Слайд 7 сынып?а арнал?ан к?рнекілік кестелері

1-кесте Етістіктің шақтары туралы түсінік 1.Костя мен Митя таудың терістік жағын қарауылдап отыр.2.Жау бізді өкшелеп қуып келеді.Енді оларға бір соққы беруге дайындалдық.3.Дөңестен екі-үш жүз метрдей ғана қашықтықта жауды күтеміз. (Қ.Қайсенов.) 2-кесте Етістік шақтарының жасалуы Шақтық мағынаны білдіретін етістіктер үш жақтың бірінде жіктеліп келеді:кел-ген-мін,бар-ар-сың,жаз-ып-ты,көр-ді-м,айт-пақ-сың,т.б. Жіктік жалғау күрделі етістіктердің құрамында көмекші етістікке жалғанады:жазып отыр-ған-быз,көмектесіп, жібер-ер-сіздер.Етістіктің шақтары есімше,көсемше тұлғалары мен етістік түбіріне –ды,-ді,-ты,-ті және –мақ,-мек,-бақ,-бек,-пақ,-пек жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады:ал-ды,көрсет-ті,келіп кете-ді,бар-ып-ты,айтып кет-пек,көшіріп жаз-бақ,қайтар-мақ. 3-кесте Етістік шақтарына арналған мысалдар 1.Адамның өзі жетпеген жерге сөзі жетеді.Ерінбеген етікші болады.Ақылды жігіт атқа да мінер,таққа да мінер. (мақал)2. -Амандық болса,талай кездесерміз,-деді де,Света тез шығып кетті.Мен орнымда сілейіп тұрып қалыппын.Дуня апай барып есік ашып жатыр. (Т.Ахтанов.) Етістіктің шақтарын түсіндіруге арналған көрнекілік кестелер . 1.Осы шақ. 4-кесте Осы шақтың түрлері Жасалу жолдары Мысалдар Нақ осы шақАуыспалы осы шақ “отыр,тұр,жүр,жатыр”етістіктері арқылы жасаладыКөсемшенің -а,-е,-й жұрнағынан кейін жіктік жалғауы жалғану арқылы жасалады Көріп отыр,жанып тұр,ойнап жүр,көмектесіп жатыр.айтады,сөйлеседі,келеді. Мұғалімдер үйінде не болып жатқаны анық көрінеді.Ахметов сөйлеп тұр.Басын біресе оңға,біресе солға бұрып сөйлейді.Ахметовтің сол жағында Оспанов үстелге жабысып алып,сүйкетіп жазып жатыр. /Б.Соқпақбаев/ 5-кесте2.Келер шақ. Келер шақтың түрлері Жасалу жолдары Мысалдар Болжалды келер шақ -р,-ар,-ер,с оқыр,айтар,келер,бармас Мақсатты келер шақ -мақ,-мек,-бақ,-бек,-пақ,-пен Оқымақ,жүрмек,жазбақ,айтпақ,көрсетпек Ауыспалы келер шақ Мезгіл ұғымын білдіретін сөз бен –а,-е,-й және көсемшеніңжіктік жалғауы-мен келеді Ертең жүремін,бүгін барады,енді сөйлейді 6-кесте3.Өткен шақ. Өткен шақтың түрлері Жасалу жолдары Мысалдар Жедел өткен шақ -ды,-ді,-ты,ті Барды,көрді,айтты,жетті Бұрынғы өткен шақ -п,-ып,-іп,-ған,-ген,-қан,-кен Тоқыпты,иіріпті,жазыппын,келіпсің,айтқан,жүрген Ауыспалы өткен шақ -атын,-етін,-йтын,-йтін Қайтатын,білетін,оқитын,билейтін Қалып етістіктерінің жіктелу үлгісі. 