Интегрированный урок : Ф?рит Яруллин ??м аны? “Ш?р?ле”се.
VII- класс
Тема: Ф‰рит Яруллин k‰м аныS “Ш_р‰ле”се. (Музыка k‰м ‰д‰бият д‰ресе бел‰н берлект‰ интеграль д‰рес)
Максат: Композитор Ф. ЯруллинныS тормыш юлы k‰м иGаты бел‰н укучыларны таныштыру. €д‰бият, с‰нгать k‰м музыканыS берб™тенлеген исбатлау. Балет т™шенч‰се бел‰н таныштыру, Ф. ЯруллинныS “Ш_р‰ле” балетын ™йр‰н_. С‰нгатьк‰ м‰х‰бб‰т т‰рбиял‰_.
Fиkазлау: Компьютер, баян, д‰реслекл‰р, композиторныS биографиясе, иGаты буенча компьютер презентациясе.
Д‰реснеS барышы:
Д‰ресне оештыру ™леше:
Ис‰нл‰ш_. (Музыка k‰м татар теле укытучыларныS балалар бел‰н ис‰нл‰ш_е)
Д‰реснеS темасын, максатын укучыларга Gиткер_.
Татар теле укытучысы:
Укучылар, без б_генге ‰д‰бият д‰ресебезне музыка укытучысы бел‰н берлект‰ алып барырбыз. Ч™нки б_генге д‰рест‰ без сезнеS бел‰н ‰д‰бият, с‰нгать k‰м музыканыS берб™тен ик‰нлеген тоярга, шуSа ышанырга омтылырбыз. Д‰ресебезне композитор Ф‰рит ЯруллинныS тормышын, аныS иGатын, аныS ™чен иS кадерле булган “Ш_р‰ле” балеты аша ачарга тырышырбыз. ШуSа к_р‰ д‰ д‰ресебезнеS темасын “Ф‰рит Яруллин k‰м аныS “Ш_р‰ле”се” дип атарбыз.
Д‰реснеS т™п ™леше:
Ф‰рит ЯруллинныS биографиясе:
ТабигатьнеS зир‰клегеме, ‰лл‰ саранглыгымы- кешег‰ гомер диг‰неS бик т‰ чикле, _лч‰п кен‰ бирелг‰н. Ул мен‰ шушы вакыт арасына сыярга, кешелек тарихында _зенн‰н билгеле бер ™леш – к_Sел х‰зин‰сен калдырып кит‰рг‰ тиеш. ЗаманныS нинди ген‰ чоSгылларына эл‰км‰сен, кагыйд‰ буларак, зур ш‰хесл‰р _зл‰рен‰ тиг‰н гомерд‰ ‰йт‰се с_зл‰рен ‰йтеп ™лгер‰л‰р. ГаG‰п х‰л: Тукайга моныS ™чен нибары егерме Gиде ел вакыт Gитк‰н.
Композитор Ф‰рит Ярулли _зенеS “Ш_р‰ле” балетын Тукай яшенд‰ т‰мамлый k‰м Б™ек Ватан сугышына кит‰. Ул матурлык хакына яш‰де, иGат итте k‰м k‰лак та булды.
Ф‰рит Яруллин _зенеS ирт‰ _леме k‰м “Ш_р‰ле”сен с‰хн‰д‰ б™тенл‰й к_рми кит_е бел‰н зур бер серне д‰ алып китте. Шул серне аSларга тырышу тел‰ге безне каядыр ерак офыкларга чакыра, т‰г‰ри китк‰н йомгак шикелле _зен‰ иярт‰.
С‰нгатьт‰ иGатныS _зенн‰н д‰ зуррак бер н‰рс‰ бар, ул да булса – ‰с‰рнеS авторы, аны д™ньяга тудыручысы. “Ш_р‰ле”се ген‰ т_гел, композиторныS ш‰хесе д‰ берд‰й д‰р‰G‰д‰ _зен‰ тарта, кызыктыра безне. Зур рухи байлык калдырган иGатчалар k‰мм‰се д‰ шулай, ч™нки ‰с‰р бел‰н авторны бер-берсенн‰н аерып карау м™мкин т_гел. К_Sел батырлыгы кылыр ™чен кеше гомере буе ‰зерл‰н‰. Ф‰рит ЯруллинныS тормыш юлы k‰м иGаты турында с™йл‰г‰нд‰ без к_п кен‰ сорауларга Gавапны аныS балачагыннан, ул яш‰г‰н чордан, мохиттан, композиторныS ш‰хесенн‰н эзл‰рг‰ тиеш булабыз.
