Дыбыс ж?не ?ріпті ?айталаймыз та?ырыбында?ы саба? жоспары

Сабақтың тақырыбы: Дыбыс және әріпті қайталаймыз
Сабақтың мақсаты:
Өткен сыныптарда дауысты және дауыссыз дыбыстар туралы алған білімдерін естеріне түсіру.
Дауысты жыбыстардың жуан, жіңішке болып келетінін, дауыссыздардың түрлері мен емлесін қайталату арқылы есте сақтау қабілеттерін дамыту.
Жаттығулардың мазмұнын ашу арқылы білімге деген қызығушылықтарын арттыру.
Сабақтың барысы:
Кіріспе бөлім
Үнтаспадан құстың шықылықтағаны, жаңбырдың сыбдыры, жылқының кісінегені, судың аққаны, тағы да басқа дыбыстар тыңдалады.
Балалар, не тыңдадық? (әртүрлі дыбыстарды, жылқының кісінегенін т.б.)
Ал адам сөйлегенде де дыбыс шығарады, бірақ бұл дыбыстар табиғаттағыдан өзгеше болады. Өйткені дыбыстардын не жасалады? (Дыбыстардан сөздержасалады)
Тіл дыбыстары адамның дыбыстау мүшелері арқылы жасалатыны бізге белгілі. Дыбысты жасауға қатысатын мүшелерді атап беріңдер. (Өкпе, кеңірдек, дауыс шымылдығы, көмекей, ауыс қуысы, тамақ қуысы, мұрын қуысы, тіл, тіс, таңдай, жақ, ерін).
Дауысты дыбыстар қалай жасалады?
Дауысты дыбыстар дауыс шымылдығының керіліп тұрып діріл пайда болуы арқылы жасалатыны еске түсіріледі. Дауысты дыбыстардың буын құрайтындығы айтылады.
Оқушылар дауысты және дауыссыз дыбыстар туралы білімдерін пысықтағаннан кейін оқулықтағы жаттығулар орындалады.
1-жаттығу. Т. Молдағалиевтің өлеңін жатқа жазуға тапсырма беріледі.
Өлеңді 1-2 оқушы дауыстап оқиды.
Өлеңнің мазмұны талданады.
Оқушылар өлеңді бірнеше рет іштен оқиды.
Өлең жатқа жазылады.
2-жаттығу. Өлеңді оқу.
Қарамен жазылған қазағым, түнегін, жүрегім, түлегіміз сөздерінің түбірін тауып жазып, бұл сөздердің неліктен өзгергенін анықтау. Өлеңдегі дауыссыз дыбыстарды тауып, оларды дауыссыз дыбыстарға жіктеу.
3-жаттығу. Көп нүктенің орнына тиісті әріптерді қойып, сөйлемдерді көшіріп жазу. Бұл жаттығуды орындау барысында көбінесе басқа тілден енген сөздерде кездесетін э,ф,ц,в,ч,щ дыбыс әріптерінің қолданылуы туралы мысалдар келтіріледі.
Щ әрпі қазақтың байырғы сөздерінде ғана және ф әрпінің де араб, парсы тілдерінен енген кейбір сөздерде жазылатынын ескертіп қойған жөн. Мысалы:(ащы, тұщы, кеше, Фарида, саф (алтын) т.б.)
5-жаттығу. Л,р әріптері сөз басында келгенде алдынан ы,і естілгенімен жазылмайды. Жаттығуда тек дұрыс жазылған сөздерді көшіріп жазу.
Сабақты қорытындылау.
Осы сабақта дауысты және дауыссыз дыбыстар туралы білімдерін пысықталды. Оқулықта жаттығу берілмесе де, б дыбысына аяқталатын сөздер еске түсірілді (араб, штаб, клуб, куб) Қосарлы ый әріптері тек сый, тый сөздерінде жазылатындығы айтылады.
Үйге тапсырма. 4-жаттығу.
Сабақтың тақырыбы: Сөйлем және оның түрлерін қайталаймыз.
Сабақтың мақсаты:
Сөйлем және айтылу мақсатына қарай хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдер туралы алған білімдерін пысықтау.
Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай бөлінетін түрлерін ажырата білу дағдыларын қалыптастыру.
«Сәби туралы ой» өлеңі арқылы адамның қоршаған дүниемен тығыз қарым-қатынасын түсіндіре отырып, адамгершілік қасиеттерін байытуға ықпал ету.
Сабақтың барысы.
Кіріспе бөлім.
Сөйлем дегеніміз не?
Сөйлемнің қандай түрлерін білесіңдер?
Сұрақ-жауап арқылы сөйлем аяқталатын ойды білдіретіндігі, сөйлемдердің айтылу мақсатына қарай бір-бірінен айырмашылығы бар екені айтылады.Хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдерге мысал келтіріледі.
Әр сөйлем түрінің өзіндік белгілері еске түсіріледі.
Хабарлы сөйлем
Хабарлы сөйлемнің мағынасы-хабарлау, баяндау.
Хабарлы сөйлем сұраққа жауап болып келеді.
Хабарлы сөйлемнің соңында нүкте қойылады.
Сұраулы сөйлем
Сөйлем сөйлем сұраулы мағынаны білдіретін сөз көтеріңкі дауыспен айтылады.
Сұраулы сөйлемнің соңына сұрақ белгісі қойылады.
Лепті сөйлем
Лепті сөйлем адамның адамның көңіл күйін, сезімін,қуануын, т.б. білдіреді.
Лепті сөйлемде лепті мағынаны білдіретін сөздер үнемі көтеріңкі дауыспен айтылады.
Лепті сөйлемнің соңына леп белгісі қойылады.
Жалаң сөйлем мен жайылма сөйлемнің айырмашылықтарын айтыңдар.
Жалаң сөйлем қадай жасалады, жайылма сөйлем қалай жасалады? Тақтаға төмендегідей жазба бойынша сөйлемдер құрап жазу және жалаң сөйлем мен жайылма сөйлемдерді табу.
Негізгі бөлім. Оқулықпен жұмыс.
1-жаттығу. «Сәби туралы ой» өлеңін оқытып, мазмұны ашылады.
2-жаттығу. Мәтінді оқыту. Кейбір сөйлемдерді көшіріп жазу. Мәтіндегі лепті, сұраулы сөйлемдерді дұрыс ырғағымен оқыту.
3-жаттығу. Жаңылтпашты жатқа жазғызу.
4-жаттығуды орындату арқылы оқушылардың жалаң және жайылма сөйлемдер туралы алған білімдері пысықталады.
5-жаттығу бойынша да әр сөйлемнің өзіндік белгілері қайталанады.
Сабақты қорытындалау.
Тақтаға төмендегідей сызба жазылып, оқушыла осы жазба бойынша сөйлемдер құрастыру.
Шығармашылық диктант.
Тақтаға төмендегі үлгідегідей сөйлемдер жазылады.
1.Дана, жаттығуды орындадың.... 2.Үй ішінде ысқырма....3.Жыл құстары жылы жаққа жазда қайта..., күзде қайта.... 4.Ауруханада қатты сөйле...
Оқушылар көп нүктенің орнына тиісті болымсыз етістіктің жұрнағын немесе сұраулы мағына беріп тұрған сөзді қойып оқиды.
Үйге тапсырма мұғалімнің қалауы бойынша беріледі.
«Сөйлем және оның түрлері» тақырыбы бойынша өтілген сабақ қорытындыланады.
Сабақтың тақырыбы: Сөйлем мүшелерін қайталаймыз.
Сабақтың мақсаты:
Тұрлаулы мүшелер сөйлемдегі ой-пікірдің негізі, тірегі болатындағы, ал тұрлаусыз мүшелердің негізгі ойды толықтап,анықтап, пысықтайтындығын естеріне түсіру.
Сөйлемнен тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерді және олардың байланысын тапқызу арқылы ойларын дамыту.
Ерлік, батырлық туралы түсінік бере отырып, патриоттық сезімдерін ояту.
Сабақтың барысы:
Кіріспе бөлім.
Сұрақ-жауап әдісі арқылы оқушыларды сөйлемнің тұрлаулы мүшелері туралы алған білімдері пысықталып, тақтаға төмендегідей кесте ілініп, қорытындыланады.
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері


Іс, оқиғаның иесін көрсетеді
Зат есім, есімдерден болады.
Негізгі етістік және сын есім, сан есім, зат есімнен болады
Не істеді? Не қылды? Қайтті?
Бастауыштың іс, қимылын білдіреді
Кім? Кімдер? Не? Нелер?
Баяндауыш
Бастауыш



Осыдан кейін тұрлаусыз мүшелер туралы алған білімдері де пысықталады.
Тұрлаусыз мүшелерге қойылатын сұрақтар.
Сөйлемнен тұрлаусыз мүшелерді табу.
Негізгі бөлім.
Оқулықтағы 1-2-3-4 жаттығуларын орындау. Сөйлемдерді сөйлем мүшелеріне талдап, сөйлем мүшелерінің байланысын сызбамен көрсету. Әр жаттығуға берілген мәтіндерге байланысты ерлік, батырлық, достық, адамгершілік, еңбексүйгіштік туралы әңгіме өткізу.
Сабақты қорытындылау.
«Адасқан сөздер» дидактикалық ойыны . Шарты тақтаға сөздердің орындары ауысқан сөйлемдер жазылады. Оқушылар сөздерді ретімен қойып, сөйлемдерді көшіріп жазады.
Атты әкесіне Қаныш әңгімені болған.
Жаңбыр айналды ақ жауынға
Асау ұрды толқындар жағаны.
Дұрыс құрастырған сөйлемдерді сөйлем мүшелеріне талдап, олардың байланысын сызбамен көрсету.
Үйге тапсырма. 5-жаттығу беріледі.
Сабақтың тақырыбы: Қаратпа сөзді қайталаймыз.
Сабақтың мақсаты:
Қаратпа сөз және қаратпа сөздің тыныс белгілері туралы алған білімдерін пысықтау.
Диалогтік сөйлеу дағдыларын дамыту.
Еңбексүйгіштікке баулу.
Сабақтың барысы.
Кіріспе бөлім.
Мұғалім І. Жансүгіровтің «Шәркей» әңгімесінен үзінді оқиды немесе оқушылардың біреуіне оқытады (үзіндіні плакатқа жазып, іліп қоюға да болады).
Негізгі бөлім.
Оқушылардың есіне назар аудару мағынасында айтылатын сөздердің түрін қаратпа сөздер деп аталатындығы, көбінесе қаратпа сөз мағынасында адамға байланысты жұмсалатындығы, қаратпа сөздің негізгі тыныс белгісі үтір мен леп белгісі мысалдыр келтіруг арқылы түсіндіріледі. Үтір мен леп белгісінің қайсысының қойылатыны қаратпа сөздің қандай дауыс ырғағымен айтылатынына байланысты екені түсіндіріледі. Міне, оқулықтағы жаттығулар осыған байланысты берілген.
Оқулықтағы жаттығулар орындалады.
Оқулықтағы 5-жаттығу шығармашылық тапсырма. Оқушылар көп нүктенің орнына тиісті сурет аттарын өлең сөздеріне ұқсастырып жазып, қаратпа сөздерді табады.
Қарға, қарға , қарғалар,
Қар үстінде жорғалар.
Кекілік ау, кекілік,
Кетіп қалма секіріп.
Сауысқан ау, сауысқан,
Сақтанасынң дауыстан.
Тырау, тырау, тырналар,
Тамаша, әнін тыңдап ал.
Сабақты қорытындылау.
Шығармашылық диктант. (Бұл жұмыс түрін ауызша да, жазбаша да өткізуге болады.). Тақтаға төмендегі үлгідегідей сөйлемдер жазылады. Көп нүктенің орнына тиісті қаратпа сөздер қойылып, оқытылады.
Өмір жасың ұзақ болсын,..!
Ой,...,...! Ойналық та күлелік.
...., бұдан былай мақтанба, әркімнің өз өнері, өз орны бар.
Рақмет,...!
Керекті сөздер: Сәкен қарағым, балалар, балалар, балақай, балам.
Сабақтың соңында оқушылардың алған білімдерін пысықтап, мынандай қорытынды шығарады:
Қаратпа сөздің ережесі.
Қаратпа сөз сөйлемнің басында келсе, үтір одан кейін қойылады.
Қаратпа сөз сөйлемнің ортасында келсе, үтір екі жағынан қойылады.
Қаратпа сөз сөйлемнің соңында келсе, үтір оның алдында келеді.
Қаратпа сөз сөйлемнің ішінде көтеріңкі дауыс ырғағымен айтылса,леп белгісі қойылады.
Үйге тапсырма. 4-жаттығу беріледі.
Сабақтың тақырыбы: Сөз құрамын және мағыналарын қайталаймыз.
Сабақтың мақсаты:
Мағынасы бір-біріне жуық, мағынасы қарама-қарсы және айтылуы бірдей, бірақ мағыналары әртүрлі сөздер және құрамы туралы алған білімдерін пысықтау.
