Внеклассное мероприятие Литературная гостиная, посвящённое 95-летию со дня рождения Аметхана Султана

Методическая разработка («Внеклассное мероприятие»)
«Эдебий керван» («Литературная гостиная»)
для обучающихся 8-11 классов
Цели: расширить кругозор обучающихся об Амет-хане Султане; раскрыть его героические подвиги; развивать навыки выразительного чтения; воспитать чувства гордости и достоинства к данному герою, чувство патриотизма к Родине, своему народу.
Технологии: портрет, стенные газеты, иллюстративный материал, мультимедийная доска, фонограмма песни «Аметхан», фильмы, презентация об Аметхане Султане.
Подготовили:
Закирова Майре Зинобадиновна,
учитель МБОУ «Садовская СОШ»
и Османова Диляра Хайсеровна,
учитель МБОУ «Дрофинская СОШ»
2015г.
АМЕТХАННЫНЪ 95-ЙЫЛЛЫГЪЫНА БАГЪЫШЛАНГЪАН «ЭДЕБИЙ КЕРВАН» ТЕДБИРИНИНЪ СЦЕНАРИЙИ
( Сана безетильген: Аметханнынъ ресимлери, дивар газеталары, бала ресимлери, китаплар сергиси, тюрлю дидактик материаллар)
Тедбир «Аметхан акъкъында» йырнен башлана.
Мен шаиним.
Мени тута
Ильде эки къанатым.
Кокте, Ерде
Ильхам бере
Манъа Ватан, урь халкъым.
(Амет Адиль)
1 алып барыджы: Селям алейкум, урьметли талебелер, оджалар, мусафирлер. Бугуньки тедбиримиз Советлер Бирлигининъ Эки дефа къараманымыз, халкъ къараманы, ватанпервер инсан, белли учуджы-сынавджы – Аметхан Султангъа багъышлана.
2 алып барыджы: Аметхан Султан – бу адны бильмеген къырымтатар олмаса керек. Йыллар кечер, заманлар ве падишалар денъишер, амма Аметхан киби къырымтатар халкъынынъ къараманлары, шанлы огъуллары онынъ хатырасында ве тарихта эбедий яшайджакълар. Бугунь биз оны шерефлеймиз, онынъ иле гъурурланамыз, эм бунъа акъкъымыз бардыр.
1 алып барыджы: Амма къараманымызнынъ аят ёлу енгиль олмады, такъдир оны чешит сынавлардан кечирди. Эм бу сынавларнынъ баш себеби онынъ миллети къырымтатар олгъаны ич ким ичюн сыр дегиль.
2 алып барыджы: Эфсаневий учуджы 1920 сенеси октябрь 25 куню Алупка шеэринде дюньягъа келе. Онынъ бабасы Султан дагъыстанлы, анасы Насибе исе къырымтатар.
Пек къыбырдавукъ ве арекетчен олып оськен Аметчик, эрте юрип башлады. Ильки адымларындан юрип, не къадар йыкъылса, бурну къанаса, тизлери, къоллары сыдырылса да, бир кере агълагъаныны кимсе корьмеди. Кучючик олгъанына бакъмадан, ойле чыдамлы ве сабырлы эди.
1 алып барыджы: Саналаштырув (Аметнинъ балалыгъындан бир левха)
Бир кунь Насибе апте огълуна масал айта:
Бу масал, огълум, мен санъа керчектен олгъан бир батыр акъкъында сёйлейим. Революциядан эвель, балам, биз корьген падишалар халкъкъа пек къылына эдилер. Фукъарелернинъ тарафыны къорчаламагъа бир киши ёкъ эди. Мына бу акъсызлыкъны корьген, анълагъан къарасувлы бир ийгит озюнинъ пек акъыллы ельетмез атына минип, байларнынъ зыкъысыны бермеге, фукъарелерни къорчаламагъа бельсене. Пек чокъ байларнынъ, базингярларнынъ джезасыны бере. Алимнинъ адыны эшиткенде, эписи дыр-дыр къалтырайлар. Алимни тутып къапатмакъ ичюн падиша бутюн жандармларгъа, аскерлерге эмир бере. Лякин оны чокъ йыллар девамында ич тутып оламайлар, чюнки о, кимседен къоркъмай. Алим эр бир тузакътан тири чыкъкъан. Алим пек мераметли бир инсан олгъан. О къадар байларнынъ джезасыны берсе де, озю омюринде бир адамны ольдюрмеген. Шунынъ ичюн оны халкъ севген, озь къараманы эткен. Алим акъкъында эфсанелер догъургъан, йырлар яраткъан. Мына бу акъикъий батыр, огълум.