<Приложение1>
Татар теле укытучысы:
1913 елныS апрель ае с™екле шагыйребез Габдулла Такуйны бу якты д™ньядан алып китте. € 1914 елныS гыйнвар ае Gирг‰ булачак композитор Ф‰рит Яруллинны б_л‰к итте. Габдулла Тукайны иск‰ т™шер_ем тикм‰г‰ ген‰ т_гел. Ф.ЯруллинныS ‰тисе Заkидулла Яруллин барыбызга да таныш булган “Тукай маршы” авторы. Тукайга булган м‰х‰б‰тен З. Яруллин _зенеS улы Ф‰ритк‰ д‰ кечкен‰д‰н бир‰ алган. €ле Ф‰рит укый да белм‰г‰н бер к™нне ул Г.ТукайныS ‰киятл‰р Gыентыгын алып кайта. Кышкы озын кичл‰рнеS берсенд‰ ‰леге иGатка гашыйк гаил‰ берг‰ Gыела. €тил‰ре Ф‰рит ™чен скрипка ясый, ‰ ‰нил‰ре Г. ТукайныS ‰киятл‰рен укый. Ф‰ритнеS к_Sелен‰ иS хуш килг‰не, тир‰н эз калдырганы “Ш_р‰ле” ‰кияте була. Шул к™нн‰н башлап ул шушы образ бел‰н яши башлый. Х‰тта Ш_р‰лене чын-чынлап барлыгына да _з-_зен ышандырып бетер‰. Укучылар, ‰ Ш_р‰ле чынлап та халык авыз иGатында булганмы, ‰лл‰ аны Г. Тукай гына уйлап тапканмы?
Буыннан буынга к_чеп, телд‰н- телг‰ с™йл‰неп килг‰н татар халык ‰киятл‰ренд‰ нинди ген‰ Gенн‰р, убырлы карчык, дию п‰рил‰ре турында с™йл‰нми... Ш_р‰ле – ‰н‰ шундый ‰кияти затларныS берсе. ХалыкныS к_заллавынча, ул _зе д‰ ад‰мч‰р‰к кыяф‰тле, йонлач, бармаклары очлы k‰м озын, маSгаенда м™гез. К™чле- ку‰тле т_гел, л‰кин м‰керле, кешел‰рне кытыклый торган с‰ер гад‰те бар. Кети-кети уйный башласа, ад‰мне кытыклап _тер_е д‰ ихтимал, имеш.
Укучы:
Халык ‰киятл‰ренд‰ Ш_р‰ленеS икенчер‰к т™рлесе д‰ бар. Анысы, т™н буе карурманда чаптырып, крестьянныS атын газаплый ик‰н. €мма кеше диг‰неS х‰йл‰к‰р: атыныS сыртын сумалага буяп Gиб‰р‰. Ш_р‰ле, бер менеп атлангач, кире т™ш‰ алмыйча шунда ябышып кайткан да, соSра кешел‰р аны базга салып, ™стен‰ керосин сибеп яндырганнар, ян‰се.
Укучы:
Халык ‰киятл‰рен‰ нигезл‰неп, Тукай ‰кият – поэма яза, Ш_р‰лене Кырлай урманнарына кертеп Gиб‰р‰. Калганы инде билгеле: Былтыр атлы егет х‰йл‰ бел‰н Ш_р‰ленеS бармакларын б_р‰н‰ ярыгына кыстыра...
Музыка укытучысы:
€д‰биятта яки музыкада булсын, с‰нгать д™ньясында тел‰с‰ кайсы ‰с‰р – ш‰хеснеS д‰вамы, й™р‰к тибеше, к_Sел кайтавазы...