Жұрнақ пен жалғаудың бір-бірінен айырмашылығын, туынды, түбірлес сөздер туралы білімдерін пысықтай отырып, есте сақтау қабілеттерін дамыту.
Жаттығуларда берілген мәтіндер арқылы кәсіп иелерінің еңбектерін сыйлауға тәрбиелеу.
Сабақтың барысы:
Кіріспе бөлім.
«Сөз мағыналары және құрамын қайталау» тақырыбы бойынша 3-сыныпта өткен материалдар естеріне түсіріледі.
Мағыналары бір-біріне жуық, мағынасы қарама-қарсы және айтылуы бірдей, бірақ мағыналары әртүрлі сөздерге мысал келтіру.
Негізгі бөлім.
Топтық жарыс ұйымдастыру. Сынп «Мағынасы жақын сөздер», «Айтылуы бірдей, мағыналары әртүрлі сөздер», «Мағыналары қарама-қарсы сөздер » деген үш топқа бөлінеді.
1-тапсырма. Әр топқа төмендегі үлгідей тапсырма жазылған қағаз таратылып, ойлануға 5 минуттай уақыт беріледі. Әр топ өзінің атына тиісті сөздерді дұрыс тауып алу керек.
Бас-дененің бір мүшесі. Аяғыңмен жерді бас.
Шапаң, тез, жылдам.
Жоғары, төмен, әдемі, ұсқынсыз.
2-тапсырма. Әр топ мүшелері мағынасы бір-біріне жуық, мағынасы қарама-қарсы және айтылуы бірдей, бірақ мағыналары әртүрлі сөздерге мысалдар келтіреді.
3-тапсырма. Терме диктант. Мұғалім тақтаға төмендегі сөздерді жазады. Әр топ өзіне тиісті сөздерді теріп жазады.
Адам, кісі, зор, біз, үлкен, кіші, ақ, қара, жаз,... .
Осы тапсырмалардан кейін оқулықтағы 1-2жаттығулар орындалады.
«Сөз құрайық, балақай» дидактикалық ойыны. Шарты тақтаға сөздер, жұрнақ,жалғаулар жазылған қағаздар ілінеді. Оқушылар осы сөздерден сөз құрайды.
Туынды сөз қалай жасалады?
Түбірлес сөздер дегеніміз не? Түбірлес сөздерге мысал келтір. Оқулықтағы 3-3-4-5-жаттығулар орындалады.
Сабақты қорытындылау.
Бұл сабақта әрбір сөз белгілі бір ұғымды білдіретіні, сөздердің мағынасы сөйлем ішінде айқындалатыны оқушылардың есіне түсіріледі. Мағынасы бір-біріне жуық, мағынасы қарама-қарсы және айтылуы бірдей, бірақ мағыналары әртүрлі сөздер және туынды сөздер мен түбірлес сөздер туралы алған білімдері пысықталады.
Сабақтың тақырыбы: Зат есімді қайталаймыз.
Сабақтың мақсаты:
Зат есім туралы 2-сыныпта алған білімдерін еске түсіру; зат есім мағыналарының алуан түрлі болатынын аңғарту; жалпылама мағынаны білдідетін заттардың ішінен бір затты жеке дара бөліп көрсете білу; зат есімнің құрамы, тұлғасы туралы мәлімет беру.
Сурет бойынша әңгіме құрастыра алу дағдыларын арттыру.
Үлкендерді сыйлауға тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: Сұрақ-жауап, қайталау, жаттығу.
Сабақтың барысы:
Өтілген тақырыпты еске түсіру, қайталау.
Сұрақ –жауап түрінде зат есім, оған қойылатын сұрақтар еске түсіріледі, зат есімді сөйлем ішінде таба білуге арналған тапсырмалар беріледі.
Қайталауға берілген жаттығуларды орындата отырып, оқушылардың зат есім туралы ұғымдары кеңейтіле түседі.
1-жаттығу арқылы зат есімнің мағыналары алуан түрлі болатыны аңғарылады. Жаттығу ауызша талданғаннан кейін, зат есім мағыналарының өте бай, кең болып келетіні байқайды. Содан соң әр жаттығуда берілген әр топты өз беттерінше немесе тақтада толықтырып, әр қайсысына 2-3зат есімнен жазады.
2-жаттығуды орындағаннан кейін оқушылар сөйлем ішінде зат есімдерге қосымшалардың сөз бен сөзді байланыстыру үшін жалғанатынын қорытындылап айтылады. Асан мен Бейсенге мінездеме беру арқылы оқушылар болған іске өзінің көзқарасын білдіруге үйренеді. Үлкендерді сыйлау туралы өз ойларын айтады.
3-жаттығуды орындамас бұрын жалпы есім мен жалқы есім туралы бұрынғы алған білмдерін еске түсіру. Алдынғы жаттығулардығы зат есімдердің барлық көптеген затқа қойылған жалпылама атау екенін айту. Жалпылама мағынаны білдіретін заттардың ішінен бір затты жеке дара бөліп көрсеткіміз келсе, оған белгілі бір ат қойып, оны сол өзіне қойған атымен атаймыз.
4-жаттығу оқушылардың тереңірек ойлануға жетелейтін жаттығу. Берілген сөздерді зат есім де , етістік те болатындай етіп сөйлемдер құрағаннан кейін, сұрақ қою арқылы сол сөздердің мағыналарын анықтау керек. Сөздердің көп мағыналылығы пысықталады.
5-жаттығуды орындау барысында туынды зат есімдер қайталанады. Балалардың назарын бір зат есімнен түрлі жұрнақтар жалғау арқылы бірнеше жаңа зат есім, бірнеше зат есімге бір жұрнақтар жалғау арқылы бірнеше жаңа зат есім, жасауға болатынына аудару. Негізгі зат есім мен туынды зат есімдерді салыстыру, мағыналарын анықтату, оларға сұрақ қойғызу.
6-жаттығуды тақтаға сызып көрсетіп, ауызша орындауға болады. Шығармашылық тапсырма ретінде осындай сызбаларды өздеріне ойластырып құрастыруға беруге болады.
Сабақтың тақырыбы: Етістікті қайталаймыз.
Сабақтың мақсаты:
Етістік туралы алдыңғы сыныптарда алған білімдерін қайталау; етістіктердің қимылдық ұғымдарды білдіретін мағынасы мен сұрақтары туралы біліктерін тереңдете түсу; етістіктің негізгі, туынды, болымды, болымсыз түрлерін еске түсіру.
Жаттығу жұмыстары арқылы білімдерін ары қарай жетілдіру.
Халық ауыз әдебиетін сүйіп оқуға тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, қайталау, жаттығу.
Сабақтың барысы:
Етістік туралы бұрынғы алған білімдерін еске түсіру.
Түрлі сөйлемдерді талдау арқылы оқушылар заттың қимыл, іс әрекетін білдіретін сөздер етістік деп аталатынын естеріне түсіру. Етістіктерге сұрақ қою арқылы олардың сұрақтарын қайталау және сөйлем ішінде етістіктерге сұрақ қоя алу дағдыларын арттыру жұмыстарын ұйымдастыру.
Оқулықпен жұмыс.
1-жаттығу ауызша орындалады. Өлеңді мәнерлеп оқытқызғаннан кейін, қазақ халқының тіршілігі төрт түлік малмен байланысты болғаны айтылады. Халық ауыз әдебиетіндегі тұрмыс салт жырларының көпшілігі мал туралы екені еске түсіріліп, оқушылардан қандай өлеңдер білетіні сұралады. Халық ауыз әдебиеті туралы түсінік бере кету керек. Өлең талданғаннан кейін, оқушылар етістіктерді тауып, дара немесе күрделі етістік екенін ажыратады. Бұл жаттығу арқылы дара, күрделі етістіктердің жасалу жолы түсіндіріледі. Мұндағы дара етістіктер:жорғалаттым, тақтым. Күрделі етістік: еңіреп бақтым, сидаң қақтым, жылап бақтым.
Дара, күрделі етістіктерді естеріне түсіргеннен кейін 2-жаттығу тапсырмаларын орындап, күрделі етістікті дара етістікке айналдырады.
3-жаттығуда халық өлеңдерінен үзінді берілген . Балалар халық ауыз әдебиетінің тағы бір түрімен танысады. Оқушылардың өлеңінін ырғағын сақтап, мәнерлеп дұрыс оқуын қадағалау керек. Болымсыз етістіктерді болымды етістіктерге айналдырмас бұрын, етістіктің бұл түрлері туралы, болымсыз етістіктердің қандай жұрнақтар арқылы жасалатынын естеріне түсіреді. Өлеңді ауызша болымсыз етістіктерді болымды етістіктерге айналдыра отырып оқиды.
4-жаттығуда берілген сурет бойынша сөйлем құруда оқушылар өз беттерінше орындауға болады. Одан соң етістіктің зат есім, сын есім сияқты негізгі, туынды тұлғада келетіні қайталанады. Оқушылар негізгі етістіктерге мысалдар келтіреді, басқа сөз таптарынан берілген сөздерге жұрнақ жалғау арқылы туынды етістіктер жасайды.
Үйге тапсырма. 5-жаттығу.

Сабақтың тақырыбы: Сын есімді қайталаймыз.
Сабақтың мақсаты:
Сын есім туралы алған білімдерінің негізінде білімдерін кеңейту; сын есім мағыналарының алуан түрлілігін, зат есіммен байланысын еске түсіру.
Табиғатты суреттеуде сын есім сөздердің көп қолданылатынына көздерін жеткізу; теңеу сөздерді орынды қолданып сөйлеу дағдыларын арттыру.
Табиғатты сүюге, теңеу сөздер арқылы оның әдемілігін сезіне білуге тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, қайталау, жаттығу.
Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру кезеңі.
Үй тапсырмасын тексеру.
Сын есімді қайталауға арналған жұмыстар.
Сын есім оқушыларға 2-сыныптан бастап жақсы таныс. Бұған дейін олар сын есім заттың сапалық қасиетін білдіретін сөз табы екенін, құрамына қарай негізгі және туынды болып бөлінетінін оқып білді.
Сын есім, оның сұрақтары, негізгі, туынды сын есімдер сұрақтар қойылу арқылы еске түсіріледі.
Заттың түстері : ақ, сарғылт, көкшіл, т.б.
Заттың көрінісі: әдемі, қырлы, домалақ, жалпақ, т.б.
Заттардың көлемі: үлкен, кіші, ұзын, аласа, т.б.
Заттардың салмағы: ауыр, жеңіл, т.б.
Заттардың сапасы: жақсы, жаман, бос, қатты, т.б.
Сын есімдердің өлеңдерді көркемдеп, жандандырып тұратынына мысалдар келтіруге болады.
Оқулықпен жұмыс.
1-жаттығуды орындау арқылы зат есім мен сын есімнің байланысы нақтыланады. Нақтылау арқылы зат есім сын есіммен табиғи байланыста екенінен мәлімет беріледі.
2-жаттығуға берілген күзгі табиғат көрінісін суреттеуде сын есімдерді көбірек пайдалануына көңіл бөлуі керек. Сынып оқушыларының деңгейіне қарай пайдаланылатын сын есімдерді, яғни тірек сөздерді оқушыларды қатыстыра отырып іріктеп алып, тақтаға жазып қою.
3-жаттығуда оқушылар алдымен сөйлемді толық оқып, қарамен жазылған сөздердің мағынасын анықтап алады. Сөздің мағынасын анықтау сөйлем ішінде анықталады. Айтылуы бірдей сөздердің ішінен сұрақ қою арқылы сын есімдерді табады. Сөйлемдерді дәптерлеріне көшіріп жазады.
4,5-жаттығулар ойлануға берілген тапсырмалар. Бұл жерде балалардың өздерінің ойланып, жауап берулеріне мүмкіндік туғызады. Еңбек етуге ерінетін адамды бір сөзбен еріншек деп атайтынын айтады. Егер сын есім сөздері болмаса, бір нәрсені сипаттап айту үшін бүрнеше сөзден тұратын бір сөйлем айтуға тура келетініне көңілдерін аударған дұрыс.
Сабақты қорытындылағаннан кейін үйге тапсырманы мұғалім өз қалауынша бере алады.
Сабақтың тақырыбы: Сан есімді қайталаймыз.
Сабақтың мақсаты:
Сан есімдерге сұрақ қоя білу, олардың зат есімдермен байланысын аңғара білу, сөйлем ішінен сан есімдерді бада алу дағдыларын арттыру; сан есімнің түрлерін, оларға жалғанатын қосымшаларды еске түсіру, қайталау.
Тез, қатесіз, жатқа жазуға жаттықтыру.
Күнделікті өмірде халық өлшемдерін дұрыс қолдана білуге тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, қайталау, жаттығу.
Сабақтың барысы:
Оқушылардың сабаққа ұйымдастыру.
Үй тапсырмасын тексеру, қорытындылау.
Сан есімді қайталауға байланысты жүргізілетін жұмыстар. Қайталау немесе еске түсіруге мынадай сұрақтар беруге болады:
Сан есім дегеніміз не? Ол қандай сұрақтарға жауап береді? Есептік, реттік сан есімдер дегеніміз не?