Козьлерини йылтыратып, нефес алмай, анасыны динълеп отургъан Амет:
- Мен де Алим оладжагъым, ана, фукъарелерни къорчалайджагъым, - деди.
- Ёкъ, огълум, сен Алим олма. Эр кимнинъ озь ады бар. Сен Аметсинъ, Аметхансынъ. Аметхан ол. Халкъынъны сев, Ватанынъны сев, тек Аметхан олып къал. Алим киби джесюр олам десенъ, бу башкъа меселе.
-Яхшы, ана, мен Аметханым, Алим киби джесюр Аметхан олайым, ойлеми?
2 алып барыджы: Башлангъыч тасилини Алупка шеэрининъ 1-нджи къырымтатар мектебинде ала. 1937 сенеси мектепни битирмезден, Акъмесджитке барып, демирёл депосында чалыша. Айны заманда аэроклубгъа къатнай.
1 алып барыджы: Арбий лётчик олмакъ истеги оны 1939 сенеси А.Ф. Мясников адына Акъяр якъынларындаки Къачы авиация мектебине алып кельди.
Шу окъув юртуны 1940 сенеси битире. Улу Ватан дженкининъ биринджи куньлеринден чешит арбий меселелерни аля дереджеде чезе.
2 алып барыджы: 1941 сенеси июнь 22 куню сабасы, Советлер Бирлиги девлет сынъырындан дёрт километр узакъта, Кишинёв шеэри дживарындаки къырыджылар полкунда учуджыларны «Тревога!» иле турсаттылар. Совет мемлекетининъ тынч айдын кокюни хайырсыз дженкнинъ къара булутлары къаплады. Аметхан биринджи дженкявер вазифени эда этмек ичюн авагъа котерильди. Прут шеэринден кечеяткъан душман аскерлерини бомбалады.
1 алып барыджы: Аметхан Султан 1942 сенесининъ майыс айынадже 170 кере дженявер вазифе эдасы ичюн учты. Бу девирде арбий вазифелерни джесюране эда эткени ичюн биринджи джекявер мукяфатнен – «Къызыл Йылдыз» орденинен такъдирленильди.
2 алып барыджы: Шу йылы майыс 31 куню Аметхан Ярославль шеэри узеринде душманнынъ «Юнкерс-88» разведкаджы самолётыны озь самолётынен къакъып тюшюрди. Бу вакъытта эки фашист учуджысы эляк олды, экиси де эсир алынды. Бойле этип урып тюшюрильген онларджа самолётларнынъ эсабыны ачты. Бу – биринджи таран усулы эди. Таран ойле усталыкънен япылды ки, дженк тарихына мешур бир усул оларакъ кирди. Аметхан бу джесюрлиги ичюн биринджи Ленин орденинен мукяфатланды. Орденни онынъ кокюсине Москва Кремлинде М.И. Калинин озь элинен такъты.
1 алып барыджы: Бу мисли ёкъ ава дженкини ерден козетип тургъан Ярославль эалиси Аметханны шеэрлерининъ Фахрий адамы этип сайладылар. Шеэр иджра комитети исе Аметханны мусафирликке давет этип, онъа устюнде хатирели сёзлер язылы эль сааты багъышлады.
2 алып барыджы: Сизнинъ дикъкъатынъызгъа Энвер Селямет ве А.П. Асямолованынъ «Аметхан акъкъында дестандан» «Таран» парчасыны теклиф этемиз.
1 алып барыджы: Чокъкъа бармадан учуджылар полкуны Сталинград бетке авуштырдылар. Аметхан озюнинъ усталыгъы, пишкинлиги, джесюрлиги иле ойле шурет къазанды ки, ондан козьлери къоркъкъан немсе авиация команданлыгъы бир чаре тапып, оны ёкъ этмек ичюн озь учуджыларына хусусий вазифе берелер. Аметхан исе къоркъмады, оларнынъ учакъларыны бири-бири артындан урып тюшюре берди. «Мен Аметхан Султаным! Мен Аметхан Султаным! Мен Сталинград узериндем! Немсе баскъынджыларына олюм!»-дей эди о, радио иле. Онъа джевап оларакъ немселернинъ эфирде: «Ахтунг! Ахтунг! Дикъкъат! Дикъкъат! Авада Аметхан! Авада Аметхан! Уруштан чыкъынъыз!»- деген эмирлери сыкъ-сыкъ эшитиле, бу сёзлерни эшиткен фашист аслары тыр-мыр ола эдилер.
