Разработка урока по теме Простое и сложное предложение на крымскотатарском языке

«Адий ве муреккеп джумлелер» мевзуда дерс
5 сыныф
Дерснинъ макъсады:
тасиль:
талебелерни «адий ве муреккеп джумлелер» анълатмаларнен таныштырмакъ;
адий ве муреккеп джумлелерни айырды этмекни, муреккеп джумлелернинъ аляметлерини бельгилемекни, муреккеп джумле тизмекни, онынъ сынъырларыны бельгилемекни огретюв;
муреккеп джумленинъ багъ вастасынен багълайыджылы ве багълайыджысыз сойларгъа болюнювинен таныштырмакъ;
Талебелернинъ дикъкъатыны муреккеп джумленинъ сынъырларыны бельгилемек ичюн ярдым эткен, интонация бирлигине джельп этмек;
Огренюв материалда эсас аляметлерни къайд этювге (суаль къоюв, нетиже чыкъарув, анълатма ве фактларны шекиллендирюв)
инкишаф этиджи:
талебелернинъ агъзавий нуткъуны, зеинлерини, дикъкъатыны инкишаф этмек;
догъру ве дюльбер язув алышкъанлыкъларны инкишаф этюв;
ана тилине огренюв меракъларыны инкишаф этюв;
оджа берген ве дерсликте берильген агъзавий ве язма вазифелерни беджерюв алышкъанлыкъларны пекитмек;
орфографик ве пунктуацион алышкъанлыкъларны инкишаф этюв;
адий муреккеплешкен ве муреккеп джумлелерни айырды этюв алышкъанлыкъларны пекитмек;
адий муреккеплешкен ве муреккеп джумледе виргуль къоюв алышкъанлыкъларны пекитмек;
орфографик козьотькюрлик, саватлыкъ шекиллендирмек;
сербест язув, нутукъ, дюньябакъыш, иджаткярлыкъ алышкъанлыкъларны инкишаф этмек.
тербиелевджи:
талебелернинъ коммуникатив къабилиетлерини кенъештирмек;
ишкирликни инкишаф ве болдурувны профилактика этиджи усулларны пекитмек;
тиль вастасы иле къырымтатар тилине меракъ тербиелемек;
дерсте къонушув медениетини ве окъувгъа месулиетли мунасебетлерни тербиелемек;
дюльбер ве саватлы нутукъкъа керекли тиль дуйгъусыны тербиелемек;

Дерснинъ типи: янъы материалны огренюв дерси
Дерснинъ сою: инкишаф этиджи окъутув дерси
Огретюв усуллары: проблем-араштырув усулы, косьтергич, репродуктив
Талебелернинъ фаалиетини тешкилятландыргъан шекиллер: индивидуаль, фронталь, группада.
Донатма: дерслик, дефтер, компьютер презентациясы, джумлелер схемалы джедвель, лугъат, вазифе ве тестлер иле карточкалар.
Технология: умумпедагогик технология, систем-фааллик технология, сагълыкъсакълав и информацион- коммуникатив технологиялар.
Дерснинъ этаплары:
Тешкелий момент.
Бильгилерни актуаллештирюв.
Дерснинъ мевзу ве макъсатыны шекиллендирюв.
Янъы материалны огренюв.
Огренильген материалны пекитюв. 
Тешкерюв иши.
Нетидже. Рефлексия.
Эв вазифеси.
Дерснинъ кетишаты
1.Тешкелий момент
Оджа: Селям алейкум ,балалар! Бугунь бизни аджайип ве меракълы дерс беклей.Сизге мувафакъиетлер ве яхшы баалар истейим!
2. Бильгилерни актуаллештирюв.
Джумлени язынъыз, ве синтактик талиль япып, схемасыны тизинъиз.
Аязлы авада къар данечиклери ойнаша эдилер.
- Балалар, биз «Джумле» мевзуны огренювни девам этемиз. Суаллерге джевап къайтарайыкъ:
- Макъсадыны коре джумлелер насыл ола? (икяе, суаль,арекет эттирюв).
Интонациягъа коре? (нида,нидасыз).
Экинджи дередже азалары барлыгъына коре? (кениш ве кениш олмагъан)
Грамматик негиз недир? (Грамматик негиз –бу муптеда ве хабер)
Тахтада язылгъан джумлелер
Кунеш ярыкъ парылдай, ве къар тез ирди. 2. Ириген сув котерльди ве къундуз ювасны сув астында къалдырды. 3. Къундузлар явруларыны къуру япракълар устюне авуштырдылар, амма сув даа юксекке котерильди. 4. Къундузчкълар сув ичинде къалдылар ве тюрлю тарафларгъа ялдадылар. 5. Энъ кучюги исе, кучтен къалды ве,чоммагъа башлады. 6. Мен буны эследм, оны сувдан чыкъардым ве эвге алып кетирдим. 7. Сабагъадже сув эксильди, ве мен къунзузчкъны чувалгъа къойып, тез-тез озенге алып бардым.