Реттік сан есімдер қандай жұрнақтар жалғану арқылы жасалады? –ыншы,
-інші жұрнақтары қандай дыбыстармен аяқталған сан есімдерге жалғанады? –ншы, -нші жұрнақтары ше?
Сан есім қандай сөз табымен байланысты айтылады?
Оқулықпен жұмыс.
1-жаттығуды ауызша орындау арқылы зат есім мен сан есімнің байланысы еске түсіріледі. Сан есімдерді тауып, қай сөзбен байланысып тұрғанын анықтайды, қай сөз табы екенін анықтайды сна есімдерге сұрақтар өзімен байланысып тұрған зат есімдер арқылы қойылады. Неше саусақ?
Жалғыз деген сөзді қандай сан есіммен ауыстыруға болатыны сұралады.
2-жаттығу жазбаша орындалады. Бұл жаттығуды орындау барысында қайталау кезіндегі есептік, реттік сан есімдер туралы еске түсірген білімдерін пайдаланады. Реттік сан есім жұрнақтары түбір сөз жуан болса –ыншы,-ншы, жіңішке болса, -інші, -нші түрінде жалғанатын балалар өздері айту керек.
3-жаттығуда сан есімдерді өзі тіркескен сөзбен бірге теріп жазғаннан кейін, сурет арқылы қазақша ұзындық өлшем бірліктерімен таныстырылады. Ол өлшемдерді балалар өздерінің қоладарымен де өлшем көрсетеді. Балаларды ойлануға жетелеу үшін бұл өлшемдерді қай кезде қолдануға болатынын сұрауға болады. Білмесе, мұғалім көмекке келеді. Бір табан, бір адам, бір аттам өлшемдерін аяқпен көрсетеді.
4-жаттығуды үйге беріледі. Балалар сан есімдерге бар мақалдарды ұсынуға болады.
Сабақтың тақырыбы: Мәтінді қайталаймыз.
Сабақтың мақсаты:
Мәтін, оның түрлерін еске түсіру; мәтіннің тақырыбы мен ондағы негізгі ой туралы оқушылардың түсініктерін нақтылай түсу.
Мәтінге ат қою, жоспар құра білуге байланысты білімдерін арттыру.
Жалқаулықтан бойларын аулақ ұстауға тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, баяндау, әңгімелеу.
Сабақтың барысы:
Үй тапсырмасын тексеру, қорытындылау.
Мәтінді қайталауға байланысты жүргізілетін жұмыстар.
Мәтіннің не екенін, оның түрлерін, әр бөлігінің азатжолдан жазылатынын, мәтінге атты қолай қою, жоспарды қалай құру керектігін естеріне түсіру.
Оқулықпен жұмыс:
1-жаттығу бойынша мәтінді оқып шыққаннан кейін, оқушылар бұл жерде Сарысу өзенінің көрінісі суреттелгенін айтады. Оның сипаттау мәтініне жататыны айтылады. Оқушылар не үшін сипаттау мәтіні болып тұрғаны дәлелденеді. Сипаттау мәтінінің басқа мәтін түрлерінен айырмашылығы сұралады.
Мәтінге ат қою үшін алдымен негізгі ойды анықтап алып, оны қысқаша қалай атауға болатынын ойлайды. Мәтінге ат қою үшін, алдымен оның тақырыбын немесе негізгі ойды білу қажет.
Мәтін жан/жақты талқыланғаннан кейін өздерінің жазғы каникулда болған жерлерінің суының, тауының, ормандарының, т.б. көріністерін сипаттап айтып береді. Ол сипаттаманы сол жерде болған бір оқиғамен байланыстырып та айтуларына болады. Осындай дайындық жұмысынан кейін оқушылар қысқаша сипаттау мәтінін құрастырып жазады.
2-жаттығу арқылы әңгімелеу мәтіні туралы алдыңғы сыныптарда алған білімдері еске түсіріледі. Мәтіндегі негізгі ой анықталып, автордың осы әңгіме арқылы не айтқысы келетінін, оқырмандар неге үндейтінін, т.б. айтқызу.
3-жаттығу сурет бойынша өз беттерінше мәтін құрап жазу дағдыларын арттыруға арналған.
Сондай/ ақ мәтінге жоспар құру дағдыларын жетілдіруге де көңіл бөлуін тиіс. Мәтінді логикалық аяқталған бөліктерге бөліктерге бөліп, әр бөліктерге негізгі ойды анықтау, оны қықаша атап көрсету жұмыстары жүргізіледі. Жоспар құра білу дағдысы оқушылардың өз ойларын жүйелі түрде баяндай алу дағдысын қалыптастырады.
Сабақтың тақырыбы: Сөйлеу мәдениеті
Сабақтың мақсаты:
Ойды басқаға тіл арқылы әсем етіп жеткізуге, сөйлемдерді дұрыс айтып, дұрыс құрастыра білуге үйрету, орынды сөйлеу және тыңдаушыны өзіне тарта білуге баулу.
Диалогтік сөйлеу дағдысын, өз сөзін орынды айта білуін дамыту.
Әңгімелесушіні тыңдай білу қасиетін қалыптастыру.
Сабақтың барысы:
Оқулықта берілген жаттығулар «Танысу» тақырыбына арналған. Жаттығуларды орындамас бұрын, алдыңғы сыныпта өткен «Сәлемдесу» тақырыбын қайталап кеткен жөн. Осы мынадай жаттығулармен пысықтау болады.
Ата мен баланың амандасуы:
Ассалаумағалейкум, ата!
Уағалейкумассалам, шырақ!
Әже мен баланың амандасуы:
Армысыз, әже!
Бар бол, балам!
Қойылатын сұрақтар:
Сәлемдесуге байланысты тағы қандай сөздерді білесің?
Құрдастардың сәлемдесуіне мысал келтір.
Бұл сабақта және жалпы жаттығуларда диалог кездеседі. Оқушыларға 4-сыныпта диалогтің нақты анықтамасы берілмесе де, ол барлық мәтіндерде кездеседі. Сондықтан осы сабақта оқушыларға диалог туралы мәлімет берілсе, артық болмайды.
Диалогті меңгеру үшін сюжетті сурет, көрнекі құралдар, сызба бойынша жұмыс пайдалы өтеді. Мысалы, тақтаға дәрігер мен баланың немесе басқта алма, алмұрт жинап, сөйлесіп тұрған екі баланың, т.б. сюжеті суреттер ілінеді. Төмендегі үлгідегідей сұрақтар қойылап, тапсырмалар беріледі.
Суреттен не байқадыңдар?
Жылдың қай мезгілі бейнеленген?
Екі бала не туралы сөйлесіп тұр? Өз ойларынды айтындар.
Суретте бейнеленген осы екі балаға ат қойып, екеуінің әңгімесін өзімізше құрастырайық.
Үлгі:
Асқар, биыл өнім жақсы болды ма?
Иә, жақсы болды.
Асқар, алма пайдалы ма, әлде алмұрт па?
Әли, екеуі де денсаулыққа пайдалы. Екеуінде де дәрумендер көп.
Оқушылардың құрастырған диалогтарының біреуін тақтаға іліп, олардың тыныс белгілеріне көңілдерін аударған жөн. Сондай/ақ сурет бойынша төмендегідей екі түрлі мәтін құрастырып, оларды салыстырып, айырмашылықтарын байқауға болады.
Осындай жұмыстардан кейін мұғалім оқушыларға диалогтің ережесін, яғни екі не бірнеше адамдардың алма/кезек айтылған сөзі диалаг деп аталатын, «диалог» деген терминнің өзі грек сөзінен алынғанын қазақша «екі адамның сөзі, сөйлесуі, әңгімесі» деген ұғымды білдіретінін, диалогтің тыныс белгісі-сызықша екенін түсіндіреді.
Оқулықтағы «Танысу» тақырыбы бойынша жаттығулар орындалады.
Сабақты қорытындылап, оқушыларға «Сөйлеу мәдениеті» туралы мынадай мәлңеттер беруге болады:
Анаңнан туа үйренген, яғни ана тілінде сөйле
Бір қалыпты, асықпай жарасымды тілмен сөйле.
Серіктесінің сөзін зер сала тыңда, сұрағына жауап бер.
Тілің түсінікті болсын деп, өз сөзіңмен сөйле.
Жолдасыңның (әңгімелесушінің) пікіріне өзіңнің ойынды білдір.
Үйге тапсырма:5-жаттығу.
Сабақтың тақырыбы: Буын үндестігі.
Сабақтың мақсаты:
Оқушыларға сөздің буынның жуан, жіңішке болуына қарай қосымшалардың да бірыңғай жуан не бірыңғай жіңішке түрде жалғанатынын түсіндіру. Сондай /ақ буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар бар екенін ұғындыру.
Қосымшалардың жалғау, жұрнақ екенін ажыратып, олардың тиісті белгілерін қойдыру арқылы еске сақтау қабілеттерін дамыту.
Мамандық таңдауға бағыт беру; табиғатқа қомқорлықпен қарауға тәрбиелеу.
Сабақтың барысы:
Бұл сабақтарда оқушыларға дауысты дыбыстармен байланысты үндестік заңы, яғни буын үндестігі туралы білім беріледі. Сөйлеу үрдісінде бір дыбыс екінші бір дыбысты, бір буын екенші бір буынды, бір түбір өзіне жалғанатын қосымшаны, бір сөз екінші бір буынды, бір түбір өзіне жалғанатын қосымшаны, бір сөз екінші бір сөзді өзінің соңғы дыбысындай етіп үйлестіруді, қиюластыруды талап етіп тұрады. Оқушылардың естеріне тіліміздегі байырғы сөздердің басым көпшілігі не біркелкі жуан, не біркелкі жіңішке айтылатынын естеріне сала кеткен жөн.
Буын үндестігі жайлы түсінік қалыптастырылғаннан кейін, оқушыларды буын үндестігінің мынадай заңдылықтарымен таныстырып кеткен жөн.
Сөздің алғашқы буыны жуан болса, келесі буындары да жуан немесе сөздің соңғы буыны жуан болса, оған жалғанатын қосымша да жуан болады.
Сөздің алғашқы буыны жіңішке болса, келесі буыны да жіңішке немесе сөздің соңғы буыны жіңішке болса, онда оған жалғанатын қосымша да жіңішке болады.
Жалпы екі сабақта да буын үндестігінің осы екі заңдылығына арналған жаттығулар берілген. Оқушылар 1-сабақтың 5- жаттығуы мен 2-сабақтың 4-5жаттығуларында буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалармен танысады. Бұл жаттығуларды орындату арқылы кейбір қосымшалардың өздерінен бұрынғы буынның жуан/жіңішкелігіне қарамай осы күйінде жалғанатындығы ұғындырылады.
Сабақтың тақырыбы: Дыбыс үндестігі
Сабактын мақсаты:
Дауыссыз дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп,өзара үндесіп айтылуын дыбыс үндестігі деп атайтынын түсіндіру,
Сөздердің айтылуы мен жазылуын салыстыру арқылы зейіндерін және логикалық ойлауын дамыту.
3.Адамгершілік, эстетикалық тәрбие беру.
Сабақтың барысы:
Бұл сабақтарда түбір сөз бен қосымшаның аражігінде қатар
дауыссыз дыбыстар да бір-біріне әсер ететіндігі сөз болады. Яғни түбір мен қосымша немесе сөздер аралығында қатар келген дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп, үндесіп айтылуы дыбыс үндестігі деп аталатыны түсіндіріледі.
Оқушы ұғымына ереже мысалдар келтірілу аркылы жеткізіледі.
Мысалы: «Анасы Асанға қаладан доп алып келді (добалып келді) дегенде а дыбысының ықпалымен п дыбысы б-ға айналып тұр. «Ақ ешкі маңырауын қоймады» дегенде е дыбысының әсерінен қ дыбысы ғ-ға айналып тұр (ағешкі).
Сабақтың тақырыбы: Мәтін
Сабақтың мақсаты:
Оқушылардың мәтін және оның түрлері туралы алған білімдерін пысықтау, кеңейту.
Әр мәтін түрінің мазмұндық және құрылымдық ерекшеліктерін байқай білу дағдыларын дамыту.
Берілген мәтіндер мен құрастырған мәтіндердің мазмұнына байланысты адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу.
Сабақтың барысы:
Оқушылар 2-сыныптан бастап мәтін деп әдетте айтылатын ой-пікірдің, шығарманың не солардан үзіндінің қағазға түскен жазбаша түрі екенін, мәтін бірнеше сөйлемнен құралатынын, мәтін сөйлемдері бір-бірімен мағына жағынан байланысып тұратынын меңгеріп келді. Яғни, мәтін - жазба тілдің көрінісі екенін, мәтін көркем шығарма, ғылыми әдебиет те болуы мүмкін екенін білді. Сондай-ақ мәтіннің мынандай өзіндік белгілерімен танысты:
Мәтіннің атауын тақырып деп атайды. Тақырып мәтінде не туралы айтылғанын көрсетеді.