2 алып барыджы: Сталинград дженклеринде Аметхан 13 фашист самолёты ёкъ этти, алтысыны бир озю урып тюшюрди. Бу джесюрлиги ичюн Аметхан Султангъа экинджи Ленин орденини бердилер.
1 алып барыджы: 1943 сенесининъ март 25 куню сабасы Аметханнынъ етекчилиги алтында 6 къырыджы самолёт Ростов шеэрини авадан къорчалав вазифесини эда эткен вакъытта, шеэрге шиддетли учып келеяткъан 160 фашист самолёты топарыны биринджи Аметхан корьди. 160 къузгъунгъа алты самолёт! Бу не демек?. Аметхан деръаль уджюмге кечти. Озю душманнынъ энъ огдеки етекчи беяз самолёты устюне атылды: «Ватан ичюн!» дие пулемётнынъ тапанджасына басты. Беяз самолёт авунлады, ашагъы юварланып кетти. Аметхан джесюране арекетинен фашист самолётларыны бутюн тертибини бозды ве учуджыларны шашмалатты. Аметханнынъ звеносы 6 самолёт даа урып тюшюрди ве фашистлерни кери къувып къайтармагъа наиль олып, шеэрни бомбалавдан къуртарды.
2 алып барыджы: Мыус шеэрининъ къорчалавында Аметханнынъ 6 самолёттан ибарет эскадрильясы душманнынъ 60 самолётынен тутушты. Бу тутушувда 7 немсе самолёты ёкъ этильди, оларнынъ 3 шахсен Аметхан озю урып тюшюрди. Эскадрилья аэродромгъа бир гъайыпсыз къайтып кельди. Шу куню 8-джи ава ордусынынъ командармы Т.Хрюкин Аметхан Султанны Советлер Бирлиги къараманы унванына такъдим этти.
1 алып барыджы: 1944 сенеси апрель айында Аметханнынъ эскадрильясы Къырымны азат этюв вазифесини башлады. Майыс 9 куню Акъяр бутюнлей немселерден азат олунды. Майыс 14-те 9-джы аслар полкунынъ учуджылары Аметханнынъ догъмуш шеэри – Алупкагъа мусафирликке кеттилер. Шеэр джемаатчылыгъы учуджыларны буюк къуванчнен къаршыладылар, амма бу къуванч чокъкъа бармады.
2 алып барыджы: 18 майыс 1944с. сабасы бутюн къырымтатар халкъыны озь тувгъан Ватанындан сюргюн эттилер.
1 алып барыджы: Шу фаджиалы куньлерни «Хайтарма» фильмдеки парчадан коре билесиз.
2 алып барыджы: Аметхан Султан исе озь дженкявер ёлуны девам эте. 6 ай аслар полку Шаркъый Пруссия кокюнде дженклештилер. Аметхан бу ерде 1 авиадевизияда булунгъан Нормандия-Неман полкундаки франсыз Франсуа де Жофр иле пек достлашты. Бу девирдеки къараманлыгъы ичюн Аметхан Султан дёртюнджи кере «Къызыл Байракъ» орденинен, 1-нджи дереджели Ватан дженки ве Александр Невский орденлеринен мукяфатландырылды.
1 алып барыджы: Аметхан Султанны 1941с. 22 сабасы башлагъан дженкявер ёлу Берлин узеринде аджайип енъиш иле сонъуна етти. Аметхан девлетимизни немсе фашист ордуларындан къорчалавда улу къараманлыкъ косьтерди. Ватан ичюн намуслы хызмет этти. Шунынъ ичюн онъа Гъалебе кунюнден сонъ кечмеден, яни 1945с. июнь 29-да СССР Юкъары Совети Президиумынынъ Ферманы муджиби экинджи дефа Советлер Бирлигининъ къараманы унваны берильди.
2 алып барыджы: 1947с. башлап 25 йыл девамында Аметхан сынавджы-учуджы олып чалыша. Бутюн янъы чыкъкъан самолётларны сынавдан кечире. Бу мисильсиз джесюране ишлери ичюн Аметхан Султан Советлер Бирлиги Девлет мукяфатынынъ лауреаты олды, онъа Советлер Бирлигинде хызмет косьтерген сынавджы-учуджы унваны берильди.
