Разработка урока по крымскотатарскому языку (7 класс)
_______________ Къырымтатар тили №____ 7 сыныф
Дерснинъ мевзусы: _________________________________________________________________________
Дерснинъ макъсады: ____________
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·Талебелер не бильмек керек: ________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Дерснинъ типи: ____________________________________________________________________________
Корьгезме васталар: дерслик, карточкалар, мевзунен багълы джедвель, лугъатлар.
Иш шекиллери: агъзавий , язма, мустакъиль.
ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ
1. Тешкилий къысым. Селямлашув. Невбетчи талебенинъ рапорты. Нутукъ дакъкъасы
I.Тешкилий къысым. Селямлашув. Байрам акъкъында къыскъа субет кечирюви
Шимдики заман фиили
Берильген джумлелерни окъуп, фииллерни къайд этинъиз.
Кунеш уджлу окъларынен ерни, тереклерни, осюмликлернн эр шейни сыйпай ве къыздыра. Орталыкъны елемлеткен ельнинъ артындан куле, онъа: “Нафиле ёрулма, сувуталмазсынъ”, демеге истей.
Фииллер иш-арекет не вакъыт этильгенини бильдирелер?
Шимдики заман фиили иш-арекетни лакъырды этилип тургъан вакъытта япылаяткъаныны я да япылаятмагъаныны бильдире: Ай Ер этрафында айлана. Акъшам къаранлыгъ дагъларгъа, къырларгъа, тюземликлерге тюше. Дилявер энди эвнинъ огюнде скемлечик устюнде отурмай.
Фиильнинъ шимдики заман манасы фииль тамырына -й, -а, ялгъамалары къошулувынен ве тюсленювинен ифаделене.
Теклик Чокълукъ
I шахыс язам, билем, башлайым, беклейим язамыз, билемиз, башлаймыз, беклеймиз
II шахыс засынъ, билесинъ,башлайсынъ, беклейсинъ язасыз (язасынъыз), билесиз (билесинъиз),
III шахыс яза, биле, башлай, беклей, яза(лар), биле(лер), башлай(лар беклей(лер)
138-инджи иш. Метинни окъунъыз. Фииллерни тапып, дередже, зам шахсыны бельгиленъиз.
1964 сенеси Эшреф Шемьи-заде тарафындан язылгъан “Алиме* адлы поэма энъ салмакълы ве дикъкъаткъа Ляйыкъ бир эсердир.
Атеш эр шейни якъа, куль эте. Ялынъыз инсан рухунг инсаннынъ сербестликке олгъан ынтылышларыны якъып оламя Мына о рухны, енъильмей ольгенлерни, ялынъыз акъикъий поэтик
серлер джанландыра биле. О, афатлы курешлерде эляк олгъанларгъа къайтадан джан бере, ондан сонъ къараман ольмей, эбедий яшай. Эшреф Шемьи-заденинъ поэмасында адий къырымтатар къызы Алименинъ косьтерген джесюрлиги къайтадан джанландырыла Алиме кене де бизим арамызда яшай ве куреше!
140-ынджы иш. Метинни окъунъыз. Шимдики заман фиилинен кельген джумлелерни кочюрип, джумле азаларыны талиль этинъиз.
Куреш джульдеси мейданда узун бир сырыкънынъ уджуна багълана. Адети узьре, куреш буюген сайын, бахшышлар да арта. Сонъки баш куреш биткенде, сырыкънынъ уджундаки энъ къыйметли бахшышлардан гъайры, баш курешчиге бир къой (зенгин куреш олса, бир бугъа) багъышлана. Баш курешни алгъан айванны ерден омузына котерип алмакъ борджлу. Чалгъы-чагъана иле куреш саибининъ эвине, яхуд да байрам куреши, я да дервизд куреши олса, зияфет куреши олса, зияфет курулгъан ерге къадар артындан шу къойны я да бугъаны алып кете. Шуны айтмакъ кер
·ек ки, куреш девамында токътамадан “Куреш авасы” чалынып тура. Бу ава курешчилерни джоштура, рухландыра ве оларгъа насылдыр бир ритм эсасында арекетлер япмагъа ярдым эте. Айны заманда бу ава темашаджыларда рухий бир эеджанлылыкъ догъура эм де куреш мерасимине тантаналы ве котеринки бир рух бере.