Ф.ЯруллинныS “Ш_р‰ле”се музыкаль ‰с‰р. Ул балет. € н‰рс‰ соS ул балет?
<Приложение2> - 2 бит
Балет – ул театральл‰штерелг‰н, с‰хн‰л‰штерелг‰н музыка бел‰н баетылган бию к_ренеше.
“Ш_р‰ле” балетыныS либреттосын €хм‰т Ф‰йзи яза.
<Приложение2> - 3 бит
Либретто итальянчадан т‰рGем‰се китапчык, ягъни ‰д‰би текст – балетныS эчт‰леге.
Укучылар, ‰г‰р либретто _зг‰р‰ ик‰н, аныS музыкасы да азмы –к_пме _зг‰р‰. €хм‰т Ф‰йзи либреттосына язылган музыканыS к_п ™леше _зг‰решсез кала, л‰кин байтак урыннар кабаттан эшк‰ртел‰.
Либретто яSартылу уSаеннан кайбер б_лекл‰р, туй k‰м янгын к_ренешл‰ре ™р – яSадан языла. Балет тарихында либретто k‰рвакыт алдан й™ри, л‰кин ‰с‰р язмышын ахыр чикт‰ музыканыS к™че, тир‰нлеге, яSалыгы х‰л ит‰.
Ф‰рит Яруллинга кыска гына вакыт эченд‰ “Ш_р‰ле” балетына к™йл‰рне, партиял‰р, к_ренешл‰р ™чен музыканы язарга k‰м ™лгертерг‰, балеттагы фантастика бел‰н чынбарлыкныS табигый кушылып кит_ен‰ гармонияг‰ ирешерг‰ кир‰к.
<Музыка>
Укучылар, ‰леге тыSланып кителг‰н музыкаль ‰с‰р - увертюра дип атала. € н‰рс‰ соS ул увертюра?
<Приложение2> - 4 бит
Увертюра француз с_зенн‰н алынган - ачыш дип атала, оркестр башкаруында кыскача гына балетныS т™п эчт‰леген ачып бир_.
€с‰рнеS увертюрасы безне зур, каршылыклы, давыллы - романтик д™нья бел‰н очрашуга ‰зерли.
“Ш_р‰ле” балеты 3 к_ренешт‰н 4 картинадан тора. Балетта музыка ‰йд‰_че к™ч, ул безне, тыSлаучыларны алдан ук ‰с‰рнеS ‰чт‰леге бел‰н таныштырып бара.
“Ш_р‰ле” балетыныS иS характерлы k‰м м™хим билгесе - аныS катлаулы симфоник _сешк‰, лейтмотивлар системасына корылган булуында. К_рг‰небезч‰, балетныS 1 нче ™лешенд‰ _к 3 лейтмотив б‰релеше - Ш_р‰ле, Былтыр, С™ембик‰ кичерешл‰ре. € н‰рс‰ соS ул лейтмотив?
Лейтмотив ул нинди д‰ булса образны, к_ренешне, идеяны характерлаучы музыкаль тема. (Спектакльд‰ образныS с‰хн‰г‰ чыгу ™лешенд‰ яSгырый)
<Приложение2> - 5 бит
Укучылар, ‰ х‰зер сезнеS бел‰н балетныS эчт‰леге, ягъни либреттосы бел‰н якыннанрак танышып _тик ‰ле.
(укучыларныS к_ренешл‰р эчт‰леген с™йл‰п кит_е)
Музыка укытучысы:
Укучылар, арыдыкмы? €йд‰гез бераз ял итеп, биеп алыйк.
Музыка укытучысы:
БалетныS геройлары кемн‰р? Без аларга кыскача гына характеристика биреп китик ‰ле.
Укучылар:
БалетныS геройлары: Ш_р‰ле, Былтыр k‰м С™ембик‰.
Музыка укытучысы:
Ш_р‰ле холык - фигыле буенча нинди зат: УSаймы? Тиск‰реме? Fавапны без музыкаль клипны караганнан соS ‰йтербез.
<Видеофайл1>
Укучылар:
Ш_р‰ле шаян, м‰керле.
