Клетканы? негізгі химиялы? компоненттері Клетканы? бейорганикалы? заттары Клетканы? негізгі органикалы? компоненттері

Дәріс тақырыбы:Жасушаның химиялық құрамы Жоспар Клетканың негізгі химиялық компоненттеріКлетканың бейорганикалық заттарыКлетканың негізгі органикалық компоненттері Негізгі ұғымдар гидролиз, транспирация, протеид, фермент, гормон, гемоглобин, антидене, липоид, фосфолипид, моносахарид, полисахарид Жасушаның негізгі химиялық компоненттері Клеткадағы макроэлементтер > 0,01 % - C, N, O, H, Na, P, MgКлеткадағы микроэлементтер 0,01-0,000001 % - Fe, I, Zn, СuКлеткадағы ультрамикроэлементтер < 0,000001 % - Se, Ag, Hg, Au Бейорг. заттар:Су 65-80%Минер. Заттар 1%Орг. заттар: Белоктар 10%Липидтер 1-5%Көмірсулар 1-5%Нуклеин қышқылдары 1-2%АТФ, АДФ, АМФ 0,1-0,5%Витаминдер, гормондар < 0,1% КӨМІРСУЛАР. Формуласы Сх(Н2О)у аталуы осыдан. Үш тобы бар:І. Моносахаридтер – дара молекулалы көмірсулар. Екіге бөлінеді:пентозалар - рибоза, дезоксирибозагексозалар – глюкоза, фруктоза, галактоза ІІ. Дисахаридтер – екі молекулалы к., екі мол. арасындағы байл – гликозидті байланыс д.а.мальтоза - екі глюкоза молекуласынан тұрадылактоза - галактоза мен глюкоза молекуласынан тұрады (сүт қанты)сахароза – фруктоза мен глюкоза молекуласынан тұрады (қамыс қанты) ІІІ. Полисахаридтер – көп молекулалы көмірсулар. Крахмал, гликоген, инулин, каллоза БЕЛОКТАР (НӘРУЫЗДАР)Амин қышқылдарының тізбегінен тұратын күрделі орган. қосылыстар. Табиғатта а.қ. 170 түрі белгілі, оның 20-сы ғана белоктардың құрамына кіреді. Белоктардың молек.массасы өте үлкен болады: бірнеше мыңнан бірнеше млн дейін. А.қ, арасындағы байланысты пептидті байл. д.а. Екі а.қ. комплексі – дипептид, көп (ондаған, жүздеген) болса – полипептид. Хим құрамы бойынша белоктар екі топқа бөлінеді:1. Жай белоктар немесе протеиндер – тек а.қ. тұрады (альбуминдер, глобулиндер, гистондар, склеропротеидтер – кератин, коллаген, эластин) 2. Күрделі белоктар немесе протеидтер – а.қ.-мен бірге простетикалық тобы болады (фосфопротеидтер – казеин, гликопротеидтер – муцин, нуклеопротеидтер – хромосома, рибосома, хромопротеидтер – гемоглобин, липопротеидтер – мембрана бетінде орн.) Атқаратын функциясына қарай белоктарды келесі топтарға жіктейді:Құрылымдық б. - кератин, коллаген, эластин, вирус белогы, синовиальді б.)Ферменттер – трипсин, фосфотазаГормондар – инсулин, глюкагон, АКТГ – адренокортикотропты гормон Транспорттық б. – гемоглобин, миоглобин, сарысу альбуминіҚорғаныс б. – иммуноглобулиндер, фибриноген, тромбинЖиырылушы б. – миозин, актинҚор б. – казеин, жұмыртқа альбумині, алейрон дәндері ЛипидтерЛипидтер – май қышқылдары мен спирттердің эфирлері. Суда ерімейді. Л.-р екі топқа бөлінеді:Майлар – кл.-да май тамшысы күйінде болады, қор ретінде сақт.Май тәрізді заттар немесе липоидтар – балауыз, фосфолипидтер, стероидтар Липидтер бірқатар маңызды қызметтер атқарады:қорек көзіэнергия көзіжылу алмауына қатысадықұрылыс материалысу көзі (түйенің өркешіндегі 100 гр май гидролизденсе, 107 гр су түзіл.) зат алмасуға қатысадывитаминдердің еріткішімеханикалық соққыдан қорғайды (жан., адамдағы май ұлпалары) Су. Судың биологиялық маңызы Су – кез-келген торшаның басты компоненті. Кл-дағы су мөлшері ағзаның қандай ортада т.е. байл. Мыс, медуза 95%, адамның эритроциттерінде 90%, сүйек кл. 20%, дененің кл. 65% , құрғақ тұқым кл. 5-10%, жапырақта 50-95%, картоп түйнегіде 75%, шырынды жемісте 95%-ке дейін. Судың физиол.функциялары:Су – әмбебап еріткіш (су тірі клетканың көп бөлігін құрайды, сонд,хим. реакциялар сулы ортады өтеді) Су – тасымал құралы (қан плазма-сының 91% су; ксилема, флоэма арқ. минер. з-р ерітінді күйінде тас.) Су – реагент (фотосинтез, гидролиз,т.б.)Су – температуралық реттеліс құралы (транспирация, тер бөліну) Минералды заттарНегізгі қосылыстары – тұздар. Суда еріп, иондар түзеді.Функциялары: Кл.осмостық қысымын анықтайдыТургорды қамт. етеді (өсімдік кл)Мембраналық потенциалды анықтайды (жан.кл) Су алмасуына қатысады Ферменттердің құрамына кіреді (Fe, Сu)Биол.