Әрбір мәтіннің басталуы болады. Сондықтан оның қалай басталғанына ерекше көңіл бөлу керек. Сондай-ақ кез келген мәтін аяқталады.
Мәтін бірнеше бөлімдерден құралады. Әрбір бөлім абзац деп аталады және жаңа жолдан басталып жазылады.
Мәтінге жоспар құру үшін:
мәтінде қанша абзац бар екенін білу қажет;
әр абзацтағы негізгі сөзді немесе ойды табу керек;
әр абзацтағы сол сөзді немесе айтылатын ойды бір сөйлеммен жазу керек.
5.Мәтіннің сипаттау, баяндау (әңгімелеу) болып бөлінетін түрлерімен таныстыру.
6.Зат немесе құбылысты суреттеп, сипаттайтын мәтін сипаттау мәтіні деп аталады. Мысалы: Нәркес гүлі ақ және сары түсті болады. Шеттері тегіс немесе қатпарланып келеді. Жапырағы ұзынша, сабағы жіңішке, ұзын болады.
7.Оқиға жүйелі, тізбектеліп әңгімеленетін мәтін баяндау мәтіні деп аталады. Мысалы: Қазақстанда көлдер көп. Олар - Марқакөл, Алакөл, Балқаш көлі, Қарасор, тағы басқалар. Олардың ішінде Алматы көлінің орны бөлек. Бұл көл тәуліктің әр мезгілінде әртүрлі болып кұлпырады.Таңертең көл жап-жасыл болып жатады.
Жаттығуларды орындау барысында оқушылармен бірге мынадай жаднама құрастыруға болады:
Әңгімелеу, сипаттау, пайымдау мәтіндеріндегі сөздің өзіндік мәні бар екенін ескеру.
Мәтінді түсініп оқып шығу.
Оқушылар осындай жұмыстарды сапалы орындай алса, олар мәтін түрлерін дұрыс айыра алатын болады.
Сабақтың тақырыбы: Сөз тіркесі.
Сабақтың мақсаты:
Оқушыларға сөйлемдегі сөздердің мағыналык, тұлғалық жағынан өзара байланысын түсіндіру; сөз тіркесінің өзіне тән белгілерімен таныстыру; алдыңғы сөздің соңғы сөзге бағына байланысу тәсілдері туралы түсінік беру; сөз тіркесі мен жай сөйлемнің айырмашылығын ұғындыру.
Сөйлем ішіндегі сөздердің байланысын сұрақ қою арқылы табабілу; сөйлемді дұрыс құрай алу дағдыларын арттыру,
3.Мақалдар, тыйым сөздер арқылы сабақтың тәрбиелік мәнін ашу.Сабақтың әдісі: түсіндіру, жаттығу.
Сабақтың барысы:
Үй тапсырмасын тексеру, қорытындылау.
Мәтін, оның түрлері, оны бір-бірінен қандай белгілері арқылы ажырата алуға болатыны туралы оқушылардың білімі анықталады.
II. Жаңа сабақ бойынша істелетін жұмыс.
Сөз тіркесі туралы тақырыппен оқушылар алғаш рет танысып отырғандықтан, мұғалім бұл сабақтарға баса назар аударуы қажет. Ең басты назар аударатын мәселе сөздер бір-бірімен мағыналық байланысқа түспей тіркес жасай алмайды. Ал сөйлем сөз тіркесінсіз құралмайды.иЖеке сөздерден сөз тіркесін құрайтын болсақ, сөз тіркестерінен сөйлем құралады. Сөз тіркесін түсіндіруге дайындық жұмысы кезінде балалардың алдыңғы сыныптарда алған сөйлемдегі сөздердің байланысы туралы білімдерін сұрақ қою арқылы еске түсірген дұрыс. Бір сөйлемді толық талдату арқылы сөйлемдегі сөздердің қалай болса солай тіркесе салмайтынына назарларын аудару керек. Сөз тіркестерінің негізгі белгілерін аңғарту барысында оның құрамындағы сөздер кем дегенде екеу не одан да көп болатынын, олар әр уақытта бірін бірі бағындыра, біріне бірі бағына тіркесуін аңғартқан жөн. Сол сияқты сөз тіркесінің әр сыңары жеке сұраққа жауап беретініне, әр сыңарының сөйлемде белгілі бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаратынына да баса назар аударған дұрыс. Өйткені сөз тіркесін (осы жер, жиырма бес оқушы, жылдам жүрді) күрделі сөздермен (боз қырау, жиырма бес, Отан үшін), тұрақты сөз тіркестерімен (тонның ішкі бауындай, қас пен көздің арасында) шатастырмау керек. Тұрақты сөз тіркесінің, күрделі сөздің құрамындағы сөздердің барлығы бір сұраққа жауап береді, бір сөйлем мүшесі болады.
Оқушылар сөйлемдегі сөздердің мағынасы жағынан өзара байланысты болатынын алдыңғы сыныптардан біледі. Оқушыларға мағыналық байланыс дегеннің не екенін бірден аңғарту үшін салыстырмалы мысалдар алынады.
Оқулықпен жұмыс.
Тақтаға жеке сөз, сөз тіркесі, сөйлемдер жазылып, салыстыру жұмысы жүргізіледі.
Сабақтың тақырыбы: Сөйлем
Сабақтың мақсаты:
Сөйлем туралы бұрыннан таныс білімдерін жүйеге келтіру; сөйлемнің айтылу мақсатына карай бөлінетін түрлерін еске түсіру; ойдың тіл арқылы берілетінін ұғындыру.
Сөйлемнің тыныс белгісін дұрыс қойып, қатесіз жазуға дағдыландыру.
Тіл адам баласының қарым-қатынас құралы екенін, тілдің қоғамдық мәнін түсіндіру арқылы тілді құрметтеуге тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: қайталау, әңгімелесу, жаттығу.
Сабақтың барысы:
Үй тапсырмасын тексеру.
Сөз тіркесі, оның жасалу жолдары, құрамы, сөйлем ішіндегі сөздердің байланысы арқылы сөз тіркесін анықтау туралы алған білімдерін тексеру. Үйге берілген жаттығу жұмысының орындалу барысын қадағалау арқылы сөз тіркесін қаншалықты меңгергендерін анықтау. Мұғалім өзі дайындап әкелген шығармашылық жұмыстары арқылы да тексеруіне болады.
II.Жаңа сабақ бойынша істелетін жұмыс.
Оқушылар сөйлем жайында бірінші сыныптан бастап білім алып келеді. Бұл сабақ оқушылардың алдыңғы сыныптарда алған білімдерін еске түсіріп, жүйелеуге арналған. Сондай-ақ құрмалас сөйлеммен таныстыруға дайындық жұмысы болып табылады.
Оқушылар берілген мәтінде неше сөйлем барын, сөйлемнің сөзден жасалатынын, сөйлемнің басты түрлерін (хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдерді, жай сөйлемнің жалаң, жайылма түрлерін) практикалық түрде біледі. Мұғалім кіріспе әңгіме жүргізіп, оқушылардың сөйлемге деген ықыласын оятып, ынтасын арттырып алғаны жөн. Кіріспе әңгімеде адам баласы өз ойын тіл арқылы, яғни сөйлем арқылы білдіретінін, тілдің қарым-қатынас құралы ретіндегі рөлі, тілдің ұсақ бөлшегі сөйлем екені айтылуы тиіс. Мынадай кестемен жұмыс істеуге болады:Сөйлем 1 сөзден турады 2 сөзден тұрады Көп сөзден түрады
Күз. Мұғалім келді. Қазір Қазақстанды жержүзі біледі.
Сабақтың тақырыбы: Жай сөйлем жөне құрмалас сөйлем.
Сабақтын мақсаты:
Құрмалас сөйлем туралы бастапқы түсінік беру.
Жай сөйлемнен құрмалас сөйлемнің айырмашылықтарын ұғындыру.
Құрмалас сөйлемнің құрылымдық бөліктерімен таныстыру.Сабақтың әдісі: түсіндіру, салыстыру, жаттығу.
Сабақтың барысы:
I.Үй тапсырмасын тексеру, қорыту.
Сөз тіркесі, оның мағыналық байланыстары, бағыныңқы,басыңқы сыңарлары туралы алдыңғы сабақтарда алған білімдері тексеріледі.Орын тәртібі, қосымшалар арқылы байланысқан сөз тіркестеріне мысалдар келтіреді. Сөз тіркесі мен жалаң сөйлемдерді салыстырып, айырмашылықтарын айтқызу.
II.Жаңа сабақты түсіндіру.
Алдымен сөйлем туралы алдыңғы сабақта алған білімдері қайталанады. Бірнеше сөйлемдер құрастырады. Ол сөйлемдсрдсгі бастауыш пен баяндауышты табады. Әр сөйлемде бір бастауыш, бір баяндауыштан бар екеніне назарларын аудару.
Құрмалас сөйлем туралы алғашқы түсініктерін қалыптастыру күрделі тақырыптардың бірі. Егер оқушылардың жай сөйлем туралы білімдері берік болса, бұл тақырып жеңіл меңгеріледі.
Тақтаға екі жай сөйлем жазылады. Мысалы: Күз келді. Жапырақтар сары түске боялды. Бірінші сөйлемде күздің келгені жайында болса,екінші сөйлемде жапырақтардың сарғайғаны жөнінде болып тұр. Бұл мысалдардың әрқайсысы жеке-жеке ойды білдіріп тұрған жай сөйлемдер.Осы екі жай сөйлемді сөйлем мүшелеріне талдату керек. Бірінші сөйлем бастауыш пен баяндауыштан құралса, екінші сөйлем бастауыш, баяндауыш және тұрлаусыз мүшелерден құралған жай сейлемдер екені түсіндіріледі.
Содан соң құрмалас сөйлемдер туралы түсінік беріледі. Ол үшін екі жай сейлемнің мағыналарын біріктіріп, екеуінен бір күрделі ой құрастырылады. Мысалы: Күз келіп, жапырақтар сары түске боялды.
Бұл құрастырған сөйлемнің мағынасы да, көлемі де жай сөйлемдерден күрделі екені сараланып көрсетіледі, олардың құранды бөлшектерімен таныстырылады. Яғни, бұл сөйлемнің күз келіп деген бір жай сөйлем және жапырактар сары түске боялды деген екінші жай сөйлемдерден құралып тұрғаны айтылады. Демек, құрмалас сөйлемдердің құранды бөлшектері жай сөйлемдер болатыны таныстырылады. Оқығанда жай сөйлемдердің арасы сәл іркіліс жасап, бәсеңдеуімен білдіріледі.
Осындай түсіндірулерден кейін құрмалас сөйлемнің бірінші сабағының 1-жаттығуы орындалады. Алдымен жай сөйлемдерді, содан кейін үтірмен ажыратылған сөйлемдерді оқиды, оларды салыстырады. Сөйлемдердің бастауыштары мен баяндауыштарын табады. Кейбір сөйлемдерде екі бастауыш, екі баяндауыштың бар екеніне назарларын аудару керек.
Сөйтіп, мұғалім жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің өзіндік ерекшеліктерін салыстырту арқылы жинақтап, қорытындылайды.
2, 3-жаттығуларды орындағаннан кейін құрмалас сөйлемдердіңқұрамында кем дегенде екі жай сөйлем болып, олар өзара үтірмен ажыратылатыны талдау процесінде нақтылай түсіндіріледі. Оқушылардың талдау жұмысына жеңілдік келтіру үшін, жай сөйлемдердің бастауышы мен баяндауыштарының асты сызылады. 4-жаттығу ауызша талданып, мазмұнын баяндағаннан кейін оқушылар алдымен жай сөйлемдерді, содан соң құрмалас сөйлемдерді көшіріп жазады. 5-жаттығуды алдымен оқушылар дауыс интонациясын сақтап, дұрыс оқып үйренулері керек.
Сабақтың тақырыбы: Құрмалас сөйлемнің тыныс белгісі
Сабақтың максаты:
1. Құрмалас сөйлемдердің құрамында кем дегенде екі жай сөйлем болып, олар өзара үтірмен ажыратылатынын түсіндіру.
2.Құрмалас сөйлемдерді дұрыс екпінді ырғақпен оқуға жаттықтыру, сауаттылықтарын арттыру.
3. Тиянақтылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: жаттығу, практикалық.
Сабақтың барысы:
Өтілген материалды тексеру, қорыту.
Жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің өзіндік ерекшеліктерін сызбакестеде көрсетілгендей жинақтап, қорытуға болады.
Жай сөйлем Құрмалас сөйлем
Бір ғана ойды білдіреді. Бірнеше ойдан құралған күрделіойды білдіреді,
Сөйлем мүшелері: бастауыш,баяндауыш, тұрлаусыз мүшелер. Кемінде 2 сөйлем немесе одан дакөп жай сөйлемдерден құралады.
Жаңа сабақ.