7-кесте Жақ отыр тұр жүр жатыр ІІІІІІ ОтырмынОтырсыңОтырсызОтыр- ТұрмынТұрсыңТұрсызТұр- ЖүрмінЖүрсіңЖүрсізЖүр- ЖатырмынЖатырсыңЖатырсызЖатыр- ІІІІІІ ОтырмызОтырсыңдарОтырсыздарОтыр- ТұрмызТұрсыңдарТұрсыздарТұр- ЖүрмізЖүрсіңдерЖүрсіздерЖүр- ЖатырмызЖатырсыңдарЖатырсыздарЖатыр- Күрделі нақ осы шақтың жіктелуі үлгісі 8-кесте Жақ Жекеше Көпше І Жазып жатырмын Жазып жатырмыз ІІ Жазып жатырсыңЖазып жатырсыз Жазып жатырсыңдарЖазып жатырсыздар ІІІ Жазып жатыр- Жазып жатыр- Ауыспалы осы шақ түрінің жіктелу үлгісі 9-кесте Жақ Жекеше Көпше І Көмектесемін,білемін,жетектеймін Көмектесеміз,білеміз,жетектейміз ІІ Көмектесесің,білесің,жетексейсің.Көмектесесіз,білесіз,жетектейсіз Көмектесесіңдер,білесіңдер,жетектейсіңдер.Көмектесесіздер,білесіздер,жетектейсіздер. ІІІ Көмектеседі,біледі,жетектейді Көмектеседі,біледі,жетектейді Болжалды келер шақтың жіктелу үлгісі 10-кесте Жақ Жекеше Көпше І Сөйле-р-мін,жүр-ме-с-пін Сөйле-р-міз,жүр-ме-с-піз ІІ Сөйле-р-сің,жүр-ме-с-сің,.Сөй-ле-р-сіз,Жүр-ме-с-сіз. Сөйле-р-сіңдер,жүрме-с-сіңдер.Сөйле-р-сіздер,жүр-ме-с-сіздер. ІІІ Сөйле-р-,жүр-ме-с-. Сөйле-р-,жүр-ме-с-. Мақсатты келер шақтың үлгісі 11-кесте Жақ Жекеше Көпше І Оқы-мақ-пын,біл-мек-пін Оқы-мақ-пыз,біл-мек-піз. ІІ Оқы-мақ-сың,біл-мек-сің.Оқы-мақ-сыз,біл-мек-сіз. Оқы-мақ-сыңдар,біл-мек-сіңдер.Оқы-мақ-сыздар,біл-мек-сіздер. ІІІ Оқы-мақ-,біл-мек-. Оқы-мақ-,біл-мек-. Жедел өткен шақтың жіктелу үлгісі 12-кесте Жақ Жекеше Көпше І Түсіндім,жаздым,айттым Түсіндік,жаздық,айттық ІІ Түсіндің,жаздың,айттың.Түсіндіңіз,жаздыңыз,айттыңыз. Түсіндіңдер,жаздыңдар,айттыңдар.Түсіндіңіздер,жаздыңыздар,айттыңыздар. ІІІ Түсінді-,жазды-,айтты-. Түсінді-,жазды-,айтты- Бұрынғы өткен шақтың жіктелу үлгісі 13-кесте Жақ Жекеше Көпше І Тұрыппын,сөйлеппін,барғанмын,келгенмін,оқыған едім Тұрыппыз,сөйлеппіз,барғанбыз,келгенбіз,оқыған едік ІІ Тұрыпсың,сөйлепсің,барғансың,келгенсің,оқыған едің.Тұрыпсыз,сөйлепсіз,барғансыз,келгенсіз,оқыған едіңіз. Тұрыпсыңдар,сөйлепсіңдер,барғансыңдар,келгенсіңдер,оқыған едіңдер.Тұрыпсыздар,сөйлепсіздер,барғансыздар,келгенсіздер,оқыған едіңіздер. ІІІ Тұрыпты,сөйлепті,барған,келген,оқыған еді. Тұрыпты,сөйлепті,барған,келген,оқыған еді. Ауыспалы өткен шақтың жіктелу үлгісі 14-кесте Жақ Жекеше Көпше І Келетінмін,баратын едім Келетінбіз,баратын едік ІІ Келетінсің,баратын едің.Келетінсіз,баратын едіңіз. Келетінсіңдер,баратын едіңдер.Келетінсіздер,баратын едіңіздер. ІІІ Келетін,баратын еді. Келетін,баратын еді. Сөз тіркесіне арналған көрнекілік кесте мен сызбалар. 1.Сөз тіркесі құрамын байқататын сызбаБағыныңқы сөз Басыңқы сөзсәулетті ғимаратасыл сөзсабаққа дайындықшапшаң жүгіру 2.