1 алып барыджы: 1971с. февраль 1-де онынъ сынагъан невбеттеки ЛЛ Ту-16 учагъы кокте патлай ве когертеде олгъан инсанлар ве шу джумледен экипажнынъ командири олгъан Аметхан Султан да эляк олалар. Бойлеликнен, бизим къараманымыз эбедийликке кече. Онынъ джеседини Москвада Новодевичье къабристанында дефн этелер. Белли шаир Черкез Али шу кунь акъкъында бойле яза:
Фикирим болюнди, гъафлетим, бильмедим.
Къанлы яш чыбырды о куню къалемден.
Дюньямыз Батырсыз къалдымы белледим.
Амет-хан махв олып кеткенде алемден.
Ольмеди, ольмеди, ольмеди Амет-хан,
Яшар о, яшайджакъ, несиллер анъында.
Унутмаз ич оны урь Ватан, догъмуш халкъ,
Батырнынъ чин руху яшаркен къанында.
2 алып барыджы: Аметхан Султан эбедий яшайджакъ! Онынъ хатырасына сокъкъакълар, мейданлар, мектеплер, аэропорт адландырылгъан. Онынъ догъгъан Алупка шеэринде музей ве эйкели бар.
1 алып барыджы: Амет Адильнинъ «Эки къанат» шиирини дикъкъатынъызгъа авале этемиз.
2 алып барыджы: Тедбиримиз «Дороже золота» адлы документаль фильмнинъ бакъувынен екюнлене. Дикъкъатынъыз ичюн чокъ сагъ олунъыз!

Приложение к сценарию.
Таран
Аваны кестирип, уча юкъары,
Ашыкъа душмандан юксекте олмагъа.
Месафе эксиле…булутлар юфкъара…
Азыр о, «Юнкерс»тен интикъам алмагъа.
Козьледи… «Ма, бастым!» дегенде, о янды!
«Юнкерс»нинъ пилоты ал къангъа боянды.
Аметхан, джебэде инангъан, ишангъан
Достларны ойланып, бакъкъанда нишангъа,
Экинджи «къара къуш» гурьледи нишангъа,
Оны да ёкъ этти, ватангъа садыкъ,
Учуштан къайтмагъан достлары адындан!
Вакъыт аз! Олар чокъ…сайылып битмейджек.
Вахшийлер къачаджакъ…джезаны кутьмейджек.
Ёкъ! Олар къачалмаз джезадан…..
Гунясыз кяинат огърады дарагъа –
Хачлардан корюнмей кунешнинъ ярыгъы…
Йигирми бир баарь яшагъан Аметхан
Сокъула вахшийлер саф туткъан арагъа.
Мында бир омюрден палы бир дакъкъа!
Вакъыт ёкъ ойланып, бакъып турмагъа!
Амехан, фашистлер асыны узакъкъа
Къачырмай, бу ерде меджбур урмагъа!
Ант эте: «Кунюм ве саатим толгъанда,
Къалырым халкъымнынъ Амети олып!
Коклерде енъерек, эляк олгъанда,
Дюньягъа энерим Комета олып!»
Мукъаддес «Къушу»нынъ кевдеси ичинде –
Аметхан ве онынъ къараман аяты…
Инсанлар ичюн! –деп, Ватаным ичюн! –деп,
Фашистлер асынынъ кесе къанатын!
Яралы адждерха девриле эм яна,
Ёллана астында дарагъачларгъа –
Комюлир мертебе тапкъанлар янына!
Хач къошар мезарда къара хачларгъа!
Э.Селямет, А.П Асямолова
Эки къанат
Мен шаиним. Мени тута Бинъ докъуз юз къыркъ бирде дженк
Ильде эки къанатым. Ичинде къалды ватан.
Олар меним аятым. Къурбан кетти Муса Джалиль ве Султан.
Бир – шималь. Бири –дженюп. Къанатларым боранларда
Бири – гедже. Бири – танъ. Ёкъ, сынмады, эм сынмаз.
Бир –шеит., ольмез Муса, Шаин ерде сюйрекленген
Бири – батыр Амет-хан! Бир махлюкъкъа бойсунмаз!
Мен шаиним. Мени тута Мен шаиним. Мени тута
Ильде эки къанатым. Ильде эки къанатым.
Батырларгъа йыр язмагъа Кокте, Ерде ильхам бере
Къоркъам, етмез такъатым. Манъа Ватан, урь халкъым.
Амет Адиль