Презентация по КРК Чувашская семья

Чăваш кил-йышĕ Презентацие Комсомольски районĕнчи Асанкасси вăтам шкулĕнче тăван ен культури вĕрентекен Катмакова Людмила Алексеевна хатĕрленĕ Урок тĕллевĕсем: Хальхи ача-пăчана хăйсен аслашшĕ-кукашшĕсен, мăн аслашшĕсемпе мăн кукашшĕсен пурнăзне ăнланса илме пулăшасси, халăх культурипе пурнăз уйрăлми зыхăнса тăнине кăтартасси;Кил-йыша, ашшĕ-амăшне, ватăсене, тăвансене чунтан-чĕререн хисеплеме вĕрентесси;Харпăр хăй кил-йышне, ашшĕ-амăшне, йăхне-несĕлне, тăван зĕр-шывне, халăх йăли-йĕркине чунтан парăнма вĕрентесси;Тăван тата ытти халăхсен культурине пĕлме хистесси. Урок эпиграфĕ: Земйĕре лайăх пăхса усрăр. Земье вăл – халăх чаракĕ, патшалăх чаракĕ.Пĕр-пĕринпе сапăр пулăр, зукшăн-пуршăн чашкăрса зяресрен, харкашасран аякра тăрăр. (И.Я.Яковлев) Пирĕн несĕлсен шухăшĕпе, кашни зыннăн хай пурăннă чухне икĕ пысăк пĕлтерĕшлĕ ĕз тумалла: -ватăлнă ашшĕ-амăшне пăхмалла; -хăй хыззăн хисепе тивĕзлĕ ачасем пăхса ястерсе хăвармалла. Чăваш кил-йышĕ Аслашшĕ-асламăшĕ Ашшĕ-амăшĕ Ачисем Анне, апи, амăш чăвашсемшĕн таса, сăваплă сăмахсем.Анне – кил ăшши.Анне ăшши пурне те зитет.Анне кăмăлĕ - земзе кăмăл.Аннерен зывăх тăван зук.Амăшĕ умĕнчи тивĕзĕ зинчен чăвашсем запла каланă: «Анняне кашни кун хăвăн ывăз тупанĕ зинче пĕзернĕ икерчĕпе хăналасан та вăл хăвна ырă тунине, унăн ĕзне хăвăн ĕзяпе тялесе татаймастăн». Ĕлĕк чăвашсен кил-йышĕнче арăмĕпе упăшки пĕр тан пулнă, хĕрарăма кая хурасси пулман.Упăшкипе арăмĕ пĕр-пĕрне хисепленĕ, питĕ сайра зез уйрăлнă. Ват зынсем запла каланă: «Ар зын – кил патши, хĕрарăм –кил турри». Земьен тĕп тĕллевĕ – ача-пăча пăхса ястересси.Арзын ача зуралсан та, хĕр ача зуралсан та савăннă. Турăран нумай ача пама ыйтса каланă кĕлĕре те ывăл-хĕр тесе асăннă.. Ачасене пăхса ястерес ĕзре аслашшĕ- асламăшсен тяпи пысăк пулнă. Качча тухнă хĕр упăшки килĕнче пурăнма пузланă. Завăнпа ачасем земьере ашшĕ-амăшĕпе тата аслашшĕ-асламăшĕпе пĕрле пурăннă. Кил-йышра пур ыйтăва та пĕр-пĕринпе канашласа татса панă, ваттисем каланине яланах итленĕ. Килти ĕзсене аслă хĕрарăм, ытти ĕзсене аслă ар зын йĕркелесе пынă. Земье пурнăзĕнчи пĕр кун Земьен ĕз кунĕ ирхине ирех – хĕлле 4-5 сехетре, зуллахи вăхăтра тата иртерех, шурăмпузпех, пузланнă. Малтан зитĕннисем вăраннă, зăвăннă та ĕзе тытăннă. Хĕрарăмсем: Ар зынсем картишĕнче ĕзленĕ:кăмака хутнă; выльăх-чĕрлĕхе апат панă;зăкăр пĕзернĕ; кил картинче тасатнă;ĕне сунă; садра, пахчара ĕзленĕ;апат хатĕрленĕ; вутă зурнă.