Музыка укытучысы:
АныS тиск‰ре k‰м м‰керле зат булуы к™й k‰м х‰р‰к‰тл‰р бел‰н ничек к_рс‰тел‰?
К™йд‰ге шомлы авазларныS яSгырашы.
Ямьсез х‰р‰к‰тл‰р бел‰н биюе.
€ кем ул Былтыр?
Укучылар: Авыл егете. Яшь k‰м бик к™чле, зир‰к.
Музыка укытучысы:
БылтырныS биюенд‰ аныS характеры чагыламы? Былтыр биюен карап _тик ‰ле.
<Видеофайл2>
Музыка укытучысы:
Гаделлек с™йг‰н батыр k‰м т‰в‰кк‰л егет ик‰нлеге к_ренеп тора.
€ С™ембик‰ образына нинди характеристика биреп була? С™ембик‰ биюен карап образны с_р‰тл‰п китик ‰ле.
<Видеофайл3>
Укучылар:
С™ембик‰ - саф м‰х‰бб‰т ™чен яратылган г_з‰л k‰м эчкерсез Gан.
Музыка укытучысы:
Д™рес укучылар, С™ембик‰ образыныS к™й аша сафлыгы, м‰х‰бб‰те, кичерешл‰ре к_рен‰.
Татар теле укытучысы:
Балет нигезен‰ сюжет итеп Г.ТукайныS “Ш_р‰ле” ‰кияте алынган дидек. € бит ‰киятт‰ С™ембик‰ образы юк. Авторлар ‰леге образны ни ™чен либреттога кертк‰нн‰р? j‰м ни ™чен кызныS исеме С™ембик‰? Беренчед‰н, кыз образын керт_, батыр, к™чле БылтырныS м‰х‰бб‰те ™чен к™р‰ш_ен ачу ™чен кир‰к. Икенчед‰н, С™ембик‰ татар халкыныS матурлыкка, сафлыкка ™нд‰п торучы образы.
Музыка укытучысы:
Ш_р‰ле образы б_генгесе к™нд‰ д‰ актуаль булып кала, ул безнеS шагыйрьл‰ребезг‰, сынчыларыбызга, композиторларыбызга тынгылык бирми, яSадан - яSа ‰с‰рл‰р иGат ит_г‰ илkам биреп тора. Х‰зер без сезнеS бел‰н Х‰ким музыкасы, Зиннур Х™снияр с_зл‰рен‰ язылган “Ш_р‰ле” Gырын Gырлап китик ‰ле.
(“Ш_р‰ле” Gыры) <Рисунок>
Татар теле укытучысы:
Ф‰рит Яруллин, беренче татар балетын иGат итеп, Ш_р‰лене с‰хн‰л‰рд‰ k‰м музыка д™ньясында яш‰терг‰ тиеш була. Ул татар музыкасында беренчел‰рд‰н булып яSа ™лк‰г‰ - ‰киятл‰рд‰ге фантастика д™ньясына _теп кер‰. Аны музыка теленд‰ с_р‰тл‰ве бел‰н с‰нгатьч‰ ачыш ясый. Х‰тта Gен - п‰рил‰рне тасвирлаганда да милли колоритны саклау осталыгына иреш‰. Музыкасында чынбарлык бел‰н хыял –‰кият д™ньясы икесе ике якта таралып ятмый, алар балетныS тулаем хореографиясенд‰ сыешып, берб™тен булып яшил‰р.
Йомгаклау: Укучылар, б_ген без музыка д‰ресе бел‰н татар ‰д‰биятен берл‰штереп,бу ике с‰нгать т™ренеS бер б™тен ик‰нлеген исбатладык. Беренче татар балетын тудыручы композиторыбыз Ф.ЯруллинныS музыка ™лк‰сенд‰ге казанышларын к_р‰ алдык, аныS биографиясе бел‰н таныштык k‰м кайбер музыка т™шенч‰л‰рен д‰ иск‰ т™шердек. Балетта булган образларга татар ‰д‰биятыныS м‰шk_р ‰с‰рл‰рен‰ таянып характеристика бирдек.