а)Сөз тіркесі және күрделі сөздер тұрақты тіркестер кестесі 15-кесте Синтаксистік тіркес Лексикалық тіркестер Сөз тіркесі Күрделі сөз Тұрақты тіркес Суық желӘдемі жазуКөпірден өтуҚоңыр ала сиырҚара торы қыз Суық торғайЖақсы көруҚара көк Жығылып қала жаздады.Оқып отыр екен Суық сөзТіс жармауЗықысын шығаруСіркесі сукөтермеді.Жұмған аузын ашпау Ә)Сөз тіркесінің ішінде әрі күрделі сөз,әрі тұрақты тіркес болатын сөздер тобының кестесі 16-кесте Сөз тіркесіндегі күрделі сөз Сөз тіркесіндегі тұрақты тіркес Суық торғайдың үніАлыстағыны жақсы көредіДүкеннен ойыншық көрдіИіліп тізе бүктіҰйықтағанда тісін қайрады Суық сөз тарадыОқуды жақсы көредіҚызды ойыншық көредіЖауы тізе бүктіОған тісін қайрады 3.а)Сөз тіркесінің түрлеріне арналған кесте 17- кесте Есімді тіркес Етістікті тіркес 1.Зат есімді тіркес:а)ойлы адам,ұлы арман,орындалған үміт,екі компьютер,отыз оқушы;ә)әкеммен дос,маған жиен,адамның дұшпаны а)ауылға кету,машинаны күту,үлкендермен кеңесу;ә)жақсы оқу,тез жүру;б)бес алу,төртке шығу; Сын есімді тіркес:а)бидай өңді,қызыл шырайлы,қысық көзді;ә)судан таза,сүттен ақ,сөзге сараң б)мырс-мырс күлу,тырс-тырс таму,в)әдейі келу,тез сөйлеу;Г)таңдана қарау,жалықпай түсіндіру,түсіндіріп айту. ә)Сөз тіркестері түрлерінің сызбасы Есімді сөз тіркестері:қызық Біздің Екі кітапОқылғанМынаЕтістікті тіркестер:ОлҮш ретСыбырлап айттыбүгін 4.Сөздердің байланысу тәсілдерінің кестесі 18-кесте Сөздердің байланысу тәсілдері Мысалдар Жалғау арқылы Мен әуежайға келдім. Шылау арқылы Хабарын хат арқылы жеткізді. Орын тәртібі Көп сөз-көмір,аз сөз-алтын. Интонация арқылы Алдырған-албырт. (М.Ә.) 5.Сөз тіркесінің құрылысына арналған кестелера)Матасу байланысындағы сөз тіркесінің құрылысы 19-кесте Жасалу жолдары Мысалдар Зат.е.+іл.сеп.зат.е.+тәу.ж. Қасымның өлеңі Есімд.+іл.сеп. Зат.е. Біздің ауыл Зат.е. Зат.е+тәу.ж. Қазақстан қаласы ә)Меңгеру байланысындағы сөз тіркесінің құрылысы 20-кесте. Жасалу жолдары Мысалдар Зат.е.+бар.с.ет. Мерекеге дайындалу Зат.е.+таб.с.ет.Зат.е.+(таб.с.жасырын)ет. Есікті ашу,хат алу Зат.е.+жат.с. ет. Америкада оқу. Зат.е.+шығ.с. ет.Зат.е.+шығ.с.+сын. Саяжайдан қайту,ауылдан қашық Зат е.+көм.с. ет. Компьютермен ойнау б)қабысу байланысындағы сөз тіркесінің құрылысы 21-кесте Жасалу жолдары Мысалдар Сын.зат.Есімд.зат.Сан.зат.Есімш.зат.Сын.ет.Сан ет.Елікт.ет. Талдырмаш балаБұл хабарБес жылАқталған сенім Жауапты сөйлеуЕкі айтуСарт-сұрт соғу. в)Жанасу байланысындағы сөз тіркестерінің құрылысы 22-кесте Жасалу жолдары Мысалдар Үст.ет.Көсемше.ет.Есімше+дай ет. Әдейі(ІІ)сұрануКештете (ІІ)оралуТаңданғандай (ІІ)қарау г)Сөз тіркесінің күрделенген құрылысындағы сөздердің байланысу сызбасы Қазақстан Республикасы Президентінің ЖарлығыЖарыса байланысу Сая іле ән бастады. Сатылай байланысу 6.