I. Сурет бойынша жұмыс.
Оқушылар сюжеттік суреттер бойынша әртүрлі құрмалас сөйлемдер құрастырады. Мұғалім құрмалас сөйлемдерді оқығанда жай сөйлемдердің арасына сәл кідіріс жасап, ырғақпен дұрыс оқуын қадағалайды. Оқушылар құрмалас сөйлемнің құрамымда неше жай сөйлем бар екенін айтады. Мүмкіндігінше оқушыларды екіден көп жай сөйлемдері бар құрмалас сөйлемдер құрастыруға жетелеу керек. Жай сөйлемдердің арасын қандай тыныс белгісімен ажыратуға болатыны оқушылардан сұралады.
II. Оқулықпен жұмыс.
1,2-жаттығуларда құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдерді анықтап, тыныс белгісіне назар аударуларына көңіл бөледі. Сөйлем мүшелеріне талдау арқылы әр жай сөйлемнің бастауышы, баяндауышы болатыны тағы да пысықталады. Бұл жерде бастауышты таба алуларына көмектесу керек. Осы жаттығуға толық талдау жасалғаннан кейін оқушылар әр сөйлемнің арасында кідіріс жасалатынын және олардың арасына үтір қойылатынын өздері қорытындылап айтады.
3-жаттығу арқылы оқушылар тыныс белгісін дұрыс қоюға үйренеді.
4-жаттығуда берілген мәтіннің мазмұны бойынша жұмыс жүргізіледі, мәтіннің сөйлемдерден құралатыны тағы да бір рет пысықталады.Одан соң құрмалас сөйлемдерді тауып, құрамында неше жай сөйлем бар екенін анықтайды, дәптерге көшіріп жазады.
5-жаттығудағы сызба бойынша сөйлем құрастырып жазуды оқушылар өз беттерінше орындайды.
Сабақтың тақырыбы: Сөйлем мүшелері
Сабақтың мақсаты:
Сөйлем мүшелері, тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелер туралыалған білімдерін пысықтау.
Сөйлем ішінен тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерді сұрақ қою арқылы таба білу дағдыларын арттыру.
Адамгершілікке тәрбиелеу.
Сабақтың барысы:
I. Кіріспе бөлім
Бастауыш сыныпта сөйлем мүшесі жайында жалпы түсінік бергенде, оның сөйлемдегі қызметі мен мағынасына қарай тұрлаулы және тұрлаусыз мүше болып өзара бөлінетіні ғана аталып өтіледі. 3-сыныпта тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелер жайында жан-жақты білім беріліп, олардың өзіндік белгілері мен анықтамасы саналы меңгертілді. Бүгінгі сабақта сол білімдері еске түсіріліп, пысықталады. Тақтаға мына тәрізді сөйлемдер жазылады:
1. Жаңбыр жауып тұр. 2. Аспанды бұлт қаптады. 3. Марат інісінеқамқор болып жүр. 4. Мұнай шықты. 5. Әжем атамды жолға қамдады.
Оқушылар сөйлемдерді оқып, жалаң сөйлемдерді бір бөлек, жайылма сөйлемдерді бір бөлек көшіріп жазады.
Жалаң сөйлем дегеніміз не? (Тек тұрлаулы мүшелерден тұратынсөйлемді жалаң сөйлем деп атайды. Мысалы: Ағаш теңселіп тұр).
Жайылма сөйлем дегенім не? ( Тұрлаулы мүшелерден басқа,тұрлаусыз мүшелердің қатысуымен жасалған жай сөйлемнің түрі жайылма сөйлем деп аталады. Мысалы: Алыстын тау мұнартып көрінеді.
Сөйлем мүшелерінің мынадай өзіндік белгілері еске түсіріледі:
Сөйлем мүшесі белгілі бір сұракқа жауап береді,
Толық мағыналы сөз немесе күрделі сөз сөйлем мүшесі болады.
Сөйлем мүшесі бір сөзден де, бірнеше сөзден де жасалады.Оқулықта берілген жаттығу жұмыстарын орындау арқылы білімдері тиянақталады.
1-жаттығуды орындау барысында оқушылар бастауыш пен баяндауыштың сөйлем құрауға негіз болатынын байқауы тиіс. Ол үшін сөйлемдердің бастауышы мен баяндауышын алып тастап оқытып, тұрлаусыз мүшелердің өздері сөйлем бола алмайтындындығына көздерін жегкізу керек.
3-жаттығуға берілген сурет бойынша жазады. Әр сөйлемдегі бастауыш пен баяндауышты табады. Екі сөзден тұратын баяндауыштарды тапқызып, күрделі мүшелердің бір сұраққажауап беретінін еске түсіруге болады.
4.5-жаттығулар да сөйлем мүшелеріне талдауға арналған.III. Сабақты қорытындылау.
Сабақтың тақырыбы: Сөйлемнің дара және күрделі мүшелері
Сабақтың мақсаты:
Оқушыларды сөйлемнің дара және күрделі мүшелерімен таныстыру; кұрамында күрделі мүшелері бар сейлемдер құрастыра білуге үйрету.
Сөйлем мүшелері туралы алған білімдерін тиянақтау, дамыту.
3.Дұрыс сөйлеу мәдениетіне тәрбиелеу.Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, қайталау, салыстыру.
Сабақтың барысы:
Бұл сабақтарда да сөйлем мүшелерінің мынадай өзіндік белгілерін қайталап өткен дұрыс:
Сөйлем мүшесі белгілі бір сұраққа жауап береді.
Сөйлем мүшесі бір сөзден де, бірнеше сөзден де жасалады.
Сөйлем мүшесі қызметіне қарай тұрлаулы жэне тұрлаусыз мүше болады.
Осыдан кейін сөйлемнің дара және күрделі мүшелерін таныту ауыр болмайды. Оқушыларға төмендегідей жұмыстарды орындатуға болады:
Оқулықтағы 1-жаттығудың сөйлемдерін оқытып, қарамен жазыл ған сөздердің сөйлемнің қандай мүшесі екендігі анықтату.
Ол сөздердің неше сөздерден жасалғанын айтқызу.
3.Ол сөздердің бір-бірінен айырмашылығын түсіндіру.Жаттығуды талдағаннан кейін оқушылар сөйлем мүшелерінің дара және күрделі мүшелерден жасалатындығын қорытындылап айтады. Дара және күрделі мүшелерді салыстыру арқылы сөйлемнің дара мүшесінің бір сөзден, ал күрделі мүшесінің екі не одан да көп сөзден тұратынын айту қиын емес.
Осы тақырыпқа арналған жаттығуларды орындау барысында сөйлемнің дара және күрделі мүшелері зат есім, сын есім, сан есім, етістіктерден жасалынатыны ұғындырылады. Сабақты бекіту мақсатында: құрамында дара және күрделі мүшелері бар сөйлемдер құрастырып жазу; дара мүшелі сөйлемді күрделі мүшелі сөйлемге, керісінше күрделі мүшелі сөйлемді дара мүшелі сөйлемге айналдыру сияқты жұмыстарды орындатуға болады.
Сабақтың тақырыбы: Бірыңғай мүшелер
Сабақтың мақсаты:
Бірыңғай мүшелер туралы алғашқы түсініктерін қалыптастыру;бірынғай мүшелердің өзіндік ерекшеліктерімен таныстыру; сөйлем ішінен бірыңғай мүшелерді таба білу; бірыңғай мүшелердің қай мүшемен байланысатынын анықтай алуға үйрету.
Сөйлемдегі бірыңғай мүшелерді сөйлеу кезінде пайдалана білудағдыларын дамыту.
Еліміздің тарихын танып білуде археологтар тапқан көне заттардың маңызының қаншалықты екенін ұғындыру; тарихи жәдігерлерді құрметтеуге тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, жаттығу, практикалық жұмыс.
Сабақтың барысы:
Үйден орындаған жаттығуларын тексеру, қорытындылау.Жаңа сабақ бойынша істелетін жұмыс.
I.Жаңа сабақты меңгеруге дайындық жұмысы ретінде алдыменсөйлем мүшелерін, тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерді қайталап алу керек.2-3 сөйлемді сөйлем мүшелеріне талдату арқылы, сөйлем мүшесі болуүшін белгілі бір сұрақка жауап беріп, сөйлем ішінде белгілі бір қызмет атқару керек екенін естеріне түсірген дұрыс.
Бірыңғай мүшелерді түсіндіру үшін, күнделікті өмірде кездесіп,пайдаланып жүрген нақты заттардың төңірегінде әңгіме өткізіп, сөйлемдер құратып, олардың мағынасын, тұлғасын, байланысын, дауыс ырғағын аңғарту керек. Мысалы, бір оқушы партасының үстіне оқу құралдарын жайып қояды. Оқушының дәптерін, кітабын, қаламын, сызғышын, қарындашын көрсетіп, бұл заттардың бәрі Айгүлдің заттары екені аңғартылады. Содан кейін оқушылар Айгүлде кітап, дәптер, қалам, қарындаш, сызгыш бар деген сөйлем құрастырады. Бұл сөйлемнің құрамында 7 сөз бар, олардың ішінде кітап, дәптер, қалам, қарындаш, сызғыш деген 5 сөз бірдей не? деген сұраққа жауап беріп, бастауыш болып тұр. Бұлардың сұрағы бірдей болғандықтан, олардың сыртқы тұлғалары да бірдей болып келетіні ескертіледі. Одан кейін осы бір сұраққа жауап беріп тұрған сөздердің орындарын ауыстырып, сөйлемді айтып көреді. Бұдан олардың өзара орындарын ауыстырып қолданыла беретіні де аңғарылады.
Мұғалім өз қалауынша басқа да әдіс-тәсілдерді қолдануына болады. Дайындық жұмысынан кейін оқулықтағы жаттығу жұмыстарына назар аударылады.
II.Оқулықпен жұмыс.1-жаттығуда әртүрлі сөздер тобы берілген. Алдымен оқушылар әр
топтағы артық сөздерді тауып, олардың неге артық екенін дәлелдейді.Артық сөздер алынғаннан кейін бұл сөз топтары тағтаға жазылады да,оқушылар әр сөз топтарына сұрақтар қояды, олардың қандай сөз табыекенін анықтайды. Ол сөйлемдерді сөйлем мүшесінс талдату арқылы берілген сөздер тобының сөйлемнің бір мүшесі болып тұрғанына көздері жеткізіледі.
2-жаттығу арқылы бір сұраққа жауап беретін сөздер тобының бірсөйлем мүшесімен байланысатынына көздерін жеткізсді. Сөйлемдердің оқылуындағы дауыс ырғағына көңілдерін аудару керек.
Осындай жан-жақты жұмыстардан кейін бірыңғай мүшелер туралы түсінік беріледі немесе ережені оқушылардың өздері қорытып шығуына жетелеу қажет.
3, 4, 5-жаттығуларды орындату арқылы оқушылардың жаңа сабақты қалай түсінгені анықталады.
Сабақтың тақырыбы: Бірыңғай мүшелер
Сабақтың мақсаты:
Бірыңғай мүшелердің жеке сөзден ғана емес, сөз тіркесінен де жасалатынын түсіндіру, сөйлем ішінен сөз тіркесінен жасалған бірыңғай мүшелерді таба білу; сөйлем мүшелерінің байланыстарын синтаксистік қызметіне қарай ажырата білуге үйрету.
Бірыңғай мүшелері бар сөйлемдер құрастыра алу, оларды сөйлем мүшесіне талдай алу дағдыларын дамыту.
3.Табиғатты сүюге, құрметтеуге тәрбиелеу.Сабақтың әдістері: қайталау, түсіндіру, жаттығу.
Сабақтың барысы:
Өтілген материалды қайталау, қорыту.
II.Жаңа сабақ бойынша жүргізілетін жұмыстар.
III.Жаңа сабақты меңгеруге дайындық жұмысы ретінде бірыңғай мүшелерді қатыстырып, оқушылар сөйлемдер құрайды. Бірыңғай мүшелерге сұрақ қояды, олардың қандай сөзбен байланысып тұрғанын, сөйлемде қандай қызмет атарып тұрғанын айтады. Әртүрлі сөйлемдерді талдай отырып, сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерінің кез келгені бірыңғай мүшелер бола алатынын аңғару керек.Келтірілген сөйлемдердің бірыңғай мүшелері болып тұрған жекесөздерді сөз тіркесі түрінде айтуға мұғалім жетелеуі керек. Бірыңғаймүшелер бір-бірімен дауыс ырғағы арқылы байланысатынына, оқығанда, арасында кідіріс жасалатынына назарларын аударған дұрыс. Себебі дұрыс дауыс ырғағымен оқуға үйренсе, тыныс белгісін де дұрыс қоя алатын болады.
IV.Оқулықпен жұмыс.
1-жаттығу ауызша орындалады. Өлеңнің мазмұны бойынша талдау жұмысы жүргізіледі. Осы өлең арқылы балалар Жетісу жеріндегі жеті өзеннің атауымен танысады. Алдымен бірінші шумағы оқылып, қарамен жазылған бірыңғай мүшелерге сұрақ қояды. Күркілдек, Көксу, Лепсі, Іле, Шу сөздеріне сұрақ қою арқылы зат есімнен жасалып тұрғанын, сөйлемде бастауыштың қызметін атқарып тұрғанын айтады. Ал татпайтұғын, айтпайтұғын бірыңғай мүшелерінің етістіктен жасалып, баяндауыштыңқызметін атқарып тұрғанын айқындайды.