шыв ăсса килнĕ. Аслăрах ачасем маларах тăрса ашшĕ-амăшне пулăшнă, кĕзĕннисем каярах вăраннă.Кăнтăрла тĕлĕнче кил-йыш сĕтел хушшине ларса апатланнă. Кăнтăр апачĕ хыззăн каллех пурте ĕзе тытăннă. Чи ваттисем зез кăштах выртса канса илме пултарнă. Казхине каллех кил-йыш пĕрле апатланнă. Зумăрлă е шартлама сивĕ занталăкра казхи апат зинĕ хыззăн пяртре ĕзленĕ.Ар зынсем: Хĕрарăмсем: зăпата тунă; зип арланă;вĕрен-кантра явнă. зĕленĕ; пĕчĕк ачисене пăхнă. Ытти ачисем аслашшĕ-асламăшĕ зумне канлĕн вырназса ларнă та авалхи юмахсем тата пулни-иртни зинчен каласа панисене итленĕ.Аслăраххисем хăйсен юлташĕсем патне улах ларма тухса кайнă.Чи пĕчĕккине сăпкана зывăрма вырттарнă, ыттисем сак е кăмака зине, аслашшĕ-асламăшĕ зумне кĕрсе выртнă. Ыйту –хурав1)Хальхи вăхăтра чăваш кил-йышĕ мизе сыпăкран тăрать?2)Сирĕн килте азу-аннясем, аслазу-асаннясем мĕнле ĕзсем тăваззĕ? Эсир аслисене мĕнле пулăшатăр?3)Сирĕн земьере ĕз кунĕ мизере пузланать? 4)Казсерен эсир пурте пĕрле пузтарăнсан вăхăта мĕнле ирттеретĕр? Кану саманчĕ (физкультминутка). Ача-пăча вăййи. «Ят пĕлмелле»Вăйă картинче пĕр ача ларать. Вăйă карти юрласа заврăнать:Ларать, ларать, (ача ячĕ) ларатьШĕшкĕ тĕмĕ айĕнче, шĕшкĕ тĕмĕ айĕнче.Зиет,зиет (ача ячĕ)зиетШĕшкĕн сарă мăйăрне, шĕшкĕн сарă мăйăрне.Вăхăт зитсен т(ă)рас пулать,Ятне т(ĕ)рĕс калас пулать.Юрласа пĕтерсен заврăнма чарăназзĕ. Юрлакансенчен пĕри хызалтан пырса ачан кузне хуплать. Кам хупланин ятне тĕрĕс каламалла. Ыйту –хуравЭсир чăваш чĕлхисĕр пузне тата мĕнле чĕлхесем пĕлетĕр?2) Сире вырăс халăхĕн культури кăсăклантарать-и? Словарь ĕзĕ:Иерархия – кĕзĕннисем аслисене пăхăнса тăмалли йĕркеДеспотизм – хĕсĕрлемелли йĕркеПасынок – амазури ывăл, тăван мар ывăлПадчерица – амазури хĕр, тăван мар хĕрНевестка: сноха – кин (ывăл арăмĕ, шăллăм арăмĕ)Свекорь – хуняза, пăятам (упăшка ашшĕ)Свекровь – хуняма, пăянам (упăшка амăшĕ) Тесть – хуньăм, пăятам (арăм ашшĕ)Тёща - хуняма, пăянам (арăм амăшĕ)Зять – кĕря (хĕрĕн упăшки, йăмăк упăшки)Свояченица – хĕр пултăр (арăм йăмăкĕ)Деверь – ывăл пултăр: ывăлсем (упăшка шăллĕ)Шурин – пултăр (арăм шăллĕ)Золовка – аппа (упăшка аппăшĕ) Вырăс кил-йышĕ Вырăс земйи 4 сыпăклă та пулма пултарнă. Земьере килĕштерсе пурăнма тăрăшнă: пĕр-пĕрне ăнланма, казарма