгі 1-8 маусым Қатон-Қарағай, Бұқтырма уезі 1924ж көктемгі 1-8 маусым Мешіт, Өскемен уезі 1925ж көктемгі 10-17 мамыр, күзгі 1-7 қаңтар Өскемен 1923ж 19желтоқсан-3 қаңтар Долон, көктемгі 1925ж 24-31 желтоқсан Семиярская, Семей уезі 1924ж 7-12 желтоқсан Кривинская, Семей уезі 1926ж 15-22 желтоқсан Ямышевская, Павлодар уезі 1925ж 25-31желтоқсан Песчанская 1924ж 1-7 желтоқсан Иртышская,Павлодар уезі 1925ж 19-31желтоқсан Үрлітүп, Павлодар уезі 1925ж 8-15 қаңтар Семей губерниясындағы жәрмеңкелер 11.11.1927жыл “Торговые связи Семипалатинсеого Прииртышья (XVIII начало -XXвв)” Құжаттар жинағы №89 құжат,117бет