Екінші шумақтағы сөз тіркесінен жасалған бірыңғай мүшелерге де осындай талдау жұмысы жүргізіледі. Тақтаға екі бағанға екі шумақтың бірыңғай мүшелері жазылып, салыстырылады, айырмашылығын айтады. Оқушылар бірыңғай мүшелердің жеке сөзден де, сөз тіркесінен де жасалатынын өздері қорытындылап айтады.
Өлеңнің «Асқардың аспан сүйген сілекейін» деген жолын оқушылардың қалай түсінгеніне көңіл бөлу керек. Бұл өлең жолы арқылы таудың биіктігі суреттеледі, «асқар» деген сөз биік тау деген мағына береді. Ал «сілекейі» деп аспанмен таласқан таудың басынан ағып жатқан суды айтып отыр. «Жөкеңнің» деп Жетісуды айтып тұр.
2-жаттығу жаңа сабақты бекітуге арналады. Сөйлем ішінен сөзтіркесінен жасалған бірыңғай мүшелерді тауып үйренеді. Бірыңғай мүшелерге сұрақ қояды, оның қай сөзбен байланысып тұрғанын анықтайды. Бірыңғай мүшелердің арасына кідіріс жасап оқиды, тыныс белгілеріне назар аударады.3-жаттығу арқылы оқушылар сөздің тіркесуі аркылы жасалғанбірыңғай мүшелерді өздері тауып үйренеді. Бір сөзден де, сөз тіркесінен де жасалған бірыңғай мүшелерге тек бір ғана сұрақ қойылатынына көздерін жеткізу керек. 4-жаттығуды үй тапсырмасы ретінде ұсынуға болады.
Сабақтың тақырыбы: Бірыңғай мүшелердің тыныс белгісі
Сабақтың мақсаты:
Жалғаулықтар арқылы байланыскан бірыңғай мүшелердің емлесі және тыныс белгілерімен таныстыру; жаттығу жұмыстары арқылы бірыңғай мүшелер жалғаулықтар арқылы байланысқанда қай кезде үтір қойылатыны, қай кезде қойылмайтыны туралы білімдерін тереңдету.
Тыныс белгілерін дұрыс қоя білу, сауатты жазу дағдыларын жетілдіру.
3.Ұқыптылыққа, тиянақтылыққа тәрбиелеу.Сабақтың әдісі: түсіндіру, қайталау, жаттығу.
Сабақтың барысы:
I. Үй тапсырмасын тексеру.
Үй тапсырмасын тексеру кезінде бірыңғай мүшелер туралы алғанбілімдері толық қайталанады. Бірыңғай мүшелерді сөйлем мүшесіне талдайды. Жалғаулықтармен байланысқан бірыңғай мүшелеріне мысалдар келтіреді. Сөздердің тіркесуі арқылы жасалған бірыңғай мүшелері бар сөйлемдер құрастырады. Сөйлемдерді оқу немесе айту кезінде бірыңғай мүшелердің арасын дауыс ырғағының кідірісімен сақтап, дұрыс айтуларын қадағалап отырған жөн. Дұрыс оқи білген бала жазу кезінде үтірмен ажыратып жазуға дағдыланады.
II.Жаңа сабақты меңгертуге дайындық жұмысы.
Бірыңғай мүшелер өзара қалай болса, солай тіркесе салмай, олар-дың байланысында белгілі бір заңдылықтың бар екенінен мәлімет берілуі керек.
Бұл үшін тақтаға бірыңғай мүшелері бар сөйлем жазылады. Біздің аулада қарағаш, терек, емен өсіп тұр. Сөйлемнің ешбір жалғаулықсыз, дауыс ырғағы арқылы байланысып, аулада 3 түрлі ағаштың өсіп тұрғанын білдіріп тұрғанын оқушылар айтуы керек. Одан кейін сөйлемнің бірыңғай мүшелері жалғаулықтар арқылы жазылады. Біздің аулада қарагаш та, терек те, емен де өсіп тұр. Оқушылардан сөйлемде қандай өзгеріс болғаны сұралады. Бұл сөйлемде бірыңғай мүшелердің құрамына та, те, де жалғаулықтары қосылып тұрғаны аңғартылады.Сондай-ақ бірыңғай мүшелер арқылы байланысатын сөйлемді оқығанда олардың арасындағы дауыс кідірісінің сақталатынын оқушыларбайқауы керек, сондықтан да олардың арасына да үтір қойылатынынөздері анықтағандары дұрыс.
III.Оқулықпен жұмыс.
Дайындық жұмысынан кейін оқушылардың назары 1-жаттығуға аударылады. Жаттығу ауызша орындалады. Сөйлемді дауыс интонациясын сақтай отырып оқу арқылы бірыңғай мүшелерді тауып, олардың қандай жалғаулықтар арқылы байланысып тұрғанын анықтайды. Олардың арасына үтірдің қойылу себебін өздері түсіндіреді. Сөздерді жалғаулықсыз да айтуға болатынын аңғарулары тиіс.
Осындай жан-жақты жұмыстардан кейін оқушылар ережені өздері қорытындылап айта алатын болады.
2-жаттығуды орындау кезінде да, де, та, те жалғаулықтарыныңтиістісін дұрыс таңдап қоя білулері қажет.
Біздің ауылда жусан да, изен де, ажырық та өседі.
Жалғаулықтардың да, де, та, те болып өзгеру себебін үндестік заңдылықтарын естеріне түсіре отырып, өздерінің түсіндірулерін талап ету керек. Сонымен бірге тыныс белгілері туралы білімдері нақтыланады.
3-жаттығу және, мен, пен, бен жалғаулықтары арқылы байланысатын бірыңғай мүшелердің жазылу емлесін меңгертуге дайындық ретінде берілген. Бұл жаттығу жұмысында оқушылардың назары бірыңғай мүшелер мен, бен, пен, және жалғаулықтары арқылы байланысқанда үтір қойылмайтынына және ол жалғаулықтардың бірнеше рет қайталанбайтынына аударылады.
4-жаттығуды үйге орындауға беруге болады.
5-жаттығуды оқушылар өздері орындайды. Оқушылар құрастырған әңгімелерін оқыған кезде мен, бен, пен, және жалғаулықтарын дұрыс қолдануларын бақылау керек.
IV. Сабақты қорытындылау.
Сабақтың тақырыбы: Қыстырма сөздер және
қыстырма сөздердің тыныс белгісі
Сабақтын мақсаты:
Қыстырма сөздердің сөйлем ішіндегі атқаратын рөлін, жалпы ойға қосатын әртүрлі мағыналық реңктерін байқату; сөйлем ішінен қыстырма сөздерді таба білуге, қыстырма сөздердің тыныс белгілерін дұрыс қоя білуге үйрету.
Қыстырма сөздерді орынды қолдана білуге дағдыландыру.
Дұрыс, мәдениетті сөйлеуге тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, қайталау, түсіндіру, жаттығу.
Сабақтын барысы:
I.Өтілген материалдарды қайталау.Үйге берілген тапсырма тексеріліп, сөйлем мүшелері. Сөйлемнің дара, күрделі мүшелері, бірыңғай мүшелері төңірегінде алған білімдері тексеріледі.
II.Жаңа сабақ бойынша істелетін жұмыс.
Оқушылар қыстырма сөзбен алғашқы рет танысады. Бірақ осы кезге дейін қыстырма сөздермен мәтінді оқу барысында, күнделікті тәжірибеде жиі кездесіп жүр. Сондықтан қыстырма сездің сөйлемде атқаратын рөлімен қарапайым түрде ғана танысады. Оның сөйлемдегі айтылған ойға білдіретін көзқарасы мысалдар арқылы түсіндіріледі. Жаттығу жұмыстарын орындата отырып, қыстырма сөздің сейлемдегі ойға қосатын мағыналық реңктерін ажырата білуге үйрету керек.
1-жаттығу жаңа сабақты түсінуге дайындық жұмысы ретінде беріл-ген. Екі бағандағы сөйлемдерді салыстыра оқып, оның мағынасындағы ерекшеліктеріне талдау жасалынады.
Бірінші сөйлемдегі қарамен жазылған меніңше сөзі арқылы сөйлеуші өзінің сенімін білдіріп тұр.
Екінші сөйлемдегі әрине сөзі сөйлеушінің колдауын білдіріп тұр.
Үшінші сөйлемдегі бәлкім сөзі сөйлеушінің жорамалын білдіріп тұр.
Тертінші сөйлемдегі әйтеуір сөзі сөйлеушінің пікірін білдіріп тұр.
Екі бағанда берілген сөйлемдерді салыстыра отырып, қараменжазылған сөздің сөйлемге қаншалықты үстеме беріп тұрғанын анықтағаннан кейін, қыстырма сөз туралы алғашқы түсінік беріледі. Қыстырма сөздердің сөйлем мүшесі бола алмайтынын, бірақ сөйлемдегі ойды нақтылай түсуде, сөйлеушінің айтылған ойға әр алуан көзқарас (сенім, күдік, жорамал т.б.) білдіруде ерекше рөл атқаратыны айтылады.
2-жаттығудағы сөйлемдердің ішінен қыстырма сөзді тапқызу арқылы оқушылардың жаңа сабақты қалай меңгергендерін анықтауғаболады. Оқушылар әр сөйлемдегі қыстырма сөздің сөйлемде қандайкөзқарас білдіріп түрғанын анықтайды. Қыстырма сөздің үтір арқылыерекшеленіп тұратынына көңілдерін аударған дұрыс. Бұл жаттығу жазбаша түрде орындалады. Ал 3-жаттығу арқылы қыстырма сөздердің құрамы жағынан бір сөзден ғана емес, бірнеше сөзден де жасалатындығы туралы білім алады.
4-жаттығуды өзіндік жұмыс ретінде ұсынуға болады. 5-жаттығуқыстырма сөздерді сөйлем ішінде дұрыс пайдалануға үйрету үшін берілген. Қыстырма сөздерді сөйлем ішінен алып тастап немесе сөйлемге қыстырма сөздерді қосып айтқызып, сөйлем мағынасында өзгеріс болған-болмағаны байқалады.
Қыстырма сөздің 2-сабағы сөйлем ішіндегі қыстырма сөздің орнын анықтай білумен қатар, олардың тыныс белгісін дұрыс қоя білуге үйретуге арналған.
Сабақтың тақырыбы: Сөз және оның мағынасы
Сабақтыц мақсаты:
Сөздердің әртүрлі мағынасымсн таныстыру; сөздерді мағынасына қарай сөйлем ішінде орынды қолдана білуге үйрету.
Сөздік қорларын арттыру.
Зейінділікке тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: салыстыру, жаттығу, сұрақ-жауап.
Сабақтыц барысы:
I.Үй тапсырмасын тексеру.Үйге берілген жаттығудың орындалуын тексере отырып, оқушылардың қыстырма сөзді қаншалықты меңгергенін анықтау. Қыстырма сөздерді қатыстырып, сөйлемдер құрату, оның сөйлемге қандай мағына үстеп тұрғанын анықтау.
II.Жаңа сабақ бойынша істелетін жұмыс.
Бұл сабақтарда сөздің мағынасы, әртүрлі сөздер, мәндес сөздер,қарама-қарсы мағыналы сөздер туралы алдыңғы сыныптарда алған бі-лімдері тереңдетіледі. Сабақты мұғалім өз қалауынша өткізе алады.
Сабақтың тақырыбы: Күрделі сөздер
Сабақтың мақсаты:
Күрделі сөздер туралы алғашқы түсініктерін калыптаетыру; күр-делі сөздердің бір ғана мағынаны білдіріп, бір сұракка жауап беріп, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаратынын ұғындыру.
Күрделі сөздерді туынды түбір, еркін сөз тіркесінен айыра білугеүйрету.
Сөйлем ішіндегі күрделі сөздерді таба білу, сөйлем құрастырудакүрделі сөздерді пайдалана білу біліктерін арттыру.
Сабақтың әдісі: түсіндіру, практикалық сабақ, жаттығу.
Сабақтың барысы:
I.Үй тапсырмасын тексеру, қорытындылау.
II.Жаңа сабақты түсіндіру.
Жаңа сабақ бойынша жұмыс істемес бұрын оқушылардан жаңа сөзді қалай жасауға болатыны сұралады. Оқушылар түбірге жұрнақ жалғану арқылы жасалған жаңа сөздерді - туынды түбірді естеріне түсіреді.
Күрделі сөздер - бірінші рет өтіліп отырған тақырып. Бұл жаңатақырыпты меңгеруге дайындық жұмысы ретінде 1-жаттығу берілген. Екі бағандағы сөйлемдер салыстырыла отырып оқылады.
