Разработка урока по биологии на тему Й?р?к-кан тамыры авыруларын булдырмый калу

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
БИЕКТАУ РАЙОНЫ
СУКСУ ГОМУМИ УРТА БЕЛЕМ БИРє МІКТІБЕ














Тема: «Й рк-кан тамырлары
авыруларын булдырмый калу»
(8нче сыйныфта биологиядн дрес эшкртмсе)










Укытучы-методист:
Шигабиева С.Г.




2003 нче ел


їм, ниаять,егерменче гасыр
Якынайтып изге телкне–
Кыюларны кулына ачкыч бирде,
Ачып карар чен й ркне.
Хирурглар,сезне кулыгызда
К пме корал хзер,к пме к ч!
Сезне чен й рклрне хзер
Калмагандыр инде сере ич.



Нич гасыр буе хирурглар
Алар чен кеше й рген
Тырышканнар...лкин й рк кен
Яшереп килгн зене серлрен.
Скальпельлр камиллш барган,
Арта барган аман осталык.
Профессорлар тау–тау хезмт язган
№мет чишмсеннн к ч алып.



Максат: «Й рк, кан йлнеше системасы» темасын ныгыту, тирнйт , системалаштыру; й рк–кан тамырлары авыруларыны сбплрен ачыклау;
й рк–кан тамырлары авыруларын булдырмый калуда й ркне чыныктыруны миятен алату; кан киткнд беренче ярдм к рст алымнары белн таныштыру, авыру кешелрг карата мрхмтлелек хислре трбиял ;безне чолгап алган тирлек шартларыны организмга зарарлы тэсире м йлн-тирлекне пычратмау проблемалары белн таныштыру;укучыларны м сткыйль рвешт стм дбият куллана алуларына иреш .
Материал: 8нче сыйныф чен дреслек,«Здоровье» журналлары, «Авыруларны йд карау» китабы,«Здоровье человека»брошюрасы,вакытлы матбугат материал-лары,дресне планы язылган плакат,«Сламтлекне сатып алып булмый,аны акыл б лк ит»дигнс злр язылган плакат.
јиазлау: таблицалар:«Кан йлнеше схемасы»,«Й рк»,«Й рк эшчнлегене фазалары»,«Й ркне чыныктыруны мияте»,«Сулау, тынычлык халтенд м эшлгнд й рк кыскарулары»;бинт,стериль бинт,жгут,тест сораулары язылган карточкалар.«Кан киткнд беренче ярдм»таблицасы.
Дрес планы.

1.Й рк–кан тамырлары авыруларыны сбплре.
2.Й ркне чыныктыруны мияте.
3.Кан киткнд беренче ярдм.
Дрес барышы,
I.Оештыру эшлре.
II.Узган дрес материалын актуальлштер .
1.Тактага эленгн таблицалар буенча й ркне т зелеше,кан йлнеше органнары системасы,кан тамырларыны т рлре,кан йлнешене кечкен м зур т грклрен кабатлау.
–Кан тамырларыны т рлрен йтерг.
–Й рк ничек т зелгн?
–Кан йлнешене зур т грге кайда башлана м кайда бет?
–Кан йлнешене кечкен т гргенд кан белн нрс була?
–Й ркне арымый эшлве нрс белн алатыла?
–Й рк эшен нинди фазаларга б лрг м мкин?
–Й ркне эше ничек регуляциялн?
2.Укучыларга 2 вариантта тест сораулары язылган карточкалар бирел.Кгазь битенд м дфтрд авап язалар.(Салмак кына музыка уйный).Кгазь битлре ыеп алына.Тестны д реслеге дфтр буенча тикшерел.
III.Яа материалны алату.
Дресне темасы,максаты м планы белн таныштыру.
1.Укытучы:
Кеше яралгысыны 18 нче к неннн к й рк тиб башлый м кеше лгнче тиб.Ул ничек туктаусыз эшлп арымый со? (Укучыларны фикерлре тылана).
2.Укытучы «Й рк» шигырен укый.