Сөз тіркесін білдіретін синтаксистік қатынастардың кестесі 23-кесте Синтаксистік қатынастың түрлері Байланысу түрлері Сұрақтары Мысалдары Анықтауыштық қатынасТолықтауыш-тық қатынасПысықтауыш қатынас МатасуҚабысуМеңгеруМеңгеру ҚабысуЖанасу Кімнің?Ненің?Кімге?Неге?Кімді?нені?Кімді?неде?Кімнен?неден?кіммен?немен?Қашан?қайдан?қайда?қалай?Не үшін?не себепті? Өткірдің жүзі.Кестенің бізі...Ыбырай ұлы педогог болды.Халқыңа қалаулы бол!Бүйіріңді таянба.Таста тамыр жоқ.Жаман әдетпен аулақ болған жөн.Батамен ер көгерер. 622 жылы Мұхаммед пайғамбар Меккеден Мәдина қаласына көшіпті.Асығып келді,адырая қарады.Ол білу үшін мектепке келді. 24-кесте Мәтіннің тұтастық бірліктері Айрықша белгілері 1 2 1.Сөйлем 1.Мағына жағынан тиянақталған бірлік.2.Мәтіннің бастапқы(төменгі) сатысы. 2.Күрделі синтаксистік тұтастық 1.Абзац.Құрамында бірнеше сөйлемі бар,өзара мағыналық байланыстағы бірлік.2.Мәтіннің екінші (орта)сатысы. 3.Күрделі синтаксистік бүтіндік 1.Бірнеше абзацтан,бөлім,тарау,параграфтан құралатын бүтіндік.2.Мәтінің үшінші (жоғарғы)сатысы. Оқушының қызметі.Проблеманы тұжырымдау үшін:Жеке сөздер мәтін бола ала ма?Сөйлем неліктен мәтінге жатады?Абзац деген не?Абзац неліктен сөйлемнен жоғары тұрады? Мұғалімнің қызметі:Оларда қандай сұрақ пайда болғанын сұрайды.Егер сұрақ туындамаса,мұғалім сұрақты өзі қоюы тиіс. Болжамдар:-Жеке сөздер мәтін бола алмайды.-Сөйлемнің мәтінге жататын себебі:ол тиянақты ойды білдіреді. Қарсылық: -Жеке сөздер қандай жағдайда мәтін болады?-Кез келген сөйлемдердің жиынтығы абзац құрай бере ме? 1 2 -Абзац дегеніміз-бірнеше сөйлемнен тұратын күрделі тұтас ой.-Абзацтың сөйлемнен жоғары тұратын себебі де сонда:бірнеше сөйлемнің жиынтығынан құралады. Болжамның дұрыстығын дәлелдеу үшін оқушылар мысалдар келтіреді.-Қазақстанның,астанасы,Ақмола,бұрынғы,қала.(Бұл сөздер жеке тұрғанда белгілі бір тиянақты ойды білдірмейді.)-Қазақстанның астанасы-бұрынғы Ақмола қаласы.(Бұл-сөйлем.Қандай қала астана болғандығы жайлы хабарлап тұр.)-Қазақстанның астанасы-бұрынғы астанасы Ақмола қаласы.Кейін Ақмола атауы өзгертіліп,Астана деп аталды.Астана сөзі барлық тілдерге еркін аударылады.Мағынасы бәріне де түсінікті.(Бұл-абзац,4 сөйлемнен құралған,тұтас бір күрделі ойды білдіреді.) Мұғалім ойларын дәлелдеп шығуды тапсырды. 25-кесте Етістік райлары туралы түсінік 1.Ақыл азбайды,білім тозбайды.2.Үгітті ұққанға айт,ақылды жұққанға айт.3.Шапшаң жүрсең,шаң жұқпас. (мақал)4.