Арқар мен арқармүйіз,
Жол, Серік сөздері мен жолсерік сөзі,
Қора мен қора-қора сөздері салыстырылады. Оларға сұрақ қойылады және мағыналары бойынша салыстырылады. Әсіресе екінші бағандағы қарамен жазылған сөздердің мағынасы мен құрамына көңіл бөлінеді. Бұл жаңа сөздердің түбірге жұрнақ жалғану арқылы жасалған жаңа сөз емес, екі дара сезден құралып, жасалып тұрған жаңа сөз екенін оқушылар байқауы керек.
Жеке тұрған екі сөзден құралып жасалатындықтан, олар туын-ды түбір деп емес, күрделі сез деп аталады. Мұндай сөздер екі сөзденқұралғанымен, екеуі бірігіп бір ғана мағынаны білдіреді. Жаңа сөздерге сұрақ қойғызу арқылы бір сұраққа жауап беретіні анықталады. Содан соң қарамен жазылған сөздердің бірігу, тіркесу, қосарлану арқылы жасалып тұрғанын да оқушылар өздері айта алуы тиіс.
Осындай жұмыстардан соң күрделі сөздер туралы қорытындыныоқушылар өздері де жасай алады. Күрделі сөздердің жеке сөздерден ерекшелігін өздері қорытындылайды.
2-жаттығуда екі сөздің тіркесуінен жасалған күрделі сөздің еркін сөз тіркесінен айырмашылығын байқатуға назар аударылады. Мысалы, қызыл шар еркін сөз тіркесі, мұнда әр сөзге жеке сұрақтар қоюға болады және шардың түсін білдіріп, өзара анықтауыштық қатынаста тұр, ал қызыл ала - күрделі сөз, себебі екі сөз бір ғана қандай? деген сұраққа жауап беріп тұр, араларында ешқандай анықтауыштық қатынас жоқ.
3-4-жаттығуларда күрделі сөздердің түрлері аралас беріліп, оларды жасалуына қарай топтастыруға үйрету көзделеді.5-жаттығу оқушылардың жаңа сабақты қалай меңгергендігін анықтауға арналған. Бұл мәтіндегі күрделі сөздер: қарақұйрық, балажан, кемпір-шал, сай-сала, жыра-жыра. Олардың қандай түбірлерден жасалып тұрғанын айтады.6-жаттығуда екі бағандағы сөздерден мынадай күрделі сөздер жасалады: ақсүйек, қызыл күрең, жиырма тоғыз, үлкен-кіші, косаяқ, ата-ана. Жаңа алынған күрделі сөздердің мағынасын алғашқы дара сөздердің мағынасымен салыстырады, олардың бірігу, қосарлану, тіркесуарқылыжасалып тұрғанын айтады.
Сабақтың тақырыбы: Біріккен сөздер
Сабақтың мақсаты:
Біріккен сөздердің екі түбірдің бірігуі арқылы жасалып, тұтас бір ұғымды беріп, бір сұраққа жауап беретінің ұғындыру, сөйлем ішінен біріккен сөздерді таба алуға, әртүрлі түбірлерден біріккен сөздер жасай алуға үйрету.
Сөздік қорларын арттыру.
Жинақылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, қайталау, түсіндіру, жаттығу.
Сабақтың барысы:
Өтілген материалдарды қайталау.
Алдымен мұғалім жұрнақ арқылы жаңа сөз жасауға байланысты сұрақтар қойып, сөз құрамы туралы білімдерін еке түсіреді. Одан кейін күрделі сөздерге байланысты алдыңғы сабақта алған білімдерді қайталанады. Үйден орындап келген жаттығу жұмыстары талқыланады.
Жаңа сабақ бойынша істелетін жұмыс:
Оқулықта берілген 1-жаттығудағы сөздер оқылады. Ол сөздерді оқушылар ауызша сөз құрамына талдайды. Олардың жазылу емлесіне (бірге жазылуы) назарлары аударылады. Әр сөздің жеке түбірлерінің мағынасы, біріккеннен кейінгі мағынасы түсіндіріледі. Осыдан кейін оқушылар екі не одан да көп түбірдің бірігіп, біртұтас ұғымды білдіретін күрделі сөздердің біріккен сөз деп аталатынын өздері де айта алады. Аты өзі айтып тұрғандай, біріккен сөздердің бірге жазылатынын 1-жаттығудың мысалдарынан байқады.
Жаңа сабақты жақсы меңгерген оқушылар үшін 2-жаттығуды орындау қиындық келтіре қоймайды. Біріккен сөздерді тауып, астын сөзады; Керқұлан, Кендібай, Қаратау, Қарасу,Қазанғап. Біріккен сөздердің қайсысы жалқы есім, қайсысы жалпы есімнің де біріккен сөздер болатынын қорытындылап айтады.
3-жаттығу біріккен сөздердің көптеген сөздердің атауларын қамтитынын байқату үшін берілген. Оқушылар осы атауларды өздері мысалдар келтіре отырып, ары қарай толықтырады. Бастауыш сыныпта оқушылар көбінесе екі түбірден біріккен сөздермен танысады. Екі бас тұз сөзін сөз құрамына талдайды, екі сөзден де көп түбірлерден бірігетінін де назарларында ұстайды.
4-жаттығу өздік жұмыс ретінде ұсынылады.
5-жаттығуды үйден орындауға болады. Бұл тапсырмада дыбыстық өзгеріске ұшырап біріккен сөзге назар аударылады.
Сабақтың тақырыбы: Біріккен сөздердің жазылуы
Сабақтың мақсаты:
Біріккен түбірдің дыбыстық құрамы мен айтылуында, соған сәйкес жазылуында болатын өзгерістермен таныстыру; айтылуы бойынша және түбір тұлғасын сақтап жазылатын біріккен сөздерді айыра білуге үйрету.
Қатесіз жазу дағдыларын арттыру; сөздік қорларын дамыту.
Ұқыптылыққа, сауаттылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру, практикалық
Сабақтың барысы:
Үй тапсырмасын тексеру, қорытындылау.
Үйден орындап келген жаттығу жұмыстары тексеріледі. Біріккен сөздер туралы білімді меңгеру деңгейлерін кеңейту.
Біріккен сөздер дегеніміз не, олар қалай жазылады?
Біріккен сөздердің туынды түбір, түбірлес сөздерден қандай айырмашылығы бар?
Неге күрделі сөздер деп аталады?
Біріккен сөздердің құрамындағы түбірлердің бастапқы мағынасы өзгере ме?
Жаңа сабақ бойынша істелетін жұмыс.
Бұл сабақтарда түбір тұлғасын сақтап және дыбыстық өзгеріске түсіп бірігетін, айтылуы бойынша жазылатын біріккен сөздермен танысады.
1-жаттығу жер-су аттарын білдіретін сөздерде қатар келген екі дауысты дыбыстың сақталып жазылғанын меңгертуге арналған. Сары- ағаш,
Сары- арқа, Сары- өзен біріккен сөздерін сөз құрамына талдатқызып, содан соң тақтаға жазылады. Алғашқы түбірдің қандай дыбысқа аяқталып, келесі түбірдің қандай дыбыстан басталып тұрғанын назарларын аудару. Бірігіп жазу кезінде екі дауысты дыбыстың да сақталатынына көздерін жеткізу.
2-жаттығу біріккен сөздер туралы алған білімдерін пысықтауға арналған. Біріккен сөздерді тауып, оның ішіндегі Қараүңгір сөзінде екі түбірдің арасында дауысты дыбысдың сақталып жазылғанын айтады.
3-жаттығу арқылы, керіснше, адам аттарындағы қатар келген екі дауысты дыбыстардың бірі түсіріліп жазылатынын біледі; Қожа Ахмет Қожахмет,
4-жаттығу біріккен сөздер туралы алған білімдерін тереңдете түсуге арналады.5-жаттығу күрделірек тапсырмалардың қатарына жатады. Сөз тіркесінің мағыналарын анықтап, оларың уақытта біріккен сөз ретінде жұмсалатынын ауызша түсіндіріп айтады.
Мысалы: Ақ сақал сақалдығң түсін, яғни ағарғанын білдіріп тұр.
Ақсақал-үлкен қария кісі.
Ақ боз ат –аттың түсін білдіріп тұр.
Ақбозат-жұлдыздың аты
Келесі сабақ та біріккен сөздердің жазылуына арналған.
Адам аттарыда алғашқы түбір дауысты, ұяң, үнді дыбыстарына аяқталып, кейінгі түбірдің басындағы қ,к дыбыстары ұяң болып айтылса, ғ,г әріптері жазылатындығы, меңгертуге арналған жаттығулар берілген. Яғни, екінші сыңары қ,к дыбыстарынан басталатынын, кісі аттарының естілуі бойынша жазылатынын естерінде қалдыру керек. Бұл ережені қалай меңгергендерін
2-жаттығуды орындату арқылы байқауғаболады.
3-жаттығу бойынша түбірлері сақталып жазылған біріккен сөздерді бір бөлек, айтылуы қалпын сақтап, дыбыстық өзгеріске ұшырап біріккен сөздерді бір бөлек жазады.
Ешкіөлмес, айырбас, атамекен, ақбөкен, балмұздақ.
4-жаттығу сөздердің біріккен сөз немесе жай сөз тіркесі екенін ажырата білуге үйрету үшін берілген.
Бірінші сөйлемде қара көз сөз тіркесі, бұл жерде көздің түсін білдіріп тұр. Екінші сөйлемде Қаракөз қыздың есімі және бірігіп жазылады. Мұндай біріккен сөздер мен сөз тіркестері тілімізде көп кездеседі. Тағы басқа да көптеген мысалдыр келтіріп, айыра білуге дағдыландыру керек,
5-жаттығу екі түбірдің арасындағы үндестік заңын анықтауға арналған.
Сабақтың тақырыбы: Қос сөздер
Сабақтың мақсаты:
Қос сөздер туралы алғашқы түсініктерін қалыптастыру; қос сөздердің екі түрлі сөздің өзара қосарлануы арқылы жасалыр, жаңа ұғым тудыратынын екі түрлі сөздің өзара қосарлануы арқылы жасалып, жаңа ұғым тудыратынын ұғындыру; сөйлем ішінен қос сөздерді таба білуге, оның мағынасын ажырата алуға үйрету.
Сөздік қорларын дамыту.
Бір-біріне көмекке әрқашан дайын болуға тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: әңгімелесу, салыстыру, оқулықпен жұмыс, жаттығу
Сабақтың барысы:
Өтілген материалды тексеру, қайталау.
Күрделі сөздер туралы алған білімдерді еске түсіріледі. Күрделі сөздердің бірігу, тіркесу, қосарлану арқылы жасалған түрлеріне мысалдар келтіріледі. Мұндай сөздер екі сөзден құралғанымен, екеуі бірігіп бір ғана мағынаны білдіріп, бір сұраққа жауап беріп, бір ғана сөйлем мүшесінің қызметін атқаратынын айтады. Күрделі сөздің жалаң сөзден айырмашылығын айтқызу.
Күрделі сөздің өздеріне таныс түрі біріккен сөзді де естеріне түсіріп, қайталай кеткен жөн. Біріккен сөздердің жасалуы, жазылу емлесі мысалдар арқылы нақтыланады.
Жаңа сабақты түсіндіру.
Қос сөздің тұлғалық ерекшелігі мен жасалу жолындағы айырмашылығын таныту мысалдарды салыстыру арқылы жүзеге асырылады. Қос сөздердің тілімізде жаңа сөз жасаудағы басты тәсіл екендігіне оқушылардың көздерін жеткізе түсіндірген жөн.
Мысалы: Бет-аузын екі білегімен кезек-кезек сүртті.
Бұл сөйлемдегі бет- аузын, кезек- кезек сөздерін басқа түсті бормен жазып қойған жөн.
Сөйлемдегі басқа түспен жазылған сөздердің құрамы қандай?
Қалай жасалып тұр?
Бетін сүртті деп айтсақ, қандай мағынаны білдіреді?
Қос сөздерге мағыналарын жан жақты ашып, талдау жасату арқылы екі түбір қосарланып келсе, екінші бір жаңа мағыналы сөз туатыны туралы қорытынды жасалады.
Осындай дайындық жұмысынан кейін оқулықтағы жаттығу жұмыстары арқылы ары қарай білімдерді кеңейтіледі.
1-жаттығуда берілген қосарланып жасалған күрделі сөздердің құрамындағы түбір сөздердің жеке тұрғандағы мағынасы мен жаңа сөз жасалғаннан кейінгі мағыналарын оқушылар салыстыра отырып түсіндіреді. Олардың қалай жасалғаннан, арасына қойылған дефиске назарларын аудару.
Екі сөздің қосарланып айтылуына жасалған сөздің қос сөз деп аталатынын оқушылар өздері қорытындылап айтады.
2,5-жаттығулардың барлығы оқушылардың қос сөздер туралы білімдерін тереңдетуге арналған. Олар қос сөздерді сөйлем ішінен табады. Мағыналарын анықтайды, сөйлемдер құрастырады, біріккен сөздермен салыстырады. 5-жаттығу арқылы қос сөздерді тауып, тыныс белгісін өздері қойып үйренеді.