Келеджек заман фиили
Келеджек заман фиили иш-арекетни лакъырды этилип тургъан вакъыттан сонъ япыладжагъыны я да япылмайджагъыны ифаделей.
Келеджек заман фииллери мана джеэттен экиге болюнелер: келеджек заман фиилининъ къатий шекли; келеджек заман фиилининъ даимийлик шекли.
Келеджек заман фиилининъ къатий шекли лакъырды этильген вакъыттан сонъ япылышы я да япылмамазлыгъы макъсат этилип алынгъан иш-арекетни ифаделей: Талебелер кезинтиге бараджакълар. Бу джумледе талебелер шек-шубесиз. мытлакъа кезинтиге бараджакълары акъкъында айтыла.
Келеджек заманнынъ къатий шекли фиильнинъ шимдики заман шеклине - джакъ, -джек ялгъамалары къошулувынен ве шахысларнынъ тюсленювинен япыла:
1 шахыс
2 шахыс
3 шахыс
Теклик
Чокълукъ
язаджагъым, кетеджегим
язаджакъсынъ, кетеджексинъ
язаджакъ, кетеджек
язаджакъмыз, кетеджекмиз
язаджакъсыз (язаджакъсынъыз) кетеджексиз (кетеджексинъиз)
язаджакъ(лар), кетеджек(лер)
147-нджы иш. Схемагъа эсасланаракъ, къатий шекильде олгъан келеджек заман фииллерини язынъыз.
... ...
... -джакъ ... -джек
... ...
148-нджи иш. Ашагъыда берильген фииллерни келеджек заман къатий шеклинде язынъыз. Бир къач фиильни джумлелер ичинде къулланынъыз.
Эндире, унутмай, тура, кульдюре, осьтюре, язышалар, ичелер, урдура, илише, абдырай, динълей, ойнайлар, битире, инълей.
149-инджи иш. Ашагъыда берильген фииллерни шахысларнен тюслендиринъиз.
Енъеджек, ташлайджакъ, етеджек, атаджакъ.
Келеджек заман фиилининъ даимийлик шекли иш- арекетнинъ лакъырды этильген вакъыттан сонъ япылып-япылмайджагъыны я да иш-арекетнинъ адет узьре япылып тургъаныны заманджа девам лы, сюйрекли олгъаныны ифаделей: Онынъ анасы саат секизде келир. Риза, институтны битирген сонъ, чалышмагъа башлар, бабасына ярдым этер.
Келеджек заманнынъ даимийлик шекли фииль тамырына -р, -ыр, -ир, -ар, -ер, -ур, -юр ялгъамалары къошулувынен ве тюсленювинен япыла:
1 шахыс
2 шахыс
3 шахыс
Теклик
Чокълукъ
башларым, алырым, келирим, урарым, корерим, олурым
башларсынъ, алырсынъ, келирсинъ, турарсынъ, корерсинъ, олурсынъ
башлар, алыр, келир, турар, корер, олур
башлармыз, алырмыз, келирмиз, турар- мыз, корермиз, олурмыз
башларсыз (башларсынъыз), алырсыз (алырсынъыз), келирсиз (келирсинъиз), турарсыз (турарсынъыз), корерсиз (корерсинъиз), олурсыз (олурсынъыз)
башлар(лар), алыр(лар), келир(лер), турар(лар), корер(лер), олур(лар)
149-ынджы иш. Шиирни кочюрип язынъыз. Фииллерни къайд этип, шахыс, заман ве джумледе беджерген вазифесини бельгиленъиз.
Йыр халкъкъа рух берир,
Йыр аят нагъышлар.
Йыр базан кулькюни
Козь яшкъа дёндюрир.
Кучьсюзге кучь къошар,
Йыр омюр багъышлар,
Йыр дженклер токътатыр,
Йыр атеш сёндюрир.
(Черкез Али)
Эв вазифеси:_______________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
15