Менің оқығым келеді. Оның айтқысы келеді. Етістіктің рай түрлері 26-кесте Рай түрлері Жасалу жолдары Мысалдар 1.Ашық рай2.Бұйрық рай3.Шартты рай4.Қалау рай Іс-қимылдың қай жақта,қай шақта тұрғаны ашық айтылады.Үнемі ІІ,ІІІ жақта бұйрық мәнде беріледі.-са,се жұрнағы арқылы жасалады.-қы,-кі,-ғы,-гі;-са,-се жұрнағына игі еді тіркеседі;-қай,-кей,-ғай,-гей. Отырмын,жазып отырсың,алды,айттыңыз,келерсіздер.Отыр,ал,алдыр,алсын,айт,айтсың,келіңдер,кел.Отырса,жазса,алса,айтса,келсе,болса.Отырғым келеді;барса игі еді; келгей,көргей,білгей,айтқай. Бұйрық райдың жіктелу үлгісі 27-кесте Жақ Жекеше Көпше І Айтайын,барайын,білейін,қалмайын. Айтайық,барайық,білейік,қалмайық. ІІ Айт-,бар-,біл-,қалма-Айтыңыз,барыңыз,білеңіз,қалмаңыз. Айтыңдар,барыңдар,біліңдер,қалмаңдар.Айтыңыздар,барыңыздар,біліңіздер,қалмаңыздар. ІІІ Айтсын,барсын,қалмасын,білсін. Айтсын,барсын,қалмасын,білсін. Шартты рай 28-кесте. 1.Өмірден көп нәрсені үйренсек,білсек дейміз. 2.Қатты айтсаң,қарындасыңа жақпайсың. Шартты райдың жіктелу үлгісі 29-кесте. Жақ Жекеше Көпше І Айтсам,сөйлесем,келмесем Айтсақ,сөйлесек,келмесек ІІ Айтсаң,сөйлесең,келмесең.Айтсаңыз,сөйлесеңіз,келмесеңіз. Айтсаңдар,сөйлесеңдер,келмесеңдер.Айтсаңыздар,сөйлесеңіз-дер,келмесеңіздер. ІІІ Айтса,сөйлесе,келмесе Айтса,сөйлесе,келмесе 30-кесте Қалау рай туралы түсінік 1.Менің көп жұмысты атқарғым келеді.2.Сен Әлияның есебін шығаруға көмектесіп жібергейсің.3.Ербол өзіне берілген тапсырманы уақытында орындаса игі еді. 31-кесте Жақ Жекеше Көпше -ғы,-гі,-қы,-кі+кел І Жазғым келеді/-еді/ Жазғымыз келеді /-еді/ ІІ Жазғың келеді/-еді/Жазғыңыз келеді/-еді/ Жазғыларың келеді/-еді/Жазғыларыңыз келеді/-еді/ ІІІ Жазғысы келеді/-еді/ Жазғылары келеді/-еді/ -са,-се,+игі еді І Жазсам игі еді Жазсақ игі еді ІІ Жазсаң игі едіЖазсаңыз игі еді Жазсаңдар игі едіЖазсаңыздар игі еді ІІІ Жазса игі еді Жазса игі еді -ғай,-гей,-қай,-кей І Жазғаймын,жазғай едім Жазғаймыз,жазғай едік ІІ Жазғайсың,жазғай едіңЖазғайсыз,жазғай едіңіз Жазғайсыңдар,жазғай едіңдерЖазғайсыздар,жазғай едіңіздер ІІІ Жазғай-,жазғай еді- Жазғай-,жазғай еді- Тұйық етістіктің септелу үлгісі 32-кесте Септіктер Тұйық етістіктің септелуі А. І. Б. Т. Ж. Ш. К. Жазу,сөйлеу,көру,баруымЖазудың,сөйлеудің,көрудің,баруымныңЖазуға,сөйлеуге,көруге,баруымаЖазуды,сөйлеуді,көруді,баруымдыЖазуда,сөйлеуде,көруде,баруымдаЖазудан,сөйлемден,көруден,баруымнанЖазумен,сөйлеумен,көрумен,баруыммен Тұйық етістіктің тәуелдену үлгісі 33-кесте Жақ Оңаша Ортақ І Айтуым,келуім. Айтуымыз,келу(лер)іміз. ІІ Айтуыңыз,келуің.Айтуыңыз,келуіңіз. Айтуларың,келулерің.Айтуларыңыз,келулеріңіз. ІІІ Айтуы,келуі. Айтуы,келуі.