Сынып оқушыларының деңгейіне қарай мұғалім өз беттерінше орындайтын жұмысты, үйге берілетін тапсырманы өз қалауынша таңдап алынады.
Әртүрлі мысалдыр орындау арқылы қос сөздердің тілімізде жиі қолданылатынына және олардың тұлғалары мен беретін мағыналары да сан түрлі екеніне, сөздің әсерлі бола түсетініне көздерін жеткізеді.
Сабақтың тақырыбы: Қайталама қос сөздер. Қосарлама қос сөздер. Күшейткіш буын арқылы жасалатын қос сөздер.
Сабақтың мақсаты:
Қос сөздердің жасалу жолының түрлерімен таныстыру; бір сөздің қайталануынан, екі түрлі сөздің қосарлануынан, күшейткіш буын арқылы жасалатын қос сөздерді ажырата білу; олардың әрқайсысының білдіретін мағыналарындағы айырмашылықты аңғара білуге үйрету.
Қос сөздерді қатыстырып, сөйлемдер құрастыра алу дағдыларын дамыту.
Эстетикалық тәрбие беру.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру, практикалық.
Сабақтың барысы:
Үй тапсырмасын тексеру, қорытындылау.
Үйден орындап келген тапсырмалары бойынша талдау, тексеру жұмыстары жүргізіледі. Қос сөздер туралы алған білімдері тексеріледі.
Қос сөздердің біріккен сөздер, сөз тіркесінен қандай айырмашылығы бар?
Қос сөздердің тілімізді байытуда қандай маңызы бар?
Оқушыларға қос сөздерге байланысты әртүрлі тапсырмалар беріледі. Қос сөздерді жай сөздерге, жай сөздерді қос сөздерге айналдырады, қос сөздердің мағынасын анықтайды, жеке сөздерден қос сөздер жасайды.
Жаңа сабақ бойынша істелетін жұмыс.
Қос сөздердің жасалу жолы әртүрлі. Бұл сабақтарда бір сөздің қайталануы, екі түрлі сөздің қосарлануы және күшейткіш буын арқылы жасалған қос сөздермен танысады.
1-жаттығу қайталама қос сөздер туралы түсініктерін қалыптастыру үшін берілген. Бұл жаттығуды орындағаннан кейін оқушылар қайталама қос сөздің не екенін қорытындылап айтып бере алады. Оқушылар бір сөздің қайталануы арқылы жасалған қос сөздерге көптеген мысалдыр келтіреді. Қайталама қос сөздердің мағынасы жеке тұрған кездегі мағынасымен салыстырылады.
2-жаттығуда оқушылар сөз тіркестері мен сол сөздің екі рет қайталану арқылы жасалған қос сөздің мағынасын салыстырады. Сол арқылы қос сөздердің сөйлемнің мағынасын байытудағы рөліне көздеріне жеткізеді.
3-жаттығуда берілген мәтін арқылы оқушылар түйіні қалай шақыратыны,шөгеретінін, жайылымға шақыратынын үйренеді, сонымен қатар ол сөздердің қайталама қос сөздердің қайталама қос сөздер арқылы жасалғанын біледі.
4-жаттығу мағынасы ұқсас қос сөздерді таба білуге үйретуді көздейді. Жаттығудағы мағынасы ұқсас қос сөздер. Сынып оқушылары деңгейіне қарай жұмысты жалғастырып, осындай мағынасы ұқсас қос сөздерді оқушылардың өздеріне де тапқызуға болады.
5-жаттығуды оқушылардың жаңа сабақты қалай меңгергендерін тексеру мақсатында өздік жұмыс ретінде ұсынуға болады.
6-жаттығуда қос сөздердің мағынасын түсіндіруге көңіл бөлінгені дұрыс. Бұл қос сөздер оқушылардың сөздік қорларында үнемі қолданыла бермейді. Қос сөздерді дұрыс қолдана білу үшін оқушылар сөйлемдер құрастырады.
Қайталама қос сөздермен танысқан оқушылар келесі сабақтың 1-жаттығуын орындау барысында қос сөздердің екі түрлі сөздің қосарлануынан жасалып тұрғанын байқайды. Бұл жаттығуды орындағаннан кейін оқушылар қосарлама қос сөздерге анықтама береді. Сондай ақ күшейткіш буын арқылы эжасалған қос сөздермен де танысады.
Сабақтың тақырыбы: Қысқарған сөздер.
Сабақтың мақсаты:
Қысқарған сөздердің тұрмыста жиі қолданылып жүрген таныс, жеңіл түрлерімен, олардың қысқартылу жолдарымен таныстыру; қысқарған сөздерді толық атаумен айтқызып жаттықтыру; басқа күрделі сөздерге қосымшаның жалғану тәсілімен таныстыру.
Күрделі сөздер туралы білімдерін ары қарай толықтыру; қысқарған сөздерді дұрыс оқуға дағдыландыру.
Сөйлеу мәдениетіне тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: түсіндіру, талдау-жинақтау, жаттығу.
Сабақтың барысы:
Үй тапсырмасын тексеру, қорытындылау.
Қос сөздер, оларды жасалу жолдары туралы алған білімдерін тексеру. Мысал келтіре отырып, дәлелдеулерін талап ету.
Жаңа сабақты түсіндіру.
Қысқарған сөз- сөз құрамының түбір сөз, қосымша, туынды сөз, біріккен сөз, қос сөз сияқты түрлерінен өзіндік ерекшелігі мол, оларға ұқсамайтын тұлға. Туынды сөз, біріккен сөз, қос сөз жаңа сөздер жасайды. Жаңа қоғамның тууымен, экономиканың өркендеп, техниканың жетілуіне байланысты жаңа ұғымдар мен атаулар пайда болды. қысқарған сөздер түрлі мекеме, ұйым орындарының, құрал-жабдықтардың аттарын білдіретін күрделі ұғым екенін айту.
Қысқарған сөздің күрделі тұлғасы мен қысқарған түрін түсіндруде оқушыларға күнделікті кездесіп жүрген, мағынасы таныс сөздерді мысалға алу керек. Олардың қысқартылу жолдары таныстырылады.
Дайындық жұмысы кезінде бірнеше сөзден құралған мемлекет, ұйым, мекеме, кәсіпорын, оқу орындарының атаулары толық түрінде жазылады да, содан кейін олардың қысқартылған түрлері көрсетіледі.
Оқулықпен жұмыс.
1-жаттығуда қысқарған сөздердің қандай тәсілмен қысқартылып тұрғаны айтылады.
Кейбір күрделі сөздерді қысқартып айтудың қандай маңызы бар екені төңірегінде оқушылардың өздері ойланып көргені дұрыс.
2-жаттығудағы қысқарған сөздердің толық атаулары: МАИ- Мемлекеттік автомобиль инспекциясы, АҚШ- Америка Құрама Штаттары,см-сантиметр толық атаулары жазылғаннан кейін күрделі сөздердің қалай қысқартылғанын өздері айтып береді.
3-жаттығуда қысқарған сөздерге қосымша жалғап жазуды үйренеді: ХШЖК-не, ЖШС-на.
Басқа жаттығулар да қысқарған сөздермен таныстыруға арналған. Қысқарған сөздерді дұрыс оқуға да үйрету керек. Ұзындық, салмақ, уақыт өлшемдерінің қысқартылған түрлерімен оқушылар математика пәнінен таныс. Өлшем бірліктері де еске түсіріліп, олардың да қысқарған сөздерге жататыны айтылады.
Қысқарған сөздердің 2-сабағында қысқарған сөздерге қосымшаның жалғану тәсілімен таныстыру. Жалғау соңғы дыбыстың әріптік атауына сәйкес жалғанады.
Сондай ақ бірнеше сөзден тұратын атауларын бәрі бірдей қысқартыла бермейтіні және қалай болса солай, әркімнің қалауынша қысқарта беруіне болмайтыны туралы жаттығуларды орындау барысында ескертіледі.
Күрделі атаулардың қысқартылу жолдары жеке-жеке көрсетіліп, арнайы түсіндірілмейді. Бірақ жаттығулардағы қысқарған сөздердің қалай қысқартылып тұрғанын оқушыларды қатыстыра отырып, түсіндіре кету керек.
Сабақтың тақырыбы: Зат есім
Сабақтың мақсаты:
Зат есім туралы алған білімдерін саралап, жинақтау, одан әрі тереңдету.
Оқушылардың сауатты жазу дағдыларын жетілдіру; оқушылардың сөздік қорын байыту, байланыстырп сөйлеу дағдыларын одан әрі дамыту.
Тілді құрметтеуге тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: қайталау, сұрақ-жауап, жаттығу.
Сабақтың барысы:
Зат есім- 2-сыныптан бері оқытылып келе жатқан тақырып. Зат есім туралы алған білімдерін тереңдете отырып, 4-сыныпта зат есімнің септелу жүйесін және септік жалғауларының емлсесін меңгерту, сөйлеу кезінде септік жалғауын дұрыс қолдана білуге үйрету мақсаттары көзделеді. Сондай ақ зат есімнің жіктелуі туралы түсінік беріледі және олардың жекеше, көпше түрімен танысады. Осы тақырыптарды бастамас бұрын бұл сабақта зат есімге қатысты берілген ұғымдарды еске түсіру үшін жаттығулар беріледі.
1-жаттығу негізгі, туынды зат есімдерді еске түсіруге арналған. Сөйлем ішінен негізгі, туынды зат есімдерді табады.
2-жаттығу арқылы жалпы, жалқы есімдерді қайталайды. Жалқы есімдердің бас әріппен жазылатынын естеріне түсіру.
3-4-жаттығулар бойынша екпінділер, мал, қол сөздерін пайдаланып, әртүрлі зат есімдер жасап жасайды.
5-жаттығуда негізгі зат есімдерден туынды зат есімдер жасап жазады. Зат есім тудыратын жұрнақтар туралы арнайы тақырып өтілмесе де, балалар күнделікті өмірде естіп жүрген сөздері болғандықтан, бұл сөздерден туынды зат есімдер жасай алады. Мысалы: құлыншақ, қалқатай, тұлымшақ, төбешік, ботақан.
6-жаттығу төмендегідей орындалады. Оқушылар әтүрлі нұсқалар айтуы мүмкін.
Бағалау.
Сабақтың тақырыбы: Зат есімнің септелуі
Сабақтың мақсаты:
Зат есімнің көптік жалғауы, тәуелсіздік жалғауы, жіктік жалғауы туралы алған білімдерін пысықтау. Зат есімнің септік жалғауы туралы жалпы мағлұмат беру.
Зат есімді септей білу дағдыларын қалыптастыру.
Сабақ барысында ізгілік, кішіпейілділік, мейірімділік сияқты адами қасиеттерді қалыптастыру.
Сабақтың барысы:
Кіріспе бөлім.
Сұрақ жауап әдісі арқылы зат есім жайлы алған білімдерін пысықтау. Осыдан кейін зат есімнің жалғауларына тоқталу.
Зат есімнің көптік жалғауы туралы алған білімдерін төмендегі кестені толтыру арқылы еске түсіру ұсынылады.
Көптік жалғаулар Мысалдар
-лар,-... арқар-лар,...
-...,-... ...-дар,...-...
-...,-... ...
Сол сияқты зат есімнің тәуелдік жалғауы да осылай еске түсіріледі.
Дауысты дыбыстан соң Мысалдар
жақ. –м,-мыз,-міз Менің әжем.Біздің әжеміз.
Біздің атамыз.
жақ.-ң,-ңыз,-ңіз Сенің әже...Сендердің әжелер...
Сіздің әже...Сіздердің аталар...
Сіздердің әжелер...
жақ.-сы,-сі Оның әже... Олардың әже...
Негізгі бөлім
Сонымен зат есімнің көптік жалғауы, жіктік және тәуелдік жалғаулары барын білеміз. Бүгін зат есімнің септік жалғауымен танысамыз. Қазақ тілінде жеті септік бар. Бұл септіктермен мына өлеңді оқи отырып танысамыз.
Септіктер Сұрақтары Мысалдар
Атау Кім?не? Марат, күнделік
Ілік Кімнің?ненің? Мараттың,күнделіктің
Барыс Кімге?неге? Маратқа, күнделікке
Табыс Кімді?нені? Маратты,күнделікті
Жатыс Кімде?неде?қайда? Маратта, күнделікте
Шығыс Кімнен?неден? Мараттан, күнделіктен
Көмектес Кіммен?немен? Маратпен,күнделікпен
Сонымен қазақ тілінде неше септік бар? Әрқайсысын жеке атап шығыңдар.
Септік жалғауларының қызметі қандай? (Жауап: сөз бен сөзді байланыстырады.)
Оқулықтағы жаттығулар орындалып. Ереже түсіндіріледі. Жаттығулар жазбаша түрде орындалады. Зат есімді тапқызып, олардың қай септікте тұрғаны анықталады.
Сабақты қорыту.
Үйге тапсырма:5-жаттығу.