Элегрк й рк–кан тамырлары авыруларыны сбплрен бел м двалый алмаганнар. Хзер медицина фне алга китте. Авыруны сбплрен медиклар ачыкладылар м двалау юлларын табалар.
3.Укытучы.
Й рк–кан тамырлары авыруларына нинди авырулар кер со? (Укучыларны аваплары тылана.Укытучы кайбер й рк–кан тамырлары авырулары белн таныштырып кит).
Кан басымы к трел (гипертония).Гипертония баш мие кан йлнеше бозылуга китер.Инсульт булуга да сбпче була.Сббе: нервларны артык эшлве,каты борчылу.Ул 50–60 яшьлек кешелрне 30% очрый. Гипертония белн интег челр яшьлр арасында да очрый.


Кан басымы т ш (гипотония) – кан тамырында канны к лме т ш нтисенд була.
Инсульт–баш миен кан саву (баш мие кан йлнешене бозылуы).
Атеросклероз–кан тамырларыны тараюы нтисенд холестерин утыру (сары–аксыл т стге майсыман матд). Йомырка сарысында, итт, ак майда, с тт, сырда к п.
Кан тамырлары кию–веналар зурая, б ртеп чыга,кешелр аяклары аруына зарлана башлый.Вена б ртйгн урында канны й реше бозыла,ч нки й ркне кан белн тэмин итеп торучы вена клапаны зене функциясен лешч югалта.
Инфаркт–й рк мускулыны бер лешене тукымалары л . Артериаль кан тамырларында тромб барлыкка кил дн була.
Миокардит–й рк мускулыны ялкынсынуы.
Ишемик авыру–й ркне кислород белн тэмин ит че кан тамырлары авыруы.
4.Й рк–кан тамырлары авыруларыны сбплре.

Укытучы:
«Сламтлекне сатып алып булмый, аны акыл б лк ит» дигн рус мкале бар.Сламт тормыш рвеше алып барганда гына кеше сламт була.
Табышмакны авабын табу.
«Д ньяда и кыйммт йбер нрс?» (Укучылар сламтлек дип авап бирлр).
Укытучы:
Ігр кеше сау–сламт булмаса,бернинди байлык та к зг к ренми. Кеше з сламтлеге чен зе аваплы.
Й рк–кан тамырлары авыруларыны сбплре нидн гыйбарт? (Укучыларны аваплары тылана)
Физик активлык ким ,артык к п ашау,тмке тарту,алкоголь куллану, психик нагрузкалар. Й рк–кан тамыры авырулары кешелрд еш очрый торган и каты авырулардан исплн.Барлык иллрдге медицина статистикасы кешелрне к бесенч шушы авырулар нтисенд инвалид булуларын к рст.
Укучы информациясе. (1нче информация).
5.Й рк–кан тамырлары авыруларыны килеп чыгуына спиртлы эчемлеклрне зарары к п.Даими рвешт аракы эчкн кешене й рге май белн каплана м гадттгедн 1,5–2тапкыр зуррак була. Киеп хлсезлнгн й рк начар эшли м организмны кан белн итрлек тэмин ит алмый.Аракы эчкннн со й ркне кыскарулары кинт ешая. Алкоголь тэсиренд кан тамырларыны кысылуы й ркт бик каты приступлар китереп чыгара,м,ич к тмгнд,кеше кинт кен лрг м мкин.
Укучы информациясе (2нче информация).
6.Укытучы.
Тмке тартучы кешелрд р сигаретны тартканнан со 30 минут буена кан тамырларыны тараюы к зтел.Шуа к р системалы рвешт тмке тарткан кешелрд кан тамырлары рвакыт тарайган хлд була.
Укучы информациясе(3нче информация).
7.Укытучы.
Б генге к нд наркотик матдлр кулланучыларны саны к ннн-к н арта бара.Бернич тапкыр наркотик матдлр кулланган кеше аннан аерыла алмый. Тора-бара ул аннан башка яши алмый башлый. Ійберлрен сата, хтта урлау юлына да баса. Т рле инаятьлр кылырга да чирканып тормый.
Нрс со ул наркотиклар?
Наркотиклар– психиканы нык згрт че кушылмалар. Организмга наркотик тэсирне табигый м синтетик матдлр бир. Бигрк т героин, кокаин, фьюн. Алар алкалоидларга кер. Наркотик матдлр кулланучы кешелр тиз ябыга,тиз картая,хтерлре начарая. Аларда бавыр, б ер авырулары,й рк–кан тамырлары авырулары к чя.
Укучы информациясе(4 нче информация).
8.Борынгы римлылар:«Без яш чен ашыйбыз, ашау чен яшмибез» дигн акыллы с злр йткннр. Азык безне организм чен т п ихтыя булып тора,ч нки азык к знк,тукыма,органнарны т зел ен кит м энергия чыганагы булып тора. Артык к п ашау да й рк авыруларына сбп була. Артык таза кешелрд ишемик й рк авыруларыны килеп чыгуы 3,4 тапкырга арта.Г дне артык массасы й ркне артык нагрузкасын китереп чыгара. Уртача 70ел яш дверенд й рк 150млн литр кан кысып чыгара,артык массалы г дле кешелрд бу 20–30% арта (30–50млн литр). Киргеннн артык майлы, тозлы ризыклар ашарга ярамый.
6.Укытучы.
Хзерге заман кешесене тормышы т рле эмоциональ хислр белн тулган.Аларны кайберлре кеше чен файдалы булса, ,икенчелре кеше сламтлеге чен зарарлы. Гаил членнары,классташлар,иптшлр,укытучылар белн яхшы м гамлд булырга,бер–берене с зен колак салып,тату яшрг кирк.
Укытучы Ф.Яруллинны «Мрхмт» дигн шигырен укый.
Тетклн, туза бик тиз, Тузмас иде, бер-беребезг
Мишень бит безне й рк. Булсак мрхмтлерк






јирд к пме кешелрг
Кирк таяныч,терк.
Мрхмтебез белн без
Булыйк мабтлерк.

Елмайсак,куллар кысышсак,
Й решск гр к брк,
Булыр иде бу д ньялар
Тагы да мхббтлерк.


7.Укытучы й ркне чыныктыруны мияте турында с йли.
Физкультура,спорт,физик хезмт белн ш гыльлнерг кирк. Й рк мускулы аша ага торган канны к лме арта,кислород м туклыклы матдлр белн тэмин ителеше яхшыра. Яхшы тренировка ткн спортсменнарны й рк кыскарулары ешлыгы башка кешенекен караганда бик к пк ким була алуын м тыныч хлд 1 минутка 40 ка кадр,хтта 28г кадр т ш ен к рст.
Яхшы тренировкалы й рк тренировкасыз й ркк караганда экономиялерк режимда эшли.Тренировкасыз й рк аз к лмле канны кысып чыгару чен д еш кыскарырга мб р була. Т лек эченд 10 ме–15ме артык кыскарулар була.
(Таблицадан укытучы алата).
8.Укытучы безне чолгап алган табигать шартларыны организмга зарарлы тэсире турында с йли.
–Хзерге вакытта кешелек д ньясы алдына экологик проблемалар килеп басты. Без зебез яши торган табигать йортыбызны пычратабыз, агулыйбыз. Шуны белн зебезне ботагыбызга да балта белн чабабыз. Табигатьне ч плек чокырына йлндереп бетердек.Тирлегебезне пычрануы безне сламтлегебез чен куркыныч тудыра. Т рле авыруларны килеп чыгуына сбп була. Шуа к р б генге к нд килеп туган проблема–йлн–тирлегебезне пычратмау, агуламау,табигать байлыкларын саклау.
Татарстан Республикасында барлык авыруларны 54,4% ын й рк–кан тамырлары авырулары тшкил ит. Й рк–кан тамыры авырулары белн 1нче сыйныф укучыларыны 14,1% , 11нче сыйныф укучыларыны 60% авырый. Кан йлнеше органнары авырулары республика авылларында 7,7%,республика буенча–10,7%. Татарстанда й рк–кан тамыры авыруларыннан двалану чен «Ливадия», «Крутушка», «Жемчужина» санаторийлары бар.
9.Укытучы кан киткнд беренче ярдм к рст не алата.
–Капилляр кан кит лр кечкен ген рхт вакытында да булырга м мкин. Беренче ярдм к рсткнд рхтне иод настойкасы белн зарарсызландырырга м чиста бинт белн бйлрг кирк.
Веноз кан кит лр веналар зарарланганда була,аларда кан агымыны тизлеге, капиллярдагыга караганда, зуррак. Шуа к р кан тамырыны рхтлнгн урынында кан оеганда барлыкка кил торган куерык юылып т ш. Кан кит к чле булмаганда аны туктату чен рхтне кысып бйлп кую да ит. Беренче ярдм к рст г,яраланган кешене больницага илтерг кирк. Зур веналар зарарланганда артериаль кан киткндге кебек к эш итлр.
Артериаль кан кит лр тормыш чен аеруча куркынычлы. К чле артериаль кан кит не ярадан фонтан кебек бреп аккан ачык ал т стге каннан беллр.Артериаль кан киткнд рхтлнгн урыннан стрк зарарланган кан тамырына тиз ген бармак белн басарга м жгут салырга кирк. Блага юлыккан кешене шунда ук больницага озатырга кирк. Жгутка аны салган вакытны т гл к рсткн язу беркетлр.
(Укучылар белн артериаль кан киткнд жгут салу к некмлре ныгытыла).
10.Укытучы.
Авыру кешелрг карата мрхмтле,игътибарлы булырга, аларны трбиялрг кирк. Врач кушкан талплрне т гл трг кирк. «Ни ччс, шуны урырсы» дигн татар халкыны мкале бар. Ігр син якыннары авырганда аларны карап,трбиялп торса,
зе карата да шундый мрхмтле булырлар. Авыруны двалауга караганда аны булдырмый калу ансатрак. Шуа к р авыруны булдырмый калырга тырышырга кирк.
Таза, сау–сламт булып ссгез,безне килчгебез ышанычлы кулларда булыр. Ч нки сау–сламт кешелр белн ген нык, ышанычлы тормыш т зеп була.
Сезне барыгызга да иснлек–саулык,бхет,тыныч тормыш телим. Сламт булыгыз!
Сезг бер ген телк–саулык, саулык, саулык,
І саулык ул –озын гомер, шатлык,
Бхет м мхббт нурыны тамчысы.

IV.Йомгак. Билгелр кую.

V.№й эше.§23 йрнерг,I–1–3 сораулар,II–4–7 сораулар,1нче бирем, III–1–9 сораулар, 2 нче бирем.




Тест чен сораулар.
1нче рт.

1.Аортага кан кил:
а).у карынчыктан,
б).сул й ргалдыннан,
в).сул карынчыктан,
г).у й ргалдыннан.

2.Кеше й рге:
а). ч камерадан тора м к крк куышлыгына урнашкан,
б).д рт камералы м к крк куышлыгыннан читт урнашкан,
в).д рт камералы м к крк куышлыгында урнашкан.

3.Ярымайсыман клапаннар кайда урнашкан?
а).у карынчык белн у й ргалды арасында,
б).сул карынчык белн аорта чигенд,
в).сул карынчык белн сул й ргалды арасында.

4.Кайсы басым максималь:
а). ске веналардагы басым,
б).аортадагы басым,
в).у карынчыктагы басым,
г). пк артериясендге басым.

5.Кан басымыны югары икнен к рст:
а).120/80 мм терек меш баг.
б).100/60 мм терек меш баг.
в).160/100 мм терек меш баг.

6.Кан агымыны тизлеге:
а).аортада капиллярларга караганда кимрк,
б).веналарда капиллярларга караганда зуррак,
в).капиллярларда артериялрг караганда зуррак.






























Тест сораулары.
2 нче рт.

1.Куыш венадан кан кил:
а).сул й ргалдына,
б).у й ргалдына,
в).сул карынчыкка,
г).у карынчыкка.

2.Й ркне капкачлы клапаннары кайчан ачыла?
а).карынчыклар кыскарганда,
б).й ргаллары кыскарганда,
в).й рк йомшарганда.

3.Яа туган балаларда 1 минут эченд й ркне кыскару
ешлыгы:
а).60-80,
б).40-50,
в).130-140.

4.Пульс:
а).кан агымы тизлеге,
б).кан тамырлары стеналарыны тирбл е,
в).кан тамырлары стеналарына кан басымыны зурлыгы.

5.Канны туктаусыз агуы тэмин ител:
а).кан тамырларыны эластиклыгы нтисенд,
б).й рк ритмы ярдменд,
в).канны кан тамырлары стеналарына минималь ышкылуы н–
тисенд,

6.Канны кечкен т грге бет:
а).сул й ргалдында,
б). сул карынчыкта,
в).у карынчыкта.

1 нче информация.
Т бн Новгород медиклары 40-54 яшьлек ир кешелрд й рк-
кан тамырлары авыруларын китереп чыгару куркынычы тудырган т п факторларны атадылар:тмке тарту–52%, алкоголь куллану–28,8%, ашый торган ризыкны артык тозлы булуы–56,3%, аз хрктлн –35%, симер –54%.
Швейцария галимнре кишер ашауны миокард инфарктыннан
саклану чен миятле икнен ачыклаганнар.Кишер яратучылар
аны б тенлй ашамаучылар белн чагыштырганда 2,6 мртб
кимрк й рк авырулары белн авырыйлар икн.



2 нче информация.
Шраб эч ,тмке тарту бала м яшь смер организмы чен аеруча зарарлы.Яшь кешед, лкннр белн чагыштырганда,кан м су к брк,анда кан да тизрк й ри,.шул сбпле балалар м яшь смерлрне т рле органнарына алкоголь д бик тиз барып ит м аларны агулый.Мслн,сабый бала алкоголь пары белн ген д агуланырга,хтта аракы компрессын к нен ч мртбдн артык куйганда, аын югалтырга да м мкин.
Фнни китапларда исерткеч эчемлеклрне бик аз гына эч нтисенд 3-9 яшьлек балаларны л очраклары бян ител. 4 аш кашыгы аракы эчер д кечкен баланы гомерен з. Исерткеч белн агуланган бала лемг дучар булмаса да аны организмында итди згрешлр барлыкка кил,матдлр алмашы бозыла,кан юллары,й рк, ашказаны .б. органнар зарарлана. Спиртлы эчемлеклр эч торган яшь кешене бик тиз хле бет,аны аяк– кулларын к зн ыера, тн температурасы, кан басымы к трел, с процессы креня,канда ак тнчеклр к бя. Кайвакыт кан составында шикр кими.Бу ис, з чиратында,баланы тагын да хлсезлн ен китер.
Яшь смер артык эч белн мавыкса, аны й рк мускуллары, й ркне клапан аппаратлары итди зарарлана.Спиртлы эчемлеклр кан к знклрен д агулый.Ак тнчеклр канда киргеннн артык к п булса,алар кешелрг зыян китерлр–сламт к знклрне таркаталар.
Калифорния университеты галимнре бавыр к знклрене алкоголь тэсиренд ак кан тнчеклрен зен тарта торган матд эшлп чыгаруларын ачыклаганнар.Сламт кешед мондый матд булмый, алкоголикларны бавырында ул шактый к п ыела. Шулай итеп,ак кан тнчеклре файда китерсе урынга зыян китерлр.Галимнр алкогольне кан басымы авыруларын китереп
чыгаруын да ачыкладылар. Спиртлы эчемлеклр канда картизол дигн матдне згр ен китер. Бу ис яшь организмда кан басымы к трел г яис т ш г сбпле була. Спиртлы эчемлек лр эч нтисенд кан тамырлары стенасыны эластиклыгы кими,аа майлы матдлр утыра,кан юлы тарая,нтид к п кен органнарны,шул исптн,й ркне д кан белн тэмин ителеше начарлана,й рк мускулы к пшклн, к чсезлн,ул канны тиешенч кудыра алмый.



3 нче информация.
Тмке тарту зарарлы! Бу турыда б тен кеше д бел м хтта тмке тартучы зе д моны инкарь итми. Шулай да јир шарындагы барлык ирлрне яртысы м хатын-кызларны якынча 25%ы тмке тарта.
Кешелр тмке тартырга к птн гадтлнгн дип исплнел. Моннан 500 еллар элек барлыкка килгн риваятьлрдн,халык авыз иаты срлреннн к ренгнч,тмкене зарарын алар бик яхшы белгннр.Аны «шайтан лне» дип й рткннр.Шулай да бу яман гадт буыннан–буынга к ч кил,аны зарарлы икнен бел торып, тмкечелр тмке тартуларын двам итлр.
XVIгасырда Англияд тмке тартучыны, муенына бау бйлп, урам буйлап й рткннр.XVIIгасыр башында Россияд тмке тартучыларны табан астына 60 тапкыр таяк белн суга торган булганнар.Ігр шул ук кешене икенче тапкыр тмке тартка нын к рслр, аны борынын кисеп алганнар.Тмке белн сату
ит челрне с ргенг ибргннр.
Безне заманда ис ава пычратучыларны таяк белн д суктырмыйлар,муенына бау бйлп т й ртмилр.Шулай да тмке тартуны зарары турында шактый к п языла, алатыла.Кайбер урыннарда тмке тарту катгый тыела.Мслн,хастахан м шифаханлрд, транспортта, кинотеатрларда, физкультура м спорт залларында, бассейннарда,кибетлрд м мктплрд тм-ке тартырга ярамый.
Тмке т тенене зарары нидн гыйбарт со? Тмке т тененд 30 дан артык агулы матд бар. Тмкед никотин,аммиак, углерод оксиды,тмке дегете .б. матдлр бар. Мен шушы агулы матдлр составындагы бензаперин,бензатрацен кебек де–
гет рак авыруы тудыручы матд икнлеге исбат ителгн.Тмке т тененд шулай ук полоний-210,терек меш,висмут кебек радиоактив элементлар да була. Бу матдлр гъза тукымаларында даими утырып калу сбпле,тмкечелр рак авыруыны т рле формалары белн авырырга м мкин. Алар,тмке тартмаучылар белн чагыштырганда, рак белн 20-30 тапкыр ешрак авырый. Тмкечед акрынлап й рк кагу, тын кысу башлана. Никотин тэсиренд кан й реше бозыла,кан басымы к трел. Шуны нтисенд миокард инфаркты, баш мие кан юллары склерозы,
аяк кан тамырлары кысылу, башка кан саву кебек куркыныч хллр килеп чыгу ихтимал. 50-55 яшьлек тмкечелр й рк авыруыннан,шул ук яшьтгелр белн чагыштырганда,4 тапкыр к брк ллр.Тмке кешене т рле гъзаларын кан белн тэмин ит не кимет, к п кен ферментларны активлыгын бетер,
бигрк т С витаминын юкка чыгара. Тмке тартучы анадан туган балалар,башкалар белн чагыштырганда, физик м акыл ягыннан згыйфьрк булалар.



4 нче информация.
Наркомания– бик куркыныч авыру. 1-3 тапкыр наркотик матд кулланса, организм шуа нык к негеп кит,физик м психик яктан наркотик «коллыгына» элг. Тиздн аны бик зарарлы нтилре к рен башлый:кеше к чсезлн, йоклый алмыйча интег, ябыга, й зе, тн тиресе сары–соргылт т ск кер,бите ыерчыклана, чче коела. Наркотик куллану кешене теге яки бу психик авыруын бик тиз к чйтеп ибр.
Наркотик матдлр организмга бик тиз зарар китерлр.Психика гына т гел, й рк, зк нерв системасы, б ер, бавыр м башка гъзалар да зарарлана. Яшь смер вакыттан ук наркотик куллана башлаган кешене гомере 30-35 яшьтн узмый. Наркоманнарны балалары гарип яки авыру булып туалар м акыл сеше ягыннан артта калалар.Шулай ук наркоманнарны хтере, акыл слте начарлана. Алар башка яшь смерлрне д наркотик матд кулланырга йртлр. Наркотик табу чен бик к п акча табарга кирк була. Ікренлп, наркоман инаять юлына баса.









































15