белсенді молек-рды құрайды (хлорофилл Mg, тироксин І, циан-кобаламин Со, гемоглобин Fe)Физиол. процестерге қатысады (б.е. жиырылуы, қан ұюы, нерв импульсінің таралуы, т.б.) Нуклеин қышқылдарыНуклеин қышқылы - қайталанатын бірліктерден тұратын макромолекула. Мономері нуклеотид д.а. Әр нуклеотид үш кішірек молекуладан тұрады: бес атомды көмірсу (пентоза), фосфор қышқылы және азотты негіз.Азотты негіз бен бес атомды көмірсу комплексін нуклеозид д.а. Тірі клеткада н.қ. екі түрі кездеседі І. дезоксирибонуклеин қышқ. (ДНК) ІІ. рибонуклеин қышқ. (РНК).Н.қ. хим. құрамы:ДНК-ң пентозасы – дезоксирибоза, ал РНК-ныкі рибоза д.а. Азотты негіздерден ДНК-да аденин, гуанин, цитозин және тимин; ал РНК-да аденин, гуанин, цитозин және урацил кездеседі. 1953 Ф. Крик1916-2004 Дж. Уотсонрод. в 1928 г. ДНК-ның құрылымы1953ж. амер.ғал. Джеймс Уотсон, ағ.ғал. Френсис Крик анықтаған: ДНК молек. спиральдана орн-н екі полинуклеотидті тізбектен тұрады. Әр тізбектің көмірсулы-фосфатты қаңқасы болады.Азотты негіздер дезоксирибоза молекуласымен байланысып, спиральдің ішкі бөлігін түзеді. Көршілес дезоксирибоза молек-ры фосфор қышқылының қалдығы арқылы байланысады. Қарсы орн-н азотты негіздер сутекті байланыстар арқ. жалғасады. Мұндай жұптасу белгілі бір сәйкес-тікпен жүреді: А әрдайым Т-мен, ал Ц әрқашан Г-мен жұптасады, мұны комплементарлық принципі д.а. ДНҚ-ның құрылымы ДНК молекуласы спиральдана орналасқан екі полинуклеотидті тізбектен тұрады. Әр тізбектің көмірсулы-фосфатты қаңқасы болады, ал азотты негіздер дезоксирибоза молекуласымен байланысып, спиральдің ішкі бөлігін түзеді. Көршілес дезоксирибоза молекулалары фосфор қышқылының қалдығы арқылы байланысады. Қарама-қарсы орналасқан азотты негіздер сутекті байланыстар арқылы жалғасады. Мұндай жұптасу белгілі бір сәйкестікпен жүреді: аденин әрдайым тиминмен, ал цитозин әрқашан гуанинмен жұптасады. Көп кл. ағзаның барлық кл-дағы генет. ақпараттың бірдей болуы ДНК репликациясымен түсіндіріледі: бөліну алдында интерфаза кезінде ДНК-ның қосарлы тізбегінің сутекті байланыстары үзіліп, екі дербес нуклеотидті тізбек п.б. Кейін әрқ-ң жанында комплементарлық принципі бойынша жаңа тізбек жинақталады. Осылайша, бірдей екі полинуклеотидті тізбек түзіледі. ДНҚ репликациясы РНК-ның құрылымы РНК ядрода, әсіресе ядрошықта шоғырланады. Құрылымы ДНК секілді, бірқатар айырмашылықтары бар:1) нуклеотидтердің бір ғана тізбегінен тұрады; 2) Тимин орнына Урацил болады; 3) пентозасы /бес атомды көмірсуы – рибоза; 4) жасушадағы мөлшері тұрақсыз. РНК-ның үш түрі бар: тасымалдаушы немесе транспорттық (т-РНК), клеткадағы мөлшері 15%; Ф: амин қышқылдарын белок синтезделетін аймаққа тасымалдайдыАқпараттық (и-РНК), 5 %; Ф: ақпараттық ДНК-дан көшіреді, мұны транскрипция д.а. рибосомалық РНК (р-РНК), 80%; Ф: рибосомалардың құрамына кіреді. АТФ - аденозинтрифосфат АТФ – аденозин (аденин+рибоза) мен фосфор қышқылының үш молекуласынан тұратын органикалық қосылыс. АТФ молекуласындағы фосфатты қалдықтар мен аденозин арасындағы байланысты макроэргиялық байланыс д.а. Мұндай байл. үзілгенде көп мөлшерде энергия босатылады. АТФ барлық жасушалы организмдерде кездесетін, жасуша метаболизміндегі басты энергетикалық қосылыс. Тыныс алу кезінде органикалық заттардың тотығуынан пайда болатын энергия АТФ түзуге жұмсалады. АТФ екі қосылыстан - АМФ-тан және АДФ-тан түзіле алады және гидролиз кезінде осы заттарға айналады. АТФ-тың түзілуі энергия сіңірілуімен байланысты болса, ыдырауы кезінде энергия босатылады. Фосфор қышқылының шеткі екі молекуласының әрқайсысы үзілгенде 30,6 кДж эн. босайды. Ал үшінші молекуласы үзілгенде 13,8 кДж ғана босайды, яғни энергетикалық жағынан тиімсіз:АТФ=АДФ+Ф+30,6 кдЖАДФ=АМФ+Ф+30,6 кдЖАМФ=А+Ф+13,8 кдЖ АТФ – универсалды энергия тасымалдаушы қосылыс. Сондықтан зат алмасудың барлық дерлік сатыларына қатысады: Нәруыз синтезіБұлшықет жиырылуыМембрана арқылы заттар тасымалыФотосинтездің қараңғы фазасыНәруыздың алмасу өнімдерінің түз.