пĕлнĕ. Вăрзасси, кĕвĕзесси зылăх тесе шутланă. Пур ĕзе те пĕрле канашласа тунă. Кяршĕсемпе те килĕштерсе пурăннă. Вырăс земйинче чи аслă ар зын хуза пулнă. Вăл аслашшĕ е аслă ывăлĕ пулнă. Ачисем ашшĕпе амăшне, арăмĕ упăшкине итленĕ, хисепленĕ, пĕр-пĕрне хĕсĕрлемен. Земьери чи аслă ар зын – килте тата хузалăхра хуза пулнă. Вăл ывăлĕсемпе пĕрле хузалăхри ĕзсене тунă. Кил хузи сăмахне пурте итленĕ, мĕн хушнине пурнăзланă. Вырăс земйинче хĕрарăм тата ар зын ĕзĕсем уйрăм пулнă. Аслă хĕрарăм кил-зуртри ĕзсене йĕркелесе пынă. Ачасене пăхса ястересси, выльăх-чĕрлĕхе пăхасси, кĕпе-тумтир зĕлесси, зăвасси – хĕрарăм ĕзĕ шутланнă. Хĕр ачасем яссе зитĕннĕ май амăшне пулăшнă. Упăшкипе арăмĕ пĕр-пĕрне тĕрлĕрен чĕннĕ. Чи зывăх тăвансем – аслашшĕ-асламăшĕсемпе кукашшĕ -кукамăшĕсем, ашшĕпе-амăшĕ, пиччĕшсемпе аппăшĕсем, йăмăкĕсемпе шăллĕсем, вĕсен мăшăрĕсемпе ачисем пулнă. Вĕсем пĕр-пĕринпе туслă пурăннă. ЗирĕплетяВырăс тата чăваш земйисенче мĕнле пĕрпеклĕхсемпе уйрăмлăхсем куртăр? 1.Панă сăмахсене тĕрĕс вырназтарса зырса хурăр: аслашшĕ, ашшĕ, ывăл ача, хĕр ача,асламăшĕ, амăшĕ. Аслашшĕ Асламăшĕ Ашшĕ Амăшĕ Хĕрача Хĕрача Хĕрача Ывăлача Ывăлача Ывăлача 2.Чăвашла тĕрĕс кузарăр.Бабушка(со стороны матери) - Внук –Дедушка(со стороны отца) –Свекровь – Сноха – Младшая сестра – Зять – Тёща – Бабушка(со стороны матери) – кукамайВнук – мăнукДедушка(со стороны отца) – асаттеСвекровь – хуняма, пăянам (упăшка амăшĕ) Сноха – кин (ывăл арăмĕ, шăллăм арăмĕ)Младшая сестра – йăмăкЗять – кĕря (хĕрĕн упăшки, йăмăк упăшки)Тёща – хуняма, пăянам (арăм амăшĕ) 3.Ваттисен сăмахĕсене зырса пĕтерĕр. А) Ватта туя кирлĕ, пĕчĕк ачана ___________кирлĕ.Ă) ___________ ястересси чăх-чĕп ястерни мар. Б) ____________ хисепле, хăвнах ырă пулĕ.В)____________ ăс памасăр ĕз ăнмасть.Г)Ватăпа ________ пул, замрăкпа __________ пул. Усă курмалли сăмахсем: замрăк, азупа анняне, ватти, сăпка, ача-пăча, ватă. А) Ватта туя кирлĕ, пĕчĕк ачана сăпка кирлĕ.Ă) Ача-пăча ястересси чăх-чĕп ястерни мар. Б) Азупа анняне хисепле, хăвнах ырă пулĕ.В) Ватти ăс памасăр ĕз ăнмасть.Г)Ватăпа ватă пул, замрăкпа замрăк пул. «Ăслă ача» юмах Мĕншĕн юмаха «Ăслă ача» тесе ят панă?Ашшĕ пурнăзĕнче мĕнле йăнăш туса хума пултаратчĕ?Сире азу-аннясем ваттисене хисеплеме вĕрентеззĕ-и? Мĕнле? Киле ĕз: 14-мĕш § вуламалла;ĕз тетрадĕнчи 32 стр. ĕзсене пурнăзламалла.