Оджа. Джумлелерни окъунъыз. Дефтерлерге язынъыз, нокъталар ерине арифлер къоюнъыз. Эр джумленинъ грамматик негизини бельгиленъиз. (Компьютерден тешкериле)
Оджа. 2, 4 и 5,6джумлелерни окъунъыз.Оларны не бирлештире?. (бу адий муреккеплешкен хаберли сойдаш азалы джумлелер)
Джумлелернинъ схемаларыны тизинъиз.
Оджа. 1, 3, 7 джумлелерни окъунъыз. Оларны не бирлештире?(Экишер грамматик негизлери ).
Оджа. Метиннинъ серлевасыны язынъыз, мевзусыны бельгиленъиз, метиннинъ услюбини ве типини айтынъыз.
(Къундузчыкълар вакъиасы. Къундузларнен олгъан вакъиа метини. Бедий услюп, типи – икяе метини)
Оджа. Бу метин неге огрете? (Табиатны севмекни ве къорчаламакъны).
3. Дерснинъ мевзу ве макъсатыны шекиллендирюв.
Оджа. Сиз къайсы джумлелерни адий ве къайсыларыны муреккеп деп адландырар эдинъиз?(Бир грамматик негизи – адий джумле, эки я да зияде грамматик негизи - муреккеп).
Оджа. Бизим фикирлеримизнен файдаланып, бугуньки дерсимизнинъ мевзусыны шекиллендиринъиз. ( Бугуньки мевзу – «Адий ве муреккеп джумлелер»). Тахтада дерснинъ мевзусы языла.
Оджа.Мевзугъа эсаланып, дерснинъ макъсадыны шекиллендиринъиз.
Тахтадаки къулланма сёзлернен файдаланынъыз.
ве танышмакъ;
2) ве айырды этмекни огренмек;
3) къоювны огренмек.
Макъсат: адий ве муреккеп джумлелернен танышмакъ; адий ве муреккеп джумлелерни айырды этмекни огренмек ; муреккеп джумлелерде токътав ишаретлерни къоювны огренмек.
4. Янъы материалны огренюв.
Оджа. Шай этип, биз сизнен берабер бойле нетиджеге кельдик: джумленинъ бир грамматик негизи олса, - бу адий джумле, эки, я да зияде грамматик негизи олса – бу муреккеп джумле. Муреккеп джумлелерни даа бир кере окъунъыз ве айтынъыз, эр муреккеп джумледе къач адий джумле бар? (Эр муреккеп джумледе эки адий джумле бар).
Оджа. Муреккеп джумлелернинъ биринджи адий джумлелерини окъунъыз. Айтынъыз, оларда джумл
·е сонъу интонациясы эшитилеми? Олар манаджа экинжи адий джумлелернен багълалармы? (Муреккеп джумлелернинъ биринджи адий джумлелеринде джумле сонъу интонациясы эшитильмей ве олар манаджа экинжи адий джумлелернен багълалар).
Оджа.Фикирлеримизни умумийлештиринъиз. Муреккеп джумлени ибарет эткен адий джумлелер озьара насыл багълылар? ( Муреккеп джумлени ибарет эткен адий джумлелер озьара манаджа ве интонация вастасынен багълылар).
Оджа. Биринджи муреккеп джумлеге бакъынъыз. Манаджа ве интонациядан гъайры, адий джумлелер озьара даа насыл этип багълана билелер? ( оджа ве багълайыджыны тёгерекке ала)(Манаджа ве интонациядан гъайры, адий джумлелер озьара даа ве багълайыджысы вастасынен багълана билелер).
Оджа. Муреккеп джумлелер багълайыджылы – адий джумлелер багълайыджылар вастасынен къошула ве багълаыджысыз – къысымлар мана ве интонация вастасынен къошула билелер.
Тенъештиринъиз: Къар ягъды, ве тереклер беяз ёргъаннен орьтюльдилер.
Къар ягъды, тереклер беяз ёргъаннен орьтюльдилер.
Оджа. Насыл токътав ишаретинен адий джумлелер айырылала? (Адий джумлелер виргуллернен айырылалар).
Оджа.План боюнджа фикирлеримизни умумийлештиринъиз:
1.Адий ве муреккеп джумлелер насыл адландырылалар?2. Муреккеп джумле неден ибарет?
3. Муреккеп джумледеки адий джумлелер насыл багъланалар?4. Багълайыджылы ве багълайыджысыз джумлелер насыл айырылалар?5. Муреккеп джумлелернинъ теркибиндеки адий джумлелер насыл болюне?
Оджа. Янъы мевзуны дерсликтен окъунъыз. Бизим нетиджелеримизнен тенъештиринъиз.Даа насыл янъы бильгилер къошулды? (Муреккеп джумлелер тизме муреккеп ве таби муреккеп ола билелер) .
5. Огренильген материалны пекитюв.
Бу насыл джумлелер? Схемаларыны сызынъыз.
Кузь кельди.
Кузь кельди ве тереклернинъ япракъларыны алтынлаштырды.
Кузь кельди, ве орман алтын урбасыны кийди..
Сонъки джумлени (агъзавий) денъиштиринъиз: таби муреккеп джумле ве багълайыджысыз муреккеп джумле мейдангъа кельсин.
Эки адий джумледен тизме муреккеп, таби муреккеп джумле ве багълайыджысыз муреккеп джумле мейдангъа кельсин. (вазифе вариантлы япыла):
вар. Гедже кучьлю рузгяр котерильди. Денъиз къутурды.
2 вар. Айдын куньлер кельди. Къушлар авушмагъа азырлана эдилер.
Физкультдакъикъа.
Биз турамыз
Ве юремиз.
Сонъ чапамыз,
Секиремиз
Оюн: « Джумлени тертип джеэттен айырмакъ». ( Талебелер эллеринен косьтерелер. Адий джумле олса, 1 элини котерелер, муреккеп олса, 2 эллерини котерелер).
Чокътан бекленильген баарь кельди.
Кунеш къыздырды, ве тереклернинъ бурьлери пейда олды.
Биринджи япышкъкакъ япрачыкълар корюнди.
Орман йырджылары сыджакъ диярлардан къайттылар, ве орман шенъ давушларнен толды.
Аюв да къобасындан чыкъты.
Тезден орман ешереджек, къушларнынъ сеслери янъгъыраджакъ.
Оджа. Берильген ишнинъ вазифесини аныкълатынъыз.(Джумлелерни девам этип, муреккеп джумлелерни дефтерге язмакъ).
1.Эр акъшам ягъмур ягъа, ве
2.Эр акъшам ягъмур ягъа, амма
3.Эр акъшам ягъмур ягъа, исе..
4.Эр акъшам ягъмур ягъа, чюнки
5.Эр акъшам ягъмур ягъа, лякин
Оджа. Балалар, биз пек яхшы чалыштыкъ, нени огренгенимизни бильмеге вакъыт кельди.
Тешкерюв иши.
1. Къайсы виргульни бильдирген ракъам муреккеп джумленинъ къысымларыны бильдире?
Салкъын ель эсти, (1)тереклернинъ япракъларыны узьди, ве (2)япракълар ерге тёкюльдилер.
Таби муреккеп джумленинъ къысымларыны бельгилеген виргульни сечинъиз.
Тереклерни яраштырмакъ ичюн, (1)бутюн гедже къыш орьди, (2)орьнеклер токъуды.
3.Джумленинъ догъру характеристикасыны косьтериринъиз.
Кузь кельди, ве ерни чешит ренкли япракъларнынъ макъаты орьтти.
Адий сойдаш азалы
Тизме муреккеп
Табили муреккеп
4.Догъру фикирни бельгиленъиз.
1.Муреккеп джумледе сезлернинъ сайысы адий джумлеге коре чокъча. 2.Эпси муреккеп джумлелерни мустакъиль адий джумлелерге больмек мумкюн.
3.Муреккеп джумлелер эки, я да зияде адий джумлелерден ибарет.
5.Муреккеп джумленинъ схемасыны бельгиленъиз.
1.[–  =], [–  =].
2.[–  =].
3.[–  =,  =,].
6. Муреккеп джумлелерни тапынъыз.
1.Ягъмур ягъды ве эр ерни сылатты.
2.Кузь кельди, чечеклер солуды, ве чалылар мугъайып бакъалар. 
3.Тарлаларда сувукъ ягъмур ягъа, ве ель тереклерни зияде саллай.
7. Сойдаш азалы адий джумлелерни тапынъыз.
1. Кузь якъынлаша, ве орманда биринджи сары япракълар корюне башлады.
2. Кузь яваштан келе, къыш исе апансыздан келип чыкъа.
3.Булутчыкъ балабан дегиль эди, амма балабан ягъмур олып ягъды.
Оджа.Дефтерлеринъизнен авушынъыз ве ишлеринъизни тешкеринъиз:
1-2, 2-1, 3-2, 4-3, 5-1, 6- 2,3, 7-3.
Баалар къоюнъыз: «5»-хата ёкъ, «4»- 1 я да 2хата, «3»- 3хата.
6.Нетиджелев . Рефлексия.
Оджа. Сиз бугунь семерели чаыштынъыз ве биз аджайип дерс кечирдик
-Балалар, машалла сизге!Айдынъыз нетиджелер чыкъарайыкъ!
-Бугунь дерсте нени огрендик?
-Эписинден чокъ нени бегендинъиз?
-Муреккеп джумле деп неге айталар? Адий джумле деп неге айталар ?
-Муреккеп джумледе насыл токътав ишаретлери къоюла?
-«Ве» багълайыджысы муреккеп джумледе насыл ролюни ойнай?
7.Эв иши: Бедий эдебиятынынъ эсеринден 7-8 муреккеп джумле язып алынъыз